СБОРНИК АКМУЛЛИНСКИХ ЧТЕНИЙ 2012

2.Виноградов В.А., Коваль А.И., Порхомовский В.Я. Социолингвистическая типология. Западная африка. – Москва, 1984.

3.Курманова Б.Ж. Социально-лингвистические проблемы фунцкионирования государственного языка в западном регионе Республики Казахстан. Автореф. дисс. на соиск. канд. филол. н. – Алматы, 2002.

©Курманова Б.Ж., 2012

Г.К. Кускильдина, Р.Г. Тагирова, БГПУ им.М.Акмуллы (г. Уфа)

РӘШИТ НАЗАРОВТЫҢ “ЙӘШЕН” ШИҒЫРЫНДА КҮП МӘҒӘНӘЛЕЛЕК

Шағир Рәшит Сәйетбаттал улы Назаров 1944 йылда Ауырғазы районының Төрөмбәт ауылында игенсе ғаиләһендә тыуған. Уға әле 21 йәш тә тулмаҫ элек "Таңды ҡаршылау" исемле йыйынтығы баҫылып сыға. Ул саҡта Рәшит Назаров армияла хеҙмәт итә. Уға китабын һөйөнсөләгән кешегә ул: "Булһа ла ярай, булмаһа ла ярай, шағирлыҡты китап сығарыу ғына билдәләмәй," тип яуап ҡайтара. Бәлки ул хаҡтыр ҙа, минеңсә. Был беҙҙең әҙәбиәттә ғәҙәти булмаған берҙән-бер һәм һуңғы хәлдер.

Күрәһең, Рәшит Назаров өсөн ижад – талант өсөн йәшәү, тын алыу, азатлыҡ һәм осош тойғоһо. Бәлки шуғалыр ҙа уның шиғырҙары тәрән мәғәнәле, уҙенсәлекле.

Минең әйтер һүҙем – уның мөхәббәт темаһына яҙылған ''Йәшен'' шиғыры хаҡында [Назаров, 1994: 22]. Был шиғыр Рәшит Назаровтың дүртенсе китабында баҫылып сыға, китаптың исеме лә ''Йәшен'' тип атала. Был шиғырҙың үҙенсәлеге шунда: бер "йәшен" һүҙе төрлө мәғәнәлә ҡулланылған.

Мөхәббәт – ул, әйтерһең дә, утлы йәшен (1), Һанап-һорап тормай һис бер кемдең йәшен (2), Һүнмәҫ ялҡын менан ялмай ҡартын-йәшен (3), Көйҙөрөр тип ҡурҡһаң әгәр, ҡас һин, йәшен (4), Ҡоя күрмә тик аҙаҡтан күҙең йәшен (5), Мөхәббәтул, әйтерһең дә, утлы йәшен (1).

"Йәшен" һүҙе был шиғырҙа биш мәғәнәлә яҙылған.

1.Йәшен – "гроза", ямғыр алдынан, ямғыр ваҡытында дөһөрләгән тауыш.

2.Йәшен – "возраст", йәшәгән ғүмер һаны (ҡарт – йәш).

3.Йәшен – "молодой", йәш һүҙе ҡарт һүҙенә антоним итеп алынған.

4.Йәшен – "прячься", юҡ бул, юғал.

5.Йәшен – "слезы", күҙ йәше.

Телдәге байтаҡ һүҙҙәр бер генә мәғәнә белдерә. Мәҫәлән: ике, өс, дүрт, мин, дүшәмбе һ.б. Шул уҡ ваҡытта ҡайһы бер һүҙҙәрҙең ике һәм унан артыҡ мәғәнәһе була. Бындай һуҙҙәр күп мәғәнәле һүҙҙәр тип аталалар [Ураҡсин, 1986: 17]. Күп мәғәнәлелек бигерәк тә ҡылымдарға хас. Һүҙҙәге мәғәнәләр

321

тәртипһеҙ рәүештә, буталсыҡ хәлдә булмай, улар һүҙ эсендә бер-береһенә бәйләнгән һәм билдәле бер тәртиптә ойошҡан. Һүҙҙең беренсел (йәки тәүге) һәм яһалма (беренсел мәғәнә ерлегендә үҫеп сыҡҡан) мәғәнәләре була.

Мәҫәлән: арҡа – тән өлөшө, арҡа менән боролоу, арт яҡ.

Күп мәғәнәле һүҙҙәрҙә мәғәнәләрҙең үҙ-ара бәйләнеше бик ҡатмарлы төҫ алып китә. Яһалма мәғәнәләр эҙмә-эҙлекле рәүештә лә, береһенән-береһе үҫеү нәтижәһендә лә, шулай уҡ яһалма мәғәнәләр параллель рәүештә килеп сығыуы мөмкин: буш – эсенә бер нәмә лә һалынмаған, буш көн – эш менән шөғөлләнмәгән ваҡыт.

Күп мәғәнәле һуҙҙәрҙең тура һәм күсмә мәғәнәләре була. Тура мәғәнәләргә нәмәләрҙең, күренештәрҙең, эш-хәрәкттәрҙең һ.б. үҙ атамалары ҡарай. Күсмә мәғәнә тип бер әйберҙең сифатын, билдәһен икенсеһенә оҡшатып атау, шул уҡ һүҙ менән икенсе бер оҡшаш нәмәне атауҙы әйтәләр [Ураҡсин, 1986: 17].

Рәшит Назаровтың мөхәббәт темаһына яҙылған''Йәшен'' шиғырырында "йәшен" һүҙенең күп мәғәнәлә ҡулланылышы шағир поэзияһының тел-стиль үҙенсәлектәренең береһе булып тора.

ӘҘӘБИӘТ

1.Назаров Рәшит. Йәшен. – Өфө: Китап, 1994. – 224 бит.

2.Хәҙерге башҡорт теле. Педагогия институтының башланғыс кластар факультеты студенттары өсөн дәреслек. – Өфө, 1986. – 400 бит.

©Кускильдина Г.К., 2012

О.В. Ланская, канд. филол .наук., (г. Липецк)

ЯЗЫКОВОЕ ВОПЛОЩЕНИЕ ПРОСТРАНСТВА В КНИГЕ

Л.Н. ТОЛСТОГО «ВОЙНА И МИР» (НА МАТЕРИАЛЕ ГЛАВЫ XXXIX,

ЧАСТИ ВТОРОЙ, ТОМА III)

Пространство как особый тип познания мира в художественном тексте является сложной структурой, содержание которой раскрывается через ключевые слова, определяющие особенности мировидения автора, его нравст- венно-этические, духовные поиски.

Описание Бородинского сражения в книге Толстого «Война и мир» завершается в главе XXXIX (часть вторая, том III). Место действия в данной главе фиксируется с помощью ряда топонимов, которые входят в лексикотематическую группу «место сражения / населенные пункты». Это номина-

ции Бородино (Бородина, при Бородине, под Бородиным), Горки, Шевардино, Семеновское, Можайск, Валуев, Москва (из Москвы, до Москвы, в Москву), а

также словосочетание по старой Смоленской дороге, свидетельствующие о документально-точном указании на место, где происходили события, связанные с Бородинским сражением.

322

Вначале автор описывает, как выглядело пространство в конце одного из кровопролитнейших сражений в истории человечества. Первое предложение этой главы построено на противопоставлении «война – мир», на что, с одной стороны, указывает номинация мертвыми; с другой – ряд номинаций с семами 'мирный труд', 'владельцы земли', 'место жительства', 'природа', а также 'Россия' и 'история отечества': «Несколько десятков тысяч человек лежало мертвыми <…> на полях и лугах, принадлежавших господам Давыдовым и казенным крестьянам, на тех полях и лугах, на которых сотни лет одновременно сбирали урожаи и пасли скот крестьяне деревень Бородина, Горок, Шевардина и Семеновского» [Толстой, 1980: 6, 272]. О том, что это пространство страдания и смерти, свидетельствуют также номинации раненые, испуганные, измученные, изнуренные, голодные, убитые, син-

тагма пропитаны кровью с семами 'боль', 'страдания', 'страх', 'смерть': «На перевязочных пунктах на десятину места трава и земля были пропитаны кровью»; «Толпы раненых и нераненых разных команд людей, с испуганными лицами, с одной стороны брели назад к Можайску, с другой стороны – назад к Валуеву»; «Другие толпы, измученные и голодные, ведомые начальниками, шли вперед» [Толстой, 1980: 272]. Воспринимается это пространство как деформированное за счет обозначения направления движения войск, их нахождения в пространстве: брели на-

зад к Можайску – назад к Валуеву – шли вперед – стояли на местах. Это про-

странство, в котором люди начинают сомневаться в правильности совершенного (в тексте использована синтагма сомневающихся людей [Толстой, 1980: 272], затем испытывают ужас от содеянного.

Сама природа, словно живое существо, обращается к людям, становится участницей диалога, который затем порождает в душе каждого человека вопросы: «Как будто он (дождик – О.Л.) говорил: "Довольно, довольно, люди. Перестаньте… Опомнитесь. Что вы делаете?"» [Толстой, 1980: 272]. Отсюда использование вопросно-ответной формы изложения: «Зачем, для кого мне убивать и быть убитому? Убивайте, кого хотите, делайте, что хотите, а я не хочу больше!» [Толстой, 1980: 272].

Второй абзац главы также начинается с предложения, которое восходит к противопоставлению «война – мир». Противопоставляется описание поля утром, до того, как началось сражение, и описание поля вечером, когда это сражение завершалось. В антонимические отношения вступают номинации солнце (с семами 'красота', 'счастье', 'радость', 'жизнь') и мгла, сырость, дым (с семами 'отсутствие света', 'уродливое', 'страшное', 'безобразное'): «Над всем полем, прежде столь ве- село-красивым, с его блестками штыков и дымами в утреннем солнце, стояла теперь мгла сырости и дыма и пахло странной кислотой селитры и крови» [Толстой, 1980: 272]. Противоестественен сам запах, который стоит над полем сражения. Это запах смерти, что зафиксировано номинациями селитра и кровь с семами 'убийство', 'преступление', 'пространство ада'.

Все происходящее автор определяет с помощью номинаций ужаснуться, ужас, словосочетания страшное дело: «Всякую минуту могли все эти люди ужаснуться того, что они делали, бросить все и побежать куда попало»; «<…> уже к концу сражения люди чувствовали весь ужас своего поступка» [Толстой, 1980: 272 – 273].

323

Особое внимание Толстой обращает на расположение русских и французских войск до сражения и после. Выясняется, что расположение русской армии связано со стремлением защитить Москву. Отсюда то мужество, которое проявили русские во время Бородинского сражения. Ключевыми словами, определяющими пространство, при этом являются слова дорога, Москва

истоять (стояли), символизирующие отечество, историю России, стойкость

имужество защитников родины: «В начале сражения они (русские. – О.Л.) только стояли по дороге в Москву, загораживая ее, и точно так же они продолжали стоять при конце сражения, как они стояли при начале его» [Толстой, 1980: 273]. Слово стоять (в значении «не трогаться с мhста, не двигаться») связано, по М. Фасмеру, со словом стать [Фасмер, 2004: т. III, 769]. В свою очередь, слово стать восходит к словам становиться, приступать, произойти, к синтаксической единице «я есмь» [Фасмер, 2004: т. III, 748]. То есть слово стоять, так же как и словосочетание оставаясь на своих местах, в данном контексте приобретает семы 'существовать', 'жить', 'единение', 'общность', 'целостность', 'мужество' и 'стойкость': «<…> русские, оставаясь на своих местах, потеряли половину (курсив. – Л.Н. Толстого) своего вой-

ска» [Толстой, 1980: 273]. С данной лексической единицей связано представление об образе русского народа, его духовной и нравственной сути.

По-иному в этот момент характеризуется настроение французской армии. Толстой отмечает: «Нравственная сила французской, атакующей армии была истощена» [Толстой, 1980: 274], т. к. враг ее, «потеряв половину (курсив. – Л.Н. Толстого) войска, стоял так же грозно в конце, как и в начале сражения» [Толстой, 1980: 274].

Впоследнем абзаце главы XXXIX Толстой создает особое представление о пространстве, которое связано с повествованием о военных действиях

ипобеде в том или ином сражении. Слово пространство, по В.И. Далю, имеет значение «состоянье или свойство всего, что простирается, распространяется, занимаетъ мhсто; самое мhсто это, просторъ, даль, ширь и глубь, мhсто, по тремъ измhреньямъ своимъ» [Даль, 2006: т. III, 515]. Такое же значение данная лексическая единица имеет и в тексте Толстого, но смысл ее раскрывается на основе противопоставлений «пространство – Москва, Бородино» и «победа – победа нравственная». При этом значение номинаций, зафиксированных в противопоставлениях, через символику топонима Москва с семами 'столица государства', 'древняя столица', 'сердце России' выявляет авторскую позицию при оценке результатов Бородинского сражения: «Не та победа, которая определяется подхваченными кусками материи на палках, называемых знаменами, и тем пространством, на котором стояли и стоят войска, – а победа нравственная, та, которая убеждает противника в нравственном превосходстве своего врага и в своем бессилии, была одержана русскими под Бородиным» [Толстой, 1980: 274]. Получается, что победа, по Толстому, это не захваченная или частично освобожденная территория, это не трофеи (отсюда замена слова знамена словосочетанием с отрицательной коннотацией кусками материи на палках), не нахождение войск на определенном пространстве, а победа нравственная, победа духа. При этом ключе-

324

вое слово дух воспринимается как «знак высшей благодати духовного бытия» [Колесов, 2004: 592] и восходит к таким понятиям, как «совесть», «жизнь», «правда» [Колесов, 2004: 601].

В Словаре В.И. Даля слово дух имеет следующее толкование: «относя это слово къ человhку, иные разумhютъ душу его, иные же видятъ въ душh только то, что даетъ жизнь плоти, а въ духљ высшую искру Божества, умъ и волю, или же стремленье къ небесному» [Даль, 2006: т. I, 503]. В МАС одно из значений слова дух – это 'бессмертное нематериальное, божественное начало в человеке; то же, что душа' [Евгеньева, 1985-88: т. I, 455]. Обозначает слово дух и «внутреннее состояние, моральную силу человека, коллектива» [Евгеньева, 1985-88: т. I, 455]. Дух связан с представлением о творческом подъеме и обозначает сильную сторону человеческой натуры: мужество и волю.

Слово же нравственный, являясь синонимом слов духовный, душевный

[Даль, 2006: т. II, 558], восходит к таким понятиям, как добро и зло [Даль, 2006: т. II, 558] и определяет суть противостояния двух армий, причины победы русской армии под Бородиным: «Прямым следствием Бородинского сражения было беспричинное бегство Наполеона из Москвы, возвращение по старой Смоленской дороге, погибель пятисоттысячного нашествия и погибель наполеоновской Франции, на которую в первый раз под Бородиным была наложена рука сильнейшего духом противника» [Толстой, 1980: 274].

Итак, пространство в главе XXXIX (часть вторая, т. III), завершающей описание Бородинского сражения в книге Л.Н. Толстого «Война и мир», связано с ключевыми для автора понятиями добра и зла, нравственного и безнравственного, определяющими художественное пространство текста и на основе этого представление великого русского писателя о характере Отечественной войны 1812 года.

ЛИТЕРАТУРА

1.Даль В.И. Толковый словарь живого великорусского языка. В 4 т.– М.: Рус. яз. – Медиа, 2006.

2.Колесов В.В. Язык и ментальность. – СПб.: Петербургское Востоковедение», 2004. – 240 с.

3.Словарь русского языка: в 4 т. / Под ред. А.П. Евгеньевой. М.:

Рус. яз., 1985 – 1988. (МАС).

4.Толстой Л.Н. Собрание сочинений: в 22 т. Т. VI. – М.: Худож. лит., 1980. Далее в скобках указаны том и страница.

5.Фасмер М. Этимологический словарь русского языка: В 4-х т. – М.: ООО «Издательство Астрель»: «Издательство АСТ», 2004.

©Ланская О.В., 2012

325

Р.И. Латыпов, филол. фән. канд., Казан Федераль университеты (Казан)

ИДАРӘ ИТҮ ПРОЦЕССЫНДА РИЗАЭДДИН ФӘХРЕДДИН ХЕЗМӘТЛӘРЕН КУЛЛАНУ

Укыту процессы һәр вакыт үсеш-үзгәреш кичерә. Россия һәм Татарстан республикасы мәгариф системасының яңарыш чоры башланды. Ул башка гамәлләр белән бергә укыту-тәрбия эшен үзгәртү, инновацион технологияләр куллануны үз эченә ала. Бер яктан, педагогика өлкәсендә эшләүче галимнәрнең фәнни-теоретик идеяләре, икенче яктан, укытучыларның практик эшчәнлекләре нигезендә методик принциплар, методлар, формалар, алымнар камилләшә, үстерелә, яңалары барлыкка килә.

Россия Президенты Д.А. Медведев Федераль җыенга юлламасында “Безнең яңа мәктәп” проектын тәкъдим итте. Бу проект кысаларында заманча мәктәпне биш юнәлештә реформалаштырырга кирәклеге әйтелде. Алар түбәндәгеләр: укыту методикасын һәм дәреслекләрне яңарту, сәләтле укучылар белән эшләү, укытучының сәләтенә һәм эш нәтиҗәсенә карап лаеклы түләү, мәктәпләрне җиһазландыру, балалар сәламәтлеген саклау һәм ныгыту. Бу уку елыннан республикабызда белем һәм тәрбия бирүнең өр-яңа комплекслы программасы тормыша ашырыла башлый. 2010-2015 елларга мәгарифне үстерүне күздә тоткан “Киләчәк” программасы ул.

Яңа мәктәп, киләчәк мәктәбенең төп максаты – зыялы, югары культуралы, актив тормыш позициясенә ия булган укучы шәхес тәрбияләү. Кешелекнең киләчәге, Ватан язмышы, гаилә бәхете киләчәктә гражданин булачак баланың менә бүген нинди тәрбия һәм белем алуына бәйле. Бүгенге балаларыбыз тагын берничә елдан соң нинди кеше булыр, ата- бабаларының лаеклы дәвамчысы була алырмы?

Укыту-тәрбия эшчәнлеге турында сүз башлаганбыз икән, Ризаэддин Фәхреддин хезмәтләренә тукталу урынлы булыр. Ризаэддин Фәхреддин – татар мәгърифәтчелеге тарихында тәрбия – әхлак, шәхес тәрбияләү мәсьәләләренә күп көч куйган һәм гаҗәеп хезмәтләр язып калдырган шәхесләрнең берсе. Аның хезмәтләре бүгенге укыту-тәрбиянең дә нигезе булып тора.

Ризаэддин Фәхреддин үз чорындагы татар мәдрәсәләрендәге уку- укыту эшләренең барышы, оештырылуы, торышы һәм куелышы белән килешмәгән. Шунлыктан ул мәктәп-мәдрәсәләргә реформа үткәрүне тасвирлап, күп санлы дәлилләр белән үзенең җитди фәнни хезмәтен яза. Сүзем галимнең бүгенге чорда да әһәмиятен югалтмаган “Адабе тәгълим” (“Укыту кагыйдәләре”) методик хезмәте турында. Бу китап безнең коллективта һәр педагогның өстәл китабы, дисәм дә, ялгыш булмастыр.

Мин, Яр Чаллы шәһәренең 17нче мәктәп җитәкчесе буларак, үз эшемдә һәрдаим Р.Фәхреддиннең “Адабе тәгълим” хезмәтен кулланам. Без лицейда балаларны халык педагогикасы нигезендә тәрбияләүгә зур урын бирәбез.

326

Халык педагогикасының асыл нигезе Р.Фәхреддин мирасында чагыла. Шунлыктан галимнең мирасын өйрәнү һәм аны укыту-тәрбия эшчәнлегендә куллану системага салынган.

Р.Фәхреддин яшь буынны яхшы сыйфатлы мәдрәсәләрдә укытып һәм югары әхлак сыйфатларына ия булган мәдәниятле кешеләр итеп олы тормыш юлына әзерләү эшен җәмгыятьнең иң изге, иң җаваплы, иң мөһим эше дип карый. Укучы балаларның киләчәктә аңлы, тирән белемле кешеләр булып җитешүләрен күздә тотып, ул кыз балалар белән ир балаларны аерым мәктәпләрдә укыту фикерен алга сөрә. Безнең 79 нчы татар-төрек лицее 7 нче сыйныфтан алып 11 нче сыйныфка кадәр бары тик ир егетләрне генә тәрбияли торган уку йорты. Лицейда педагоглар да, нигездә, ир егетләр. Аларның һәрберсе начар гадәтләрдән азат булган, һәрвакыт үзенең белемен күтәрү өстендә эшләүче һәм яхшы тәрбия алган шәхесләр.

Р.Фәхреддин “Адабе тәгълим” хезмәтенең тәүге бүлеген “Гыйлем. Мөгаллим. Тәрбия” дип атаган. Аның фикеренчә, гыйлемнән дә артык байлык, наданлыктан да артык фәкыйрьлек юк. “Кешене иң бөек дәрәҗәләргә җиткергән һәм исемнәрен соңгы буын кешеләргә калдырган нәрсә – гыйлемдер,” – ди ул. Һәм тагын: “Укытучы гыйлем өйрәтүче, дәрес укытучы һәм балаларның җаннарын тәрбияләүче дип атала,” – дип яза. Ә гыйлем алуның аерылгысыз өлеше булган тәрбиягә “акрынлык һәм тәртип белән камиллекккә ирешү” дип бәя бирә. Авыр һәм җаваплы да булган укыту

– тәрбия эшен башкаручы мөгаллимгә карата куелган таләпләрне – вазифаларны ул китабына аерым бүлекләр итеп урнаштырган. Китапта бирелгән бу вазифалар безгә даими рәвештә педагогик коллектив буларак үз өстебездә эшләргә, балаларга тәрбия бирүдә һәм әти-әниләр белән эштә төп терәк булып торалар. Лицеебызда 27 укытучы эшли. Аларның 5се фән кандидатлары, 4 укытучы аспирантурада укый, 5 укытучы югары квалификацияле, 12 укытучы 1нче квалификацияле.

Беренче вазифа – укытучы булган кешенең холкы һәм кылган гамәлләре турында. Мәктәптә балалар белән эшләүче уктучылар да, җитәкчеләр дә гүзәл холыкка ия булырга тиеш. Укучыларга үз үрнәгеңдә күчергеч бирү һәрвакыт отышлы. Лицеебызда 5 ел уку дәверендә балаларыбыз үзләренең укытучылары, тәрбиячеләре, җитәкчеләр үрнәгендә белемле дә, әдәпле, инсафлы, итагатьле дә егетләр булып тәрбияләнеп чыгалар. Кайда гына укысалар, яки эшләсәләр дә, алар башкалардан үзләренең белемнәре белән генә түгел, ә инсафлы, әдәпле булулары белән дә аерылып торалар, дип ышанып әйтә алам. Безнең лицейны төрле елларда тәмамлаган 21 егетебез, укып чыгып, хәзер үзебездә үк укытучы һәм тәрбиячеләр булып эшлиләр. Кадрларны эшкә алганда да аларга үзебезнең таләпләрне җиткерәбез. Коллективтагы җылы, үзара ихтирамга корылган мөнәсәбәт укытучы һәм укучы хезмәттәшлеге өчен дә иң әһәмиятле шарт булып тора, минемчә.

Р.Фәхреддин, укытучының икенче вазифасы итеп, белемлелек һәм булдыклылыкны күрсәтә. “Күз каралары, күңел җимешләре, киләчәк көн, аерым алганда, кара көннәрдә барлык өметләр аларда булган бу көннең сабыйларын, бу оҗмах кошларын тәрбия итәчәк зат белемнәрсез вә яки

327

булдыксыз булса, һичбер вакытта төзәтү мөмкин булмаячак зарар китерер,” – ди ул. Галим өйрәткәнчә, төпле белемнәргә ия булган, булдыклы укытучының гына эш нәтиҗәсе дә куанычлы. Бу уку елында укытучылар арасында шәһәр күләмендә үткәрелгән бердәм дәүләт имтиханнарында укытучыларыбыз иң югары нәтиҗәләрне күрсәттеләр. Чыгарылыш сыйныфы укучылары да шәһәр буенча 87 мәктәп арасында алган баллар буенча алдынгы урында. Укучы ирешкән уңышның күпчелек өлеше укытучыдан тора, дисәм, бер дә ялгыш булмас. Ел саен укучыларыбыз фән олимпиадаларында да яхшы нәтиҗәләр күрсәтеп киләләр. Бу уку елында 33 укучы шәһәркүләм олимпиадаларда җиңү яулады. Алар татар теле, татар әдәбияты, астрономия, физика, экономика, география һәм химия фәннәре буенча олимпиадаларның республика турында катнашып, шәһәребез данын яклаячак.

“Бала – өстенә һәртөрле бизәк төшерү мөмкин булган бәһале җәүһәр, яки һәрнәрсәне язарга яхшы булган ак кәгазьдер ... әгәр файдасыз бизәк белән мәгънәсез язу язылса, әлбәттә бизәкче белән язучы гаепле булыр” – ди галим. Белем һәм тәрбия бирү шәфкатьлелек, мәрхәмәтлелек кебек изге төшенчәләргә нигезләнгәндә генә аның яхшы нәтиҗәләр бирүендә шик юк.

Риза Фәхреддинов үз хезмәтендә тагын йомшаклык, ягымлылык, тырышлык, түземлелек, яхшылыкка өндәү, кызыксындыру кебек вазифаларны аңлата. Аның карашынча, укытучы булган кеше укучыларын яхшы итеп укыту хакында активлык һәм гаделлек белән тырышырга һәм укучыларының яхшы тәрбиясе мәсьәләсендә дә һәрвакыт уйларга тиеш. “Укытучы үз вазифаларында игътибарлы булса, эше гөрләп барыр, укыту эшендә игътибарлы булмаган укытучы – укытучы түгелдер,” – ди ул. Галимнең укытучыга карата куелган бу таләпләре коллективыбызда эшләүче барлык хезмәткәрләргә дә бердәй кагыла. Методик берләшмә, педагогик киңәшмә утырышларында Р.Фәхреддин хезмәтләрен, бигрәк тә аның “Адабе тәгълим” җыентыгындагы фикерләрен өйрәнәбез, галимнең бай мирасын яшь буынга җиткерү юлларын ачыклыйбыз.

Р.Фәхреддиннең “Адабе тәгълим” хезмәтендәге гыйлем бирү, шәхес тәрбияләү турындагы педагогик карашлары мәктәптә укытуның сыйфатын яхшыртырга, яшь буынны гуманлылык рухында тәрбияләргә ярдәм итә. “Шәкертләрнең көннән-кән алга үсешләре – тырышлык нәтиҗәсендә булуы шөбһәсездер. Ләкин шәкерт тырышлыгы белән генә эш тәмамланмый, бәлки моның өстенә остаз тырышлыгы да – иң мөһим терәк...” – дип язган Р.Фәхреддин. Лицеебызда балаларның иҗади сәләтләрен үстерүгә дә зур игътибар бирелә. Балалар, бик теләп, шахмат, баян, хор һәм башка түгәрәкләргә, спорт секцияләренә йөриләр, төрек, инглиз телен тирәнтен өйрәнү дәресләрен дә көтеп алалар. Укучыларны 7 нче сыйныфтан ук фәнниэзләнү эшенә тарту да системага салынган. Укучыларыбыз ел саен үз эшләре белән “Без тарихта эзлебез”, “Болгар илем – гүзәл җирем” шәһәркүләм программаларында һәм төрле республикакүләм конференцияләрдә уңышлы гына чыгыш ясыйлар. Өч укучыбыз гыйнвар аенда Самара өлкәсе Отрадный шәһәрендә узачак халыкара конференциядә катнашачак. Гомумән, укучыларыбыз гыйлемнең әһәмиятен аңлап, тырышып укыйлар. Ә бу үз

328

чиратында мөгаллим эшенең күркәм нәтиҗәсе булып тора. Бу урында Р.Фәхреддиннең түбәндәге сүзләрен китерәсе килә: “Игътибар белән тәрбияләнгән шәкерт надан калмаячагы кебек, чәчкән орлыкларыннан үсә торган игеннәрне күреп укытучы да шатланыр...” Алтынчы вазифасында тагын: “Шәкертләре өчен һәрвакытта хәерхаһлык, ягъни теләктәшлек, дөнья һәм ахирәттә бәхет ияләре булулары өчен Аллаһы Тәгаләдән ялвару һәм күңел зарыгып көтеп тору – укытучыларның мактаулы бер вазифаларыдыр,” – ди.

Хезмәтендәге унынчы вазифа булган “Дәрес укыту ысулына игътибар итү” бүлегендә Р.Фәхретдин болай ди: «Дәрес бирү ысулы укытучы булган кешенең һәр мөгамәләсенә үлчәү булуы, дәресләрендә аңа яраклаштырылган булуыннан чыгып нечкәләп, тирәнтен уйланган һәм тырышып әзерләнгән булуы тиеш булыр. Дәрес бирү ысулын олыламаган укытучы, үз бәйсезлеге сәбәпле, балаларның зиһеннәрен изүдән башка бер файда китермәс. Балаларны моның кебек укытучыларга биргәнче үз табигый хәлләрендә калдыру әйбәтрәктер. Тәҗрибә һәм камилләштерү. Укытучы һәр дәрестән бер тәҗрибә алып, үз җитешсезлеген бетерергә, камилләшергә тиеш. Бу ел дәресләреннән киләчәк ел дәресләре хакында олуг бер гыйлем хәзерләү мөмкин булыр. Тәҗрибә нәтиҗәсендә шәкертләрнең гыйлем өйрәнү дәрәҗәләре, ялкаулар белән тырышларның аермалары – барысы да аңлашылыр. Боларны белү һәм белгәннән соң чараларын күрү – әлбәттә, укытучы хезмәтедер.» Чыннан да, мәктәпнең йөзен, аның яшәү стилен педагогик коллектив билгели. Лицеебыздагы укытучылар иҗади, нәтиҗәле эшли. Алдынгы тәҗрибәне өйрәнү нәтиҗәсендә барлык укытучылар да инновацион технологияләр куллана: укытуны дифференцияләштерү, география дәресләрендә модульле технологияләр нигезендә укыту, татар әдәбияты дәресләрен А.Г.Яхинның альтернатив программасына нигезләнеп укыту, фәннәрне тирәнтен укыту, милли традицияләр куллану һ.б. Укытучыларыбыз үзләренең эш тәҗрибәләре белән төрле семинарларда бик теләп уртаклашалар. Фәннәрне тирәнтен укытуда Яр Чаллы педагогия институты галимнәре белән тыгыз хезмәттәшлек итү дә зур роль уйный.

Педагогик коллектив эшчәнлегенең төп максаты: укучыларның сәләтен тулысынча ачу, үстерү. Эшләү тәҗрибәсе күрсәткәнчә, укучылар яраткан шөгыльләре белән читтә түгел, ә үз уку йортларында теләп шөгыльләнәләр. Укучы балаларда гыйлем өйрәнүгә мәхәббәт, кызыксындыру тәрбияләүне Р.Фәхреддин укытучылар өчен иң кирәкле һәм иң файдалы бер гамәл дип саный. Ул укыту эшенең бөтен нечкәлеген, җитдилеген һәм җаваплылыгын ачып бирә.

Унберенче вазифа булган “Гыйлем сайлап алу” бүлегендә Р.Фәхреддин: “... шәкертләргә биреләчәк укыту олыгаеп егет булгач файдаланылачак һәм аңа мохтаҗ булыначак нәрсәләрдән гыйбарәт булуы кирәктер. Бер нәрсәне шәкерт вакытларында укып та, мәктәптән аерылышкан вакытларында онытылачак булсалар, аны укыту, киләчәгендә файдасы күрелмәячәк нәрсә белән шәкертләрнең башын вату һәм гомерен юкка чыгарудан гыйбарәт калыр,” – дип язган. Лицеебызда 10-11 нче сыйныфларда профильле укыту программалары (физик –математик, информацион – технологик) кулланыла.

329

“Мәктәпнең вазифасы фәкать гыйлем укыту гына булмыйча, бәлки эченә җыелган балаларның күңелләренә ... яхшы гадәтләр, үз дигәненә ирешү, тырышлык, туганлык, батырлык, гаделлек, гүзәл холык, тугрылык, гайрәтлек, активлык кебек яхшы холык орлыкларын тәмам игътибар белән чәчү һәм тәрбияләп үстерү булачактыр,” – дип язган Р.Фәхреддин. Чыннан да, балаларны тәрбияләү – иң мөһим максатларыбызның берсе. Тәрбия бирү ул белем алудан аерылгысыз. Бигрәк тә хәзерге инкыйлабый үзгәрешләр барган, иске идеаллар җимерелгән, ә яңалары эле формалашмаган чорда Р.Фәхреддин хезмәтләренә нигезләнгән махсус тәрбия системасы булдыру аеруча әһәмиятле, дияр идем мин. Р.Фәхреддин, милләтне аң-белемле һәм һөнәрле итү белән бергә, әдәп-әхлак ягыннан тәрбияләүгә дә зур игътибар бирә. Ул балаларны бишектән үк тәрбияләргә кирәк дип искәртә һәм, иң беренче, әти-әниләрне тәрбияләү кирәклегенә басым ясый. Чөнки бала иң беренче тәрбияне ата-ана үрнәгендә ала бит. Гаилә һәм лицейның балага таләпләре бер төрле булсын өчен һәрдаим атааналарга бик күп бурычлар йөкләнүен аңлатабыз. Укытучы һәм әти-әниләрнең уртак тырышлыгын һәм хезмәтен уртак максат – балаларга дөрес тәрбия бирүгә туплау өчен һәр чирек саен ата-аналар җыелышлары үткәрәбез. Без даими рәвештә укчыларның өйләрендә булабыз, аларның гаилә хәлләрен, тормыш шартларын күзәтеп торабыз. Шулай ук лицеебызда ата-аналар катнашында үткәрелә торган чараларның да әһәмияте бик зур. Ул әти-әниләрнең туган көннәрен үткәрү, 7-8 нче сыйныф укучыларының ата-аналары белән үткәрелә торган “Танышу. Дуслык” кичәләре, Корбан ашлары, Әниләр көне, Әтиләр көне һ.б. Аларда милли традицияләргә, гореф-гадәтләргә, Р.Фәхреддин нәсыйхәтләренә зур игътибар бирелә. Укыту-тәрбия эшен системалы итеп алып бару өчен гаилә, укытучы һәм укучының тырышлыгын бергә кушу бик әһәмиятле, дип саныйм.

Ризаэддин Фәхреддин хезмәтләрен куллану – киләчәк буынны шәхес итеп тәрбияләүдә бик мөһим. Россия Федерациясе Президенты Д.А. Медведевның Федераль җыенга юлламасындагы “Безнең яңа мәктәп” проектын Татарстанда ашыру өчен төп нигез булып Ризаэддин Фәхреддин хезмәтләре, аеруча “Адабе тәгълим” (“Укыту кагыйдәләре”) китабында күрсәтелгән принциплар торырга тиеш. Чыннан да, безнең укучыларыбыз, Р.Фәхреддин теләгәнчә, бөтен яктан да үрнәк балалар булып үссеннәр һәм милләтебез горурланырлык шәхесләр булсыннар иде.

©Латыпов Р.И., 2012

А.Ф. Миниянова, Р.А. Тимершаехова, БГПУ им. М.Акмуллы (г. Уфа)

ОБУЧЕНИЕ БЛАПОЖЕЛАНИЯМ НА УРОКАХ АРАБСКОГО ЯЗЫКА

Как мы знаем, человек становится человеком только тогда, когда он усваивает язык и культуру своего народа. Ведь все тонкости культуры отражаются в языке. Язык и культура – неразрывны, ибо язык снабжает культуру, развивается внутри нее, она является условием существования культуры, ее важной

330