СБОРНИК АКМУЛЛИНСКИХ ЧТЕНИЙ 2012

лось наблюдать в жизни, помогают ребенку сравнительно быстро и правильно понимать реалистические рассказы, сказки, а к концу дошкольного возраста – перевертыши, небылицы.

Недостаточный уровень развития отвлеченного мышления затрудняет восприятие детьми таких жанров, как басни, пословицы, загадки, обусловливает необходимость помощи взрослого.

Исследователями установлено, что дошкольники способны к овладению поэтическим слухом и могут понимать основные различия между прозой и поэзией.

Отгадывая загадки, сначала дошкольники опираются на восприятие самых простых знакомых предметов. Когда ребенок научится отгадывать загадки о знакомых предметах ближайшего окружения, ему дают загадки по представлению.

Устное народное творчество служит могучим, действенным средством умственного, нравственного, и эстетического воспитания детей, она оказывает огромное влияние на развитие и обогащение речи ребенка. Она обогащает эмоции, воспитывает воображение и дает ребенку прекрасные образцы русского литературного языка.

Использование детского фольклора нашло отражение в программе Р.Х. Гасановой «Земля отцов».

Цель программы: дать детям дошкольного возраста первоначальные представления основ национальной культуры, вызвать интерес к познанию культуры своего народа, способствовать формированию художественных и творческих способностей.

Задачи, реализуемые в программе:

-формирование базиса личностной культуры у детей дошкольного возраста на основе ознакомления с особенностями материальной и духовной культуры башкирского народа.

-развитие у детей интереса к национальной культуре башкирского

народа.

-формирование художественных и творческих способностей на основе ознакомления дошкольников с национальной культурой.

Реализация задач возможна при соблюдении условий:

1. Опора на традиции, обычаи башкирского народа, присущие ему нравственные ценности, особенности материальной и духовной культуры.

2. Использование национальной культуры как средства формирования самосознания личности.

3. Усвоение национальной культуры при тесном взаимодействии воспитателей и родителей.

В основу построения педагогического процесса положены следующие принципы:

-деятельностный подход к развитию личности детей, их психических процессов (развитие в процессе деятельности: общение, предметная, игровая, изобразительная и т.д.);

201

-утверждение гуманных демократических устоев в педагогическом процессе в противовес авторитарным;

-развитие ребенка (развитие его личностных качеств и творческих способностей);

-комплексное обучение, организация разносторонней детской деятельности. Основные направления работы по воспитанию средствами националь-

ной культуры представлены в блоках.

Первый блок «Человек – творец рукотворного мира», здесь дети знакомятся с материальной культурой башкирского народа..Используются пословицы, поговорки, прибаутки.

Второй блок «От истоков прекрасного – к творчеству». Данный блок предполагает знакомство дошкольников с компонентами духовной культуры (язык, фольклор, литература, искусство, традиции). Знакомство с духовной культурой направлено на развитие творческих способностей дошкольника, особенно речевых, художественных. При этом педагог использует разные виды деятельности. Ведущими факторами являются: общение с искусством, коммуникативная деятельность, игра, труд.

Третий блок «Отчий дом». Здесь представлены легенды, мифы традиции. Таким образом, детский фольклор обширная область устного народно-

го поэтического творчества. Это целый мир – яркий, радостный, наполненный жизненной силой и красотой. Устное народное творчество служит средством умственного, нравственного, и эстетического воспитания детей, она оказывает огромное влияние на развитие и обогащение речи ребенка. Она обогащает эмоции, воспитывает воображение и дает ребенку прекрасные образцы русского литературного языка.

Фольклор широко используется в региональных программах дошкольного образования.

Перспективу дальнейшей работы видим в классификации средств устного народного творчества, в разработке программ по воспитанию и обучению детей устному народному творчеству.

ЛИТЕРАТУРА

1.Батурина Г.И., Лисова К.Л., Суворова Г.Ф. Содержание народной культуры. – 2001. –12с.

2.Виноградов Г.С. Детский фольклор / Из истории русской фольк-

лористики. – Л., 1978 . – 169с.

©Гарипова Л.С . 2012

Г.А. Гиндуллина, БГПУ им. М. Акмуллы (г. Уфа)

ГЛАГОЛЬНЫЕ ПОВТОРЫ КАК ВЫРАЗИТЕЛИ МОДАЛЬНОСТИ

ВТАТАРСКОМ ЯЗЫКЕ

Влингвистике специальное изучение повторов началось в середине 50-х годов (особенно в связи с изучением вопросов разговорной речи в разных язы-

202

ках). Есть несколько работ, посвященных специальному исследованию повторов в тюркских языках [Аганин, 1959]; в частности, в татарском [Агишев, 1970]. Но структурно-семантические типы повторов в современном татарском языке полностью еще не установлены. Не изучены также словообразовательная функция, лексико-семантические и грамматические особенности, не определены роль и значение их в речи и структуре современного татарского языка.

Повторы выражают характер протекания действия, времени и различные модально-экспрессивные оттенки. Все эти функции реализуются в процессе речи. Как известно, «речь характеризуется двумя конструктивными качествами: во-первых, она передает определенную информацию собеседника (предикативность) и, во-вторых, в речи всегда выражается в отношении говорящего к реальной действительности (модальность)» [Закиев, 1973: 6]. Эти две категории тесно связаны между собой. Как нет предикативности без модальности, так нет и модальности без предикативности [Закиев, 1973: 7].

Исходя из этого теоретического положения, «при изучении любой единицы языка в первую очередь мы должны раскрыть роль и значение ее в речи, то есть в выражении, предикативности и модальности» [Закиев, 1973: 7].

Под модальностью обычно понимают отношение говорящего к высказываемому, его оценку отношения сообщаемого к объективной действительности [Розенталь, 1976: 180]. Модальные значения, как известно, выявляются на разных уровнях системы языка. Но средства выражения модальности определяются в разных языках по-разному. По мнению Н.Ю.Шведовой, «средствами интонации, слово порядка, частиц, вводных слов, междометий, повторений, специализированными конструкциями или …предложением» [3: 611] могут иметь приданы разнообразные модальные значения.

По Ф.Р. Зейналову, в тюркских языках модальность выражается интонацией, наклонениями глагола, порядком слов, модальными словами и модальными частицами [Зейналов, 1970: 96].

По мнению М.З. Закиева, модальность выражается средствами оформления повествовательных, вопросительных, побудительных и восклицательных предложений; аффиксами наклонения и времени, личными и притяжательными аффиксами, личными местоимениями, обращениями, интонацией. Кроме того, к средствам выражения модальности М.З. Закиев относит вспомогательные слова, обычно употребляющиеся в составе сказуемого: булса кирәк «наверное» и т.п.

В грамматиках татарского языка повторы как способ выражения модальности не рассматривались. Лишь в последние годы подвергались исследованию некоторые модальные значения повторов в татарском языке. Работа Х.Г. Агишева посвящена исследованию повторов в сопоставительном плане [Агишев, 1970].

А в книге Ф.С. Сафиуллиной повторы рассматриваются в связи с изучением синтаксиса разговорной речи [8].

По мнению Р.Г. Сибагатова, средством выражения модальности служит: 1) в фонетике – интонация; 2) в лексике – разные группы слов; 3)в морфологии – наклонение, время, лицо; 4) в синтаксисе – конструкции предложения, словопорядок, повторы [Сибагатов, 1978: 22].

203

1. Повторы глагола настоящего времени изъявительного наклонения с частицами дадә, татә выражают твердую уверенность в совершении действия: Сиңа түзмәсә, унөчкә түзми дә түзми инде ул, -ди (татар халык әкиятләре).

2 Глагольные повторы в прошедшем времени с частицей ни выражают значение равнодушия:...тегүче Корбангали малае гына баш әйләндерәсе булгач, утырдың ни дә утырмадың ни дигән төслерәк караячаклар (Ф.Хөсни).

3.Повторы инфинтива с частицами дадә, татә и словом бел- выражают нерешительность,невозмлжность прийти к определенному решению: Болай дигәч, кунак хатын ашарга да, ашамаска да белмичә бөтенләй аптырап калган (Мең дә бер мәзәк. Казан, 1963).

4.Повторы инфинитива при помощи вопросительной частицы и словом дип выражают сомнение: Керергәме, кермәскәме дип икеләнебрәк барганда, Сәлимәнең анасы үзе чыгып алды (Г.Бәширов).

5.Имя действия с аффиксом притяжательности первого и третьего лица, повторяясь без аффикса, выражают значение обыденности процесса, равнрдушие субъекта к другим делам, кроме своего состояния: Ә хатынның бәйләнүе-бәйләнү! Имеш, теге җитми, бу җитми...(Ф.Шафигуллин).

6.В татарской разговорной речи широко употребляются повторы, один из компонентов которых принимает аффикс условного наклонения. Они выраңают следующие модальные значения:

а) возможность, вероятность; б) полную решимость говорящего, принятие определенного решения;

в) удивление, восторг (в данном случае указанная грамматическая форма употребляется вместе с вспомогательными словами икән, инде, бит и т.д);

г) разрешение или некоторое согласие с уже совершившимся действием; е) неопределенность; ж) безысходность, обязательность того или иного процесса.

7.Повторением инфинитива с вспомогательным глаголом булгач выражается твердая решимость: Үртәшергә булгач, үртәшергә. Нәфисә бу рольне кыш көне генә уйнавын юри әйтми калдырды (Г.Бәширов).

8.Повторы глаголов изъявительного наклонения в различных временных фомах с вспомогательным глаголом булгач, дигәч выражают также твердую уверенность: җырлыйм дигәч җырлыйм инде синең өчен бер җыру (Җыр).

9.Повторением глаголов в настоящем и будущем времени с вспомогательными глаголами булгач, дигәч выражается твердая уверенность

всовершении действия в будущем:

-Булмый диәч булмый. Әллә сез татар телен аңламыйсызмы? дигәч кенә бик аптырап чыгып киттеләр (Х.Сарьян).

10.Повторы инфинитива с вспомогательным глаголом калгач выражают процесс, возможный или допустимый, так как нет другой возможности: Ярышырга калгач, ярышырга шигырьләрдән алкыш күңелдә (С.Хәким).

11.Глагольные повторы с вспомогательным словом икән выражают:

а) полную решимость говорящего, принятие определенного решения: Кузгалырга икән – кузгалырга, кояш әнә кем белән дә сатулашып

тормый, кузгалган күтәрелә (Ф.Хөсни).

204

б) Удивление: ...бер колагы бөтенләй юк, өзелгән колагыннан кан тамып тора...кеше үлмәгәч үлми икән...(Г.Халикъ Садрый).

в) равнодушие: Кояш кыздыра икән, кыздырсын, яңгыр ява икән, яусын, җил-буран котыра икән, туйганчы котырсын (Г.Әпсәләмов).

12.Повторением глаголов с вспомогателным словом җиреңнән (җирдән) выражается значение безысходности, обязательности того или иного процесса: – Ну, шушының теле? Эшләмәс җиреңнән эшләрсең, –диләр (М.Мәһдиев).

13.Глагольные повторы со словом тек выражают:

а) принятие решения: ...мин үзем барам тек барам! – дип, үзенең бер дә шикләнми китәчәген белдерде (М.Гафури);

б) твердую уверенность в совершении действия в будущем: болай булгач, бер машина безгә эләгә тек эләгә, – дип уйлады ул (Х.Хәйруллин).

ЛИТЕРАТУРА

1.Аганин Р.А. Повторы и однокоренные парные сочетания в современном турецком языке. – М., 1959.

2.Агишев Х.Г. Синтаксические сочетания однокоренных слов в русском и татарском языках. – Казань, 1970.

3.Грамматика современного русского литературного языка. – М., 1970. – 611 с.

4.Закиев М.З. Классификация частей речи и аффиксов в тюркских языках// Советская тюркология, 1973, №6. – С. 6-7.

5.Закиев М.З. Хәзерге татар әдәби теле. – Казан, 1974. –12-13 б.;

6.Зейналов Ф.Р.Категория модальности и способы ее выражения в тюркских языках // Советская тюркология, 1970, №2. – С.96-97.

7.Розенталь Д.Э., Теленкова М.А. Словарь-справочник лингвистических терминов. – М., 1976, – С.180-182.

8.Сафиуллина Ф.С. Указ.соч.

9.Сибагатов Р.Г. модальность как структурно-семантическое единство

//Советская тюркология. – 1978, №4. – С. 22-24.

©Гиндуллина Г.А., 2012

Ғөбәйҙуллина Ҡ.Р., Таһирова Р.Ғ. филол.фән канд., доц., М. Аҡмулла ис. БДПУ (Өфө ҡ..)

МИФТАХЕТДИН АҠМУЛЛА ШИҒЫРҘАРЫНДА БОЙОРОҠ ӨНДӘҮ ҺӘМ ТОЙҒО ҺӨЙЛӘМДӘРҘЕҢ САҒЫЛЫШЫ

Аҡмулла шиғриәте – үҙе бер донъя. Бай һәм ҡатмарлы, ҡабатланмаҫ донъя. Унда заманаһының моң-һағышлы ла, аһ-зар аша яңғырар ҡыуаныс ауаздары ла, уй хыялдары һәм ынтылыштары ла ифрат асыҡ сағылды. Халыҡ яҙмышын, халыҡ киләсәген хәл итер көсөргәнешле ваҡиғалар эсендә ҡайнап йәшәгән шағир заманының ижтимағи үҫешен билдәләрлек мөһим проблемаларҙы күтәрҙе, уларҙы халыҡ мәнфәғәтенә ярашлы хәл итергә ынтылды.

205

Аҡмулла бар булмышы менән халыҡ шағиры булды. Уның ижад иткән һәр строфаһы үҙе бер мәҡәл булырлыҡ шиғри гәүһәрҙәре менән, Көнсығыш классикаһы, халыҡ ижадының гүзәл традицияларынан һутланып үҫкән ижады менән әҙәбиәтебеҙ тарихында иң күренекле урындарҙың береһен алып торорлоҡ поэтик һәйкәл ҡалдырҙы. Ул сәскән шиғри ынйыларын әлеге көндә лә уҡып һоҡланабыҙ. Ҡабатланмаҫ бер моң булып, халыҡ күңелендә йәшәп килгән һәм кешелеклелек рухында тәрбиәләгән, әҙәплелек, сабырлылыҡ, кеселеклелек кеүек изге сифаттарҙы үҙендә туплаған поэтик ижады рухында янабыҙ.

Шиғырҙарын хис-тойғоло һәм йөрәккә үтерлек һүҙҙәр менән байытһа, башҡорт халҡына әйтер, еткерер теләктәрен, өндәмәләрен үҙенең төҙөк һәм урынлы төҙөлгән һөйләмдәрендә сағылдыра. Ысынлап та, ҡайһы ғына шиғырын уҡыма, уларҙың күпселеген, әйтелеү маҡсатына ҡарап, өндәү һәм хис-тойғо һөйләмдәре тәшкил итә.

Өндәү һөйләмдәр үҙҙәренең төҙөлөшө һәм аңлатҡан мәғәнәләре буйынса бер төрлө генә түгел, ләкин бөтәһе лә өндәү-бойороу интонацияһы менән әйтеләләр һәм уларҙың барлыҡ төрҙәренә лә үҙенсәлекле тауыш модуляцияһы – юғары тон хас.

Аңлатҡан мәғәнәләре буйынса өндәү һөйләмдәр бик күп мәғәнәләрҙе белдерә. Бөйөк мәғрифәтсе – шағирыбыҙҙың үҙ шиғырҙарында һөйләмдәрҙең һәр төрө менән дә ыңғай эш итеүен асыҡтан-асыҡ күрә алабыҙ. Мәҫәлән, рөхсәт итеүҙе, риза булыуҙы, берҙәмлеккә йәки эш-хәрәкәтте бергә башҡарырға саҡырыуҙы белдергән һөйләмдәрҙе беҙ бөтә башҡорт халҡына мөрәжәғәт менән яҙған «Башҡорттарым, уҡыу кәрәк, уҡыу кәрәк!» шиғырында күрә алабыҙ. Түбәндәге юлдарҙа аң-белемгә, һөнәргә дәртләнеп, янып-ялпынып өндәүсе булараҡ сығыш яһай, шиғыр юлдарына мәғрифәтселек идеялары менән һуғарылған ялҡынлы хис-тойғоларын, әсенеү-һыҡраныуҙарын һәм өмөттәрен һала:

Башҡорттарым, уҡыу кәрәк, уҡыу кәрәк! Арабыҙҙа наҙандар күп, уҡыу һирәк. Аңғыра айыуҙан Уралдағы ҡурҡҡандай, Эй, туғандар, наҙанлыҡтан ҡурҡыу кәрәк! (Башҡорттарым, уҡыу кәрәк, уҡыу кәрәк!).

Кәңәш биреүҙе, тәҡдим итеүҙе, талап итеүҙе, ҡурҡытыуҙы, иҫкәртеүҙе, тыйыуҙы ярып һалған һөйләмдәрҙе мәғрифәтсе шағирҙар ижадында бик күп осратырға мөмкин. Аҡмулла ла бынан ситтә ҡала алмай. Мәҫәлән, «Дуҫлыҡ» тип аталған билдәле шиғырында иғтибарын дуҫлыҡҡа, ысын дуҫ ниндәй сифаттарға эйә булырға тейешлегенә күпмелер кимәлдә кәңәштәр бирә. Уның фекеренсә, дуҫлыҡ, мөхәббәт һәм ихласлыҡта барлыҡҡа килгән яҡшы мөнәсәбәт, рух берҙәмлеге бербереңә терәк булыу сәбәбе. Үҙеңә бөтә яҡтан тиң булырҙай, бәхетеңде һәм ҡайғыңды, байлығыңды һәм ярлылығыңды уртаҡлашырҙай дуҫ эҙләргә саҡыра, кәңәштәр бирә.

206

Дуҫ тигәндең тыштан матур, эстән мөрдар булмаһын, Донъяһы тар булһа булһын, күкрәге тар булмаһын. Бер көнөңдә дуҫ булып, тарлыҡта ташламаһын, Бер ваҡытта хәжәт булып, заллына зар булмаһын. Ғәйебенә күҙ һалма дуҫтың – ғәйебе мәнзур түгел,

Ғәйебе асыҡ булһа булһын, ғәйеп асыусы булмаһын (Дуҫлыҡ).

Мәғәнәһе буйынса тағы ла бер төр һөйләмдәр Аҡмулла ижадында төптән урын алған. Үтенесте, һорауҙы, ҡушыуҙы, әмерҙе, фарман биреүҙе белдергән һөйләмдәр менән йыш эш итә шағир. Үҙенең дә бит «Йырау» исемле шиғырын

Кил, егеттәр, ҡолаҡ һал! Аҡмулланан өгөт ал! –

тигән хаҡ һүҙҙәре менән башлап ебәреүҙе хуп күрә.

Синтаксик конструкцияларҙың тағы бер функциональ тибы Аҡмулла телмәрендә йыш урын алған – ул да булһа тойғоло һөйләмдәр. Улар башҡа төр конструкциялар менән сағыштырғанда үҙенсәлекле интонация менән әйтеләләр. Был төр һөйләмдәрҙең төп билдәһе – Һөйләмдә эмоционаллек һәм интонация өҫтөнлөк итеүе, сөнки улар ярҙамында автор әйтелгән уй-фекергә ҡарата үҙенең хис тойғоһон, мөнәсәбәтен белдерә. Иркәләү, йәлләү, маҡтау, һоҡланыу, иҫкәртеү, дәртләндереү, шелтәләү, үпкәләү, асыуланыу һәм башҡа шуның кеүек психик торошто сағылдырған һөйләмдәргә Аҡмулла йыш мөрәжәғәт итә. Үрҙә килтерелгән «Дуҫлыҡ» шиғыры ла тотошлайы менән иҫкәртеүгә бағышланған тиһәк, һис тә хата булмаҫ. Ә «Нәсихәттәр» исемле шиғырҙың киләһе юлдарында асыуланып, хатта күпмелер кимәлдә үпкә белдереп, нәфрәтен еткерә:

Эстәйһегеҙ, уңдай күреп, бала мулла, Күбеһе – ғилем эшендә шала мулла. «Шәмсиә»нән биш-алты ауыҙ нәмә ятлап, Аталыр наҙандарға дана мулла.

Тышҡы формаһы менән һорау һәм өндәү һөйләмдәргә оҡшаусы синтаксик берәмектәр ҙә тойғоло һорау һөйләмдәрҙе барлыҡҡа килтерәләр. Мәғрифәтсе, иғтибар итмәү, һанға һуҡмау, нәфрәтләнеү, ышаныс белдереү, көлөп әйтеү, шикләнеү, шөһбәләнеү, хайран ҡалыу, аптырау, төшөнөп етмәү кеүек төшөнсәләр ҡулланып, уй-фекергә ҡарата эмоиональ биҙәктәр өҫтәй:

Йыһанда тоғролоҡ менән хаҡлыҡ Һаман шулай иҙелерме, тапалырмы? Ватылғас таш йөрәклек, аҡһөйәклек,

Фәҡир халыҡтар ҙа бер шатланырмы?! –

207

тигән юлдар менән «Булырмы!..» шиғырында үҙенә һорауҙар яуҙыра, ғәжәпләнеү, икеләнеү тойғолары һаҙлығына сума, яуаптар эҙләй. Улай ғына ла түгел, автор хеҙмәт тәрбиәһе принциптарын алға һөргән «Кәңәш» шиғырында ла бына ошондай ижад ынйыларын аҡ ҡағыҙға теҙеп беҙҙе лә, йәғни, уҡыусыларын да уйға һала:

Егеткә юлдаш булыр һөнәр, белем, Күҙ һалмаһаң һөнәргә, китәр ғәйебең. Һөнәрең дә әхирәтлек юлдаш түгел – Уйлап ҡара Әфләтүнды – нисек булған!

Ғөмүмән, өндәү һәм тойғоло һөйләмдәр йәнле һөйләү телмәренең үҙенсәлекле билдәһе булып торһа ла, улар художестволы телмәрҙә лә йыш ҡулланылалар. Ундай һөйләмдәрҙе барлыҡҡа килтереүҙә интонация мөһим роль уйнағанын, әлбиттә, иҫтән сығарырға ярамай. Тағы ла бер әйберҙе оноторға ярамай: башҡорт телендә һөйләмдең барлыҡ функциональ типтары ла тойғоло була ала. Ошондай һөйләмдәр ярҙамында Аҡмулла әҫәрҙәре өлгөһөндә һәр уҡыусыла рухи юғарылыҡҡа, матурлыҡҡа ынтылыш, милли үҙаң, белемле һәм тәрбиәле шәхес сифаттары үҫтерелә килә.

ӘҘӘБИӘТ

1.Аҙнабаев Ә.М. Башҡорт теленең ҡушма һөйләм синтаксисы / 3.Ә.М.Аҙнабаев. – Өфө: Ғилем, 2007. – 144 бит.

2.Аҡмулла. Шиғырҙар. – Өфө: Китап, 2006. – 248 бит.

3.Сәйетбатталов Ғ.Ғ. Башҡорт теле. 2 том. Ҡушма һөйләм синтаксисы.

–Өфө: Башҡортостан «Китап» нәшриәте, 2001. – 432 бит.

4.Тикеев Д.С., Тикеев Ф.С. Хәҙерге башҡорт теле. Синтаксис. – Өфө: Ғилем, 2008. – 376 бит.

5.Хәҙерге башҡорт теле. Педагогия институтының башланғыс кластар

факультеты студенттары өсөн дәреслек. – Өфө: Башҡортостан «Китап» нәшриәте, 1986. – 400 бит.

© Ғөбәйҙуллина Ҡ.Р., 2012

Г.Н. Гәрәева, БДУ (Өфө ҡ..)

ХӘҘЕРГЕ БАШҠОРТ РОМАНДАРЫНДА ЗАМАН

ПРОБЛЕМАЛАРЫ САҒЫЛЫШЫ

«Кеше һәм тәбиғәт» тигән үтә киң ҡоласлы мәсьәләне художестволы хәл итеү ХХ быуаттың 80-90-сы йылдарында социаль-психологик, әхлаҡи-этик йөкмәтке йәһәтенән тағы ла һәлмәкләнә төштө. Тыуған ер байлыҡтарына, әхлаҡи ҡиммәттәргә мөнәсәбәттең ҡырҡыу ижтимағи-социаль проблема дәрәжәһенә күтәрелеүе, замандаштарҙың рухи деформация кисереүе мәсьәләһе,

208

С.Айтматовтың «Плаха», «Белый пароход», «Тавро Кассандры», В.Распутиндың «Пожар», «Живи и помни», «Прощание с Матерой» әҫәрҙәрендәге кеүек үк, Н.Мусиндың «Мәңгелек урман» (1984), «Таң менән сыҡ юлдарға» (1988), «Һуңғы солоҡ», Д.Бүләковтың «Килмешәк» (1989), «Ғүмер бер генә», «Туҙҙырылған тамуҡ», Р.Солтангәрәевтың «Беҙ йәшәгән ер» (1988) романдарында киҫкен конфликт төйөнләнешенә килтерә һәм ул аҙағынаса тамамланмайынса, асыҡ килеш ҡала. Тәбиғәт был әҫәрҙәрҙә кешенең уратып алған донъя, тыуған ер, тәбиғәт хазиналары тураһындағы әхлаҡи, фәлсәфәүи, эстетик ҡараштары системаһын билдәләүсе нигеҙ рәүешендә сығыш яһай, милли характерҙың формалашыуында билдәле роль уйнай.

Ата-олатайҙарҙан ҡалған ергә тоғролоҡ, уға рухи тамырҙарҙы өҙөлөүҙән һаҡлаусы изге аманат итеп ҡарау, урманды ер биҙәге итеп ҡәҙерләү проблемалары Н.Мусиндың «Мәңгелек урман» (2-се китап), «Таң менән сыҡ юлдарға» романдарында үҙәккә ҡуйылған. Уларҙа юғары даирәләрҙәге етәкселәрҙең ышанысын ҡаҙаныу өсөн вағыраҡ түрәләрҙең планды теүәл, хатта арттырып үтәйбеҙ тип урмандарҙы ҡырҡыуы, ҡоротҡос бөжәктәрҙе юҡ итәбеҙ тип ағыу менән ҡоштарҙы, йәнлектәрҙе үлтереп бөтөүе, һаҡлау – заказник ойоштороу урынына ағас эшкәртеү комбинаты һалып, ҡола ялан ҡалдырыуҙары кеүек «эшмәкәрлектәре» тәнҡит ителә, торғонлоҡ осорондағы был зарарлы күренештәрҙе тыуҙырыусылар менән уларға ҡаршы көрәшеүселәр араһындағы киҫкен конфликт ҡырыҫреалистик стилдә һүрәтләнә. «Һуңғы солоҡ» романын да Н.Мусин йәшәү мәғәнәһе, кеше һәм кешелек яҙмышы хаҡында тәрән борсолоу менән һуғара, киләсәк катастрофа хаҡында ҡаты иҫкәртә. Кешенең ерҙән, хеҙмәттән айырылыуының эскелеккә, енәйәтселеккә, шәхестең әхлаҡи деградацияһына килтереүе күрһәтелә. Ошондай атмосферала алғы планға кеше экологияһы проблемаһы, халыҡтың әхлаҡи традицияларын тергеҙеү ихтыяжы сығыуына баҫым яһала. Ғөмүмән, яҙыусының бөтә әҫәрҙәре өсөн дә шәхес һәм тәбиғәт проблемаһын художестволы яҡтыртыуҙа дөйөм кешелек пафосы тенденцияһының ҡеүәтләнә барыуы характерлы. Башҡорт прозаһында тотош ижады менән Н.Мусин күп планлы, психологик тәьҫирле итеп Башҡортостан тәбиғәтенең үҙенсәлеген, башҡорт урманының күҙ яуын алыусы буяутөҫмөрҙәрен һүрәтләне, экологик культура тәрбиәләү мәсьәләһен социальәхлаҡи, фәлсәфәүи проблема кимәлендә ҡырҡыу күтәрҙе, фольклорҙан уҡ, боронғо «Урал батыр»ҙан уҡ башланғыс алған традицион кеше һәм тәбиғәт берлеге концепцияһын фәлсәфәүи һәм эстетик һәлмәк йөкмәткеле итеп һәр әҫәрендә раҫланы. Шулай итеп, тығыҙ, төйөрөм, йөкмәткеһе менән концептуль Н.Мусин әҫәрҙәре мәңгелек проблемаларҙы аңлау-төшөнөүҙә яңы эстетик мөмкинселектәр эҙләү, табыу, сағылдырыуҙы асыҡ күрһәтәләр.

209

Р.Солтангәрәев тәнҡит рухы менән һуғарылған реалистик стилдәге «Беҙ йәшәгән ер» романында ер байлығын йыртҡыстарса талауға ҡаршы көрәште бик киҫкен сағылдыра. Нефть сәнәғәте эшселәренең тормошо, көсөргәнешле хеҙмәт процесында тыуған ҡаршылыҡлы мөнәсәбәттәр, производство мәсьәләләре әхлаҡи һәм экологик проблемалар менән тығыҙ үрелеп килә. Беренсе планда Ташауыҙҙа скважиналар ҡороп, нефтте, бөтөн технология ҡағиҙәләрен боҙоп, тиҙ арала һурҙырып алырға тырышыу арҡаһында, ер аҫты байлығы ла, ер өҫтөндәге күркәмлек тә һәләк ителеүе һүрәтләнә. Романдың кульминация өлөшө булып скважинаны кәрәгенән артыҡ үтә ҡаты эксплуатациялау арҡаһында авария булыуын һүрәтләү картинаһы тора. Йылға буйлап ут булып тоҡанып нефть аға, үле балыҡтар яр буйҙарын тултырып ята, үлән-сәскә, ағас, ҡыуаҡлыҡ әҫәре ҡалмаған, һауа тонсоҡторғос, күк йөҙөнә шартлап янған ер майының ҡара төтөнө күтәрелә. Ошо фонда, тирә-яҡ мөхит һәләкәт кисергән мәлдә Бикбаев менән Басариев араһында үтә киҫкен, көсөргәнеш тулы бәрелеш психологик үткер, йәнле һүрәтләнә, геройҙарҙың гражданлыҡ, кешелек сифаттары ҡалҡыу асыла.

Был проблема, саҡҡына артҡы планға ҡуйылып, крәҫтиәндәр өҫтөнән етәкселек итеүселәрҙең зарарлы эшмәкәрлектәрен аналитик планда һүрәтләү аша тағы ла үткерләндерелә төшөлә, сәнәғәт өлкәһендә лә, ауыл хужалығында ла берҙәй үк кире тенденцияларҙы алға һөрөүҙе күрһәтеп, яҙыусы иҡтисади табыш артынан ҡыуыуҙың экологик һәм рухи-эмоциональ юғалтыуҙарға килтереүенең тотош ил буйынса киң йәйелеүен асып һала. Етешһеҙлектәр тик бер өлкәлә генә бармай, бер ике алама етәксе арҡаһында ғына тыуҙырылмай. Нефть идаралығы башлығы Ғәли Басариев, системаға ҡаршы барыу мөмкин түгеллеген яҡшы аңлай, шуға яйлашып, карьераға үрләү, дан ҡаҙаныу мәнфәғәттәрен тормошҡа ашырыу өсөн яна. Совхоз директоры Бәхтиәров, ваҡ ауылдарҙы бөтөрөп, иген баҫыуҙарын арттырыу, шул уҡ өҫтән төшкән пландарҙы үтәп, үҙен шәп күрһәтеү уйҙары менән мәшғүл. Бындай сәйәсәттең рухи-әхлаҡи өлкәләге юғалтыуҙарға ғына килтермәйенсә, биниһая иҡтисади юғалтыуҙарға ла дусар итеүе асыла.

Р.Солтангәрәевтың «Беҙ йәшәгән ер» романында нефтселәр хеҙмәтенә тығыҙ үрелеп ауыл яҙмышы һүрәтләнә, ергә, тәбиғәткә төрлөсә мөнәсәбәттә әхлаҡи һәм рухи ҡаршылыҡтар сағылдырыла, эшсе синыфты ла, крәҫтиәнде лә берҙәй үк тәрән борсоған проблемалар ҡырҡыу күтәрелә. Ил күләмендә ныҡлы тамыр йәйгән кире тенденцияларҙың шул осор системаһы тарафынан тыуҙырылыуы, был системаға ҡаршы көрәшеүҙең бик ауыр булыуы, еңелеүҙәргә, рухи ҡыйралыштарға килтереүе ҡырыҫ реализм алымдарында тәнҡитләнә.

Д.Бүләковтың «Килмешәк» романында ла ауыл яҙмышына, кешеләрҙең тормошона бәйле мөһим проблемалар үткер коллизияларҙа һүрәтләнә. Атбатҡан һаҙлығын киптереү, «ҡапыл ярты мең гектарға яҡын өҫтәмә сәсеүлек

210