СБОРНИК АКМУЛЛИНСКИХ ЧТЕНИЙ 2012

Ҡоштар юлын беҙ ҙә күп тапайбыҙ – Күңел күтәрергә йыр етә. Кешеләргә һөйөү йөрөткәнгә, Шул һөйөү бит беҙҙе йөрөтә.

Кеше аңын кешелелекккә әүҙәү, кешелек сифаттарын өҫтөнлөккә саҡырыу яңғырай Тойғондоң шиғырҙарында. Был инде шағирҙың эске донъяһын, уның ынтылыштарын, кешегә хас булған намыҫ, тоғролоҡ сифаттарын күрһәтә.

Уҫаллыҡ һәм көнсөллөк тәм булмаҫ, Күҙ йәше лә аҡмаҫ әҙәмдә.

«Ҡалыр бары тик мөхәббәт!» - тигән Ышанысҡа тоғро үҙем дә.

Халҡының яҡты киләсәгенә өмөт, мөхәббәттең, һөйөүҙең, матурлыҡтың кеше йөрәгендә ҙур урын алыуға ышаныу ята Риф Тойғондоң күпселек шиғыр юлдарында.

Ниҙер көтәм – алда аҡ өмөтөм – Күперелеп ята аҡ томан…

Мөхәббәт, әлбиттә мөхәббәтһеҙ шағир булмайҙыр. Риф Тойғондо ла мөхәббәт урап үтмәй. Уның күпселек шиғырҙары мөхәббәт темаһына яҙылған. Был шиғырҙарҙа мөхәббәт шундай таҙа, саф, ихлас бирелә.

Күрҙем кеүек… Әллә күрмәнем дә

Буй-һыныңды йылға ярында. Күбәләктәр талға ҡунамы ни, Эргәһендә гөлдәр барында?

Өҫтәп шуны әйтәһе килә. Риф Тойғондоң шиғриәт донъяһы күләме буйынса ҙур булмаһа ла, ул бик бай, үҙ эсенә фәлсәфәүи уйланыуҙар туплаған, заман проблемаларын күтәреп алған шиғырҙарҙан тора. Һәр бер шиғырында шағирҙың уй-хистәре, уның донъяға ҡарашы ята. Уҡыусыны ул яҡты донъяға саҡыра, уның ҡарашын яҡшыға үҙгәртә, ниндәйҙер уйланыуҙарға, үҙ булмышын аңларға этәрә.

Йәнем әрнеп әйтәм инде, Күңелем түгел боҙоҡ. Шиғырымды уҡығандар Уйланһын ине аҙаҡ, Уйланһын ине аҙаҡ…

ӘҘӘБИӘТ

1.Абдуллина Л. Йәнде өйкәр миҙгелдәрем артта, алда көтһөн аяҙ мәлдәрем // “Йәншишмә”, 2006. – № 46 б.

2.Камал Р. Шагыйрь ижаты, ижатчы шәхесе // “Кызыл таң”. – 2006.

81

3.Кәримов М . Йондоҙло уйҙар // “Башҡортостан”, 1996. – № 206.

4.Тойғонов Р. Ҡул йылыһы. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте,

1982. – 32 б.

5.Тойғонов Р. Тәҙрәмдә нурҙар уйнай. – Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1987. – 64 б.

6.Тойғон. Төнгө поезд. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте,

1996. – 320 б.

7.Тойғон. Шундай мәлдәрем бар. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте, 2001. – 128 б.

8.Тойғон. Беҙҙе һөйөү йөрөтә. Шиғырҙар, поэмалар, повесть, пьеса. – Өфө: Китап. – 2006. – 328 б.

9.Тойғон. Мөхәббәттән донъя ҡотайыр. – Өфө: Китап. – 176 б.

©Миңлейәрова Д.Р.,2012

Е.И. Митрофанова, БГПУ им. М. Акмуллы (г.Уфа)

ХУДОЖЕСТВЕННОЕ ОСМЫСЛЕНИЕ НАСЛЕДИЯ М.АКМУЛЛЫ

Мифтахетдин Акмулла является крупнейшим представителем башкирской поэзии XIX века, оказавшим значительное воздействие на всю дальнейшую национальную литературу. И не только башкирскую. Своим Акмуллу считают и татары, и казахи, и уйгуры, и каракалпаки… Словом, многие тюркские народы. Он не только в совершенстве владел старотюркским языком, на котором тогда и писали, и говорили, но и создал новые формы и образцы «восточной» поэзии, отличающиеся гибкостью языка, глубиной мысли, музыкальностью и легкостью чтения. Эпоха М.Акмуллы – время творения просвещенства в переломные времена, когда старое уходило, а новое зарождалось. «Мифтахетдин» в переводе с арабского означает «хранитель ключа». Смело можно сказать, что Мифтахетдин, хранил в своей душе ключ

кбашкирской поэзии.

Всвоем сочинении «Наставления» Акмулла обращается к этому важному вопросу. Это творение поэта стало настоящей программой нравственных ориентиров, так же в них поэт обратился к духовным основам человеческого существования. На первое место Акмулла ставил совестливость, на второе – честь и честность, на третье – ум, на четвертое – благодарность, на пятое – порядочность, на шестое – терпенье, совершив революцию в нравственных устоях башкирского общества.

Совершенство человека в современную ему эпоху (и, тем более, в будущем) Акмулла видит в просвещении, духовном развитии, умении трезво и здраво воспринимать события и явления жизни, историческую диалектику жизни нации, будущее благополучие народа. И, убеждая в необходимости грамоты и просвещения, он становится проникновенным трибутом, и голос его звучит отечески наставительно:

Башкиры, всем нам нужно просвещенье!

82

Невежд немало, редкость—обученье.Страшнеймедведя-шатуна незнанье.Усилим, братья, к знанию влеченье!(Перевод М. Гафурова)

Акмулла резко выступает против ретроградов школьного обучения, ратующих за телесное наказание, слепую зубрежку, призывает к чуткому и внимательному отношению к детям, к простоте и доступности предмета. И в этом смысле выступает не просто как просветитель, но и как педагог, разрабатывающий принципы и методику преподавания общедоступных дисциплин. Он всю жизнь стремился вникнуть в причины тяжелой жизни народа. Единственный путь к прогрессу поэт видит в просвещении, в овладении знаниями, в искоренении невежества. Вообще, в философских взглядах Акмуллы центральное место занимает вопрос о месте знаний в жизни общества. Занимая позиции идеализма в понимании законов общественного развития, просветители считали, что социальное бесправие трудового народа можно устранить путем просвещения. В стихотворении Акмуллы «Назидания» проявились необыкновенная проницательность поэта, его умение глубоко заглянуть в человеческую душу, его понимание законов жизни и бытия, божественных установлений на земле, которым должен следовать каждый человек. Для него знание и воспитанность, внутренняя чистота человека и в целом проблемы морального, нравственного порядка — наиболее важные в системе его взглядов на мир и на человека.

М.Акмулла приходит к идее просвещенного гуманизма, так же как Ф.Вольтер, Ж.-Ж.Руссо, А.Н.Радищев. У Акмуллы диалектический подход к прошлому, к духовным ценностям народа. В его стихах часто повторяются слова «карт дана» (старый мудрец), произнесенные им с уважением и почтением по отношению к аксакалам — носителям народного ума и нравственности. Для поэта высшая ценность — здоровая нравственная основа личности, чистота души и помыслов человека.

Человеком движет необходимость есть и пить (т.е. ризык) — разве в этом не отражение, пусть и стихийных, но материалистических взглядов поэта, не сама ли диалектика жизни в них? «Из воды масла не выжмешь, как бы ее не толол», «слепая овца и невежественный человек не узрят лучей», «баем не станешь от того, что царским кушаком опояшешься». В этих оборотах и афоризмах воплощена мудрость жизни, навеянная реальными картинами бытия. Акмулла очень тонко чувствует диалектическое единство, взаимосвязанность и взаимообусловленность явлений действительности. Он нередко поднимается до правильного понимания объективного мира, его бесконечности, безграничных возможностей познавательной деятельности человека. Он сам, как старый мудрец, прошедший большой жизненный путь, наблюдает за окружающим миром, ищет суть различных явлений и процессов. Стремится поведать все это своим современникам, раскрыть им глаза, содействовать в их духовном развитии.

Свое отношение к природе М. Акмулла выражал в пейзажной лирике.У поэта есть цикл стихов о явлениях природы, о временах года, состоящий из таких маленьких шедевров, как «Весна», «Ночь и день», «Осень», «Вода», «Ветер», «Огонь», «Почва». В них радостный, изумленный взгляд поэта-философа на мир природы, его раздумья и размышления о явлениях природы:

83

В основе всего — почва, Жизнь дает она всему живому.

Бесконечны изменения природы,

Ивсе они с почвой связаны.

Авот картины сменяющихся друг за другом летнего дня и ночи в стихотворении «Ночь и день»:

День создан прекраснее ночи. Достойно ночи: рядом с луной звезды.

Коль дождь, кажется, что наслаждение для вселенной. Переливаясь оттенками, зеленеет лик земли.

В цикле стихов о природе жизнь окружающего мира предстает как отражение вечно движущегося и обновляющегося мира, сменяющихся одна за другой картин бытия. В них — многообразие красок, гармония и музыка звуков. Жизнь природы воплощена в них как отражение вечности в ее бесконечных переменах, движении и развитии.

Стихи Акмуллы, как и произведения башкирских сэсэнов, передавались из уст в уста, хранились в памяти народа, переписывались. Акмулла был по- этом-письменником, в нем воплощались дарования сэсэна и поэта, в его творчестве синтезировались устные и письменные традиции. В этом своеобразие новаторства поэзии Амуллы в истории башкирской литературы. Несмотря на то, что тема Акмуллы вот уже в течение полутора века неизменно привлекает внимание многих писателей и исследователей, творчество поэта и, особенно, его биография до сих пор разработана далеко не в полной мере. Ныне идут целенаправленные поиски материалов о жизни и творчестве поэта как в архивах, так и путем выезда в башкирские поселки и города. Я очень надеюсь, что эта тема и для вас останется открытой. Хотелось бы, чтобы вы и в дальнейшем проявляли интерес к творчеству и личности Мифтахетдина Акмуллы.

ЛИТЕРАТУРА

1.Акмулла Мифтахетдин. Стихотворения. Пер. с башкирского. – Уфа: Китап, 2006. – 192 с.

2.Аглиуллина, Ф. Творчество Акмуллы – отражение общественнопросветительской мысли 19 в. Ф.Аглиуллина // Учитель Башкортостана. – 2006. – №2. – С.51 –52.

©Митрофанова Е.И., 2012

Ф.Ф. Мортазина, башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы, 141-се мәктәп (Өфө ҡ..)

АҠМУЛЛА АҠЫЛЫ, АҠМУЛЛА ҺАБАҠТАРЫ

Аҡмулла – үҙенең тәрән халыҡсан, юғары художестволы шиғриәте менән ғәйәт киң массаларҙың мөхәбәтен яулаған шағир. Уның образлылығы, поэтик үткерлеге, фекер тослоғо яғынан айырылып торған поэзияһы –

84

башҡорт әҙәбиәтенең тарихында бик үҙенсәлекле күренеш. Күп әҫәрҙәре халҡыбыҙ ижадының, Көнсығыш әҙәбиәтенең быуаттар төпкөлөнән килгән гүзәл поэтик традицияларын үҫтереүе менән әһәмиәтле. Аҡмулла туған башҡорт телен генә түгел, ҡаҙаҡ, татар телдәрен дә, шул осор әҙәби яҙма теле

– төркиҙе лә, шулай уҡ ғәрәп, фарсы, рус телдәрен дә яҡшы белгән. Ул үҙе яратып ижад иткән әҫәрҙәрен төркисә теркәп барһа, импровизация рәүешендә сығарған шиғырҙарын башҡорттар араһында – башҡортса, ҡаҙаҡтар араһында ҡаҙаҡса әйткән. Бөтә аңлы ғүмере башҡорт йәйләүҙәре, ҡаҙаҡ далалары менән, феодаль эксплуатация шарттарында ауыр донъя йөгөн үҙ иңдәрендә тартыусы хеҙмәтсән халыҡ массалары менән айырылғыһыҙ бәйләнгән был илгиҙәр шағир үҙенең көслө шиғри шишмә ағышын халыҡтың көнкүреш рәүешенә, башҡорт менән ҡаҙаҡтың ярым күсмә тормошона ярашлы итеп борорға теләгәндәй, илдән-илгә, ҡаланан-ҡалаға, ауылдан-ауылға, йәйләүҙән-йәйләүгә күсә йөрөп ижад иткән. Уның поэтик аһәңе башҡортто ғына түгел, ҡаҙаҡты ла, татарҙы ла берҙәй үк зауыҡландырған, уларға берҙәй үк хеҙмәт иткән.

Ул үҙенең шиғырҙарын баҫтырып сығарыу өсөн яҙмаған. Ныҡ үҫешкән сәсәнлек таланты уға уларҙы бер ниндәй әҙерлекһеҙ теге йәки был иғтибарҙы йүнәлтерҙәй хәл-ваҡиға айҡанлы ирекле импровизация рәүешендә ижад итергә мөмкинлек биргән. Уның ҡаҙаҡ аҡындары һәм башҡорт шағиры М. Өмөтбаев менән шиғри бәйгелә ҡатнашыуы билдәле.

Аҡмулланың донъяға ҡарашында әхлаҡ мәсьәләһе, эстетик, этик тәрбиә мәсьәләһе ҙур урын алып тора – мәғрифәтсе булараҡ ул халыҡтың киләсәген туранан-тура шуға бәйләп аңлата. Сабыр холоҡло булыу, әҙәплелек, аҡыллылыҡ унда “иман” төшөнсәһе менән бер ҡатарға ҡуйып ҡарала. “Башҡорттарым, уҡыу кәрәк”, “Бәхет”, “Уяныу”, “Өмөт” кеүек шиғырҙарында был мотив асыҡтан-асыҡ бирелгән. Шағир өсөн белем, аҡыл, мәғрифәт – ул сикһеҙ юғары киңлек. Шуғалыр ҙа уның моделен тыуҙырғанда Аҡмулла ай, күк, йондоҙҙар кеүек космик образдар ҡуллана: “Мәржәни – ул

Тимерҡаҙыҡ! Булмаһа, ҡибла тапмай аҙашырһың. Ҡараңғыла йүн белмәй, юлдан яҙып”, “Уҡығандар күктә осор”, “Ғилем – бер нур”, “Ҡоторған эт һауаға ҡарап өргән менән, асманда торған айҙың нуры китмәҫ”.

Шағир наҙанлыҡты – ҡараңғы төн, белем алыуҙы яҡты көн менән сағыштыра:

Тормошо башҡа илдәрҙең көн шикелле, Тормошо наҙан илдең төн шикелле.

“Байлыҡ” төшөнсәһе үҙе үк Аҡмулла өсөн ике нәмәне – материаль һәм рухи байлыҡты аңлата. Уныңса, тик рухи байлыҡҡына ҡыҙығырға лайыҡлы, ә материаль муллыҡ, байығырға тырышыу шәхестең боҙолоуына, әхлаҡи яҡтан тарҡалыуына алып килә. Шуға ла ул донъя малына ҡыҙыҡмаҫҡа, ә үҙеңде-үҙең

85

“эсле-тышлы” ағартырға, ғилем-һөнәргә ынтылырға саҡыра. Шул юл менән ул, социаль тигеҙһеҙлекте бөтөрөп, дөйөм хөр тормош ҡороп була, тип уйлай.

Аҡмулла өсөн бигерәк тә йәмғиәт менән идара итеүсе шәхестәрҙең, төрлө түрәләрҙең әхлаҡи камиллеге мөһим, сөнки, уның фекернесә, илдә һиллек, муллыҡ, бәхет хөкөм һөрөүе уның башында ғәҙел, аҡыллы һәм, әлбиттә, мәғрифәтле етәксе торғанда ғына булыуы ихтимал.

М.Аҡмулла дин әһелдәренә лә, наҙан муллаларға ла һәм шәриғәт һағында тороусы, мәғрифәт юлын быуып ятыусы башҡа әҙәмдәргә лә нәфрәтен һис йәшермәйсә әйтә:

Иң әүүәл паклау кәрәк эстең керен, Эстә тулып ятмаһын нәжес, эрен.

Көнсөл, ярамһаҡ, намыҫһыҙ, белемһеҙ, ике йөҙлө, алдаҡсы бәндәләргә белемле, аҡыллы, инсафлы кешеләрҙе ҡаршы ҡуйғанда Аҡмулла йыш ҡына анималистик сағыштырыуҙарға (хайуандарҙы һүрәтләү) мөрәжәғәт итә. Хайуандар образын шағир күберәк кешегә, хатта үҙ-үҙенә характеристика биргәндә ҡуллана:

Һин дә бер йүгерек төлкө икәнһең, Беҙ бүреләй төштөк инде һинең эҙгә.

Шағир күңеле кәмһетелгәндәр яғында. Уның байҙарға нәфрәте лә ошо позициянан тороп билдерелә. Ошо тәңгәлдә Аҡмулла позицияһы юғары идея кимәленә күтәрелә, унда социаль азатлыҡ мотивтары айырым-асыҡ булып сағыла:

Йыһанда тоғролоҡ һәм дә хаҡлыҡ Һаман шулай иҙелерме, тапалырмы? Ватылғас таш йөрәклек, аҡһөйәклек, Фәҡир халыҡтар ҙа бер шатланырмы?

Тормошҡа, синфи йәмғиәттең ғәҙелһеҙлектәренә айыҡҡараш, уларҙы социаль күҙлектән сыҡып барларға ынтылыу Аҡмулланың һуңғы шиғырҙарында көсәйә, айырым-асыҡ төҫмөрләнгән, шаҡтай төҙөк һәм эҙмә- эҙлекле бер система рәүешен ала бара. Ижадта социаль яңғыраштың көсәйеүе сатираның көйҙөргөс кеүәһен дә бермә-бер арттырған. Шағирҙың үҙенең фажиғәле үлеме лә ошо үҙенсәлектең логик үҫтерелеше, уның трагик тамамланышы һымағыраҡҡабул ителә.

Ғөмүмән, ыңғай образдарҙы идеялаштырып, киреләрен тик ҡара буяуҙар менән генә һүрәтләү мәғрифәтселек әҙәбиәтенең характерлы һыҙаты булып тора. “Яҡшы сифаттарҙы яғымлы итеп, боҙоҡлоҡто биҙҙергес итеп һүрәтләү, ҡулына ҡауырһын, бумала йәки өтөргә алған һәр намыҫлы кешенең маҡсаты бына шул булырға тейеш”, – тип яҙа, мәҫәлән, Д.Дидро.

Аҡмулла ижадындағы Тыуған ил, туған халыҡ төшөнсәһе, патриотизм, юғары гражданлыҡ тойғоһо халыҡ поэзияһынан, героик эпостарҙан килгән ирек, азатлыҡ өсөн көрәш кеүек патетик яңғырашлы мотивтарҙан

86

айырылғыһыҙ. Ил яҙмышын ир яҙмышына, ил ҡотон ир ҡотона бәйләп аңлатыу – бында тәбиғи күренеш. Сөнки ирҙәр – ил терәге:

Һис ваҡытта былыҡҡан ир уңа алмаҫ, Ир уңмаһа, һис ваҡытта ил уңа алмаҫ.

М.Аҡмулла үҙ дәүеренең ысын мәғәнәһендә новатор шағиры булды. Суфый шағирҙарҙан айырмалы рәүештә, ул поэзияны фани донъя мәшәҡәттәренән ваз кисеүгә ғүмер буйы үҙеңде киләсәк “хөрлөккә” – теге донъяға әҙерләүгә өндәүсе ҡорал итеп ҡараманы, ә бәлки уны кешенең көндәлек мәшәҡәттәрен, томанлыҡта үткәргән ауыр тормошон еңеләйтеүгә, бының өсөн иһә үҙеңде әхлаҡи яҡтан сафларға, ғилем-һөнәргә эйә булырға кәрәклеген күндереүгә йүнәлтергә тырышты.

Уның мәғрифәтселек эшмәрәкәрлеге бар булмышы менән демократик йүнәлешле булды. Ул поэзияны синкретизмдан, дини фанатизмдан айырыуҙа һәм уны донъяуи ерлеккә ҡайтарыуҙа, халыҡ араһында мәғрифәт, яңырыу идеяларын пропагандалауҙа, әҙәбиәте һәм уның телен демократлаштырыуҙа ғәйәт ҙур роль уйнаны. Һәр сторфаһы үҙе бер мәҡәл булырлыҡ шиғри гәүһәрҙәре менән, халыҡтың быуаттар төпкөлөнән килгән гүзәл поэтик традицияларынан һутланып үҫеп сыҡҡан ижады менән ул әҙәбиәтебеҙ тарихында иң күренекле урындарҙың береһен алып торорлоҡ һәйкәл ҡалдырҙы.

ӘҘӘБИӘТ

1.Вилданов Ә.Х. Мәғрифәт, яҡтылыҡ йырсыһы // Аҡмулла. Шиғырҙар. Өфө, Башҡортостан китап нәшриәте, 1981. – 224 б.

2.Кирәева Л.Р. Башҡорттарым, тип өндәшкән…// Башҡортостан уҡытыусыһы – 2010. – №10. – 18-се б.

©Мортазина Ф.Ф., 2012

Г.Р. Мөхәмәтйәрова, башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы,

141-се мәктәп (Өфө ҡ..)

М.АҠМУЛЛА ИЖАДЫНДА ТӘРБИӘ, ӘХЛАҠ МӘСЬӘЛӘЛӘРЕ

Мифтахетдин Камалетдин улы Аҡмулла халыҡтың бөйөк улы булып танылған данлыларҙың береһе. Шағирҙың исеме – Мифтахетдин, ә Аҡмулла уның ҡушаматы. Был саф күңелле, намыҫлы, уҡымышлы, халыҡҡа белем-тәрбиә биреүсе кешегә ҡарата әйтелә. Ә Аҡмулла тап шундай шәхестәрҙең береһе лә инде. Ул башҡорт ижтимағи фекере, культураһы һәм әҙәбиәте үҫешенә яңылыҡ өҫтәүсе шағир-мәғрифәтсе. Оло фекер эйәһе М.Аҡмулла дөйөм уяныу, башҡорт халҡының милләт булып формалашыу дәүерендә әҙәбиәткә килеп, яҡтылыҡты, ғәҙеллекте, әхлаҡи сифаттарҙы данланы, халыҡты белем алырға өндәне.

87

Үҙенең бөтә аңлы ғүмерен халыҡ араһында үткәргән Аҡмулланың шиғри ижады ябай халыҡтың тормош-көнкүрешенә, ынтылыштарына, хыялдарына ныҡ яҡын булыуы менән айырылып тора. Уның әҫәрҙәренең тормошҡа яҡынлығы ижад ителеш рәүештәрендә лә сағыла. Улар, бер яҡтан, яҙма ижад ителеп, ҡулъяҙма формаһында һаҡланып ҡалһа, икенсе яҡтан, импровизация юлы менән сығарылып, халыҡ араһында телдән-телгә таралған. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, Аҡмулланың күп әҫәрҙәре ҡағыҙға теркәлмәү сәбәпле, беҙҙең көндәргә килеп етмәгән. Күләме ҙур булмаһа ла, мәшһүр шағирҙың мираҫы башҡорт әҙәбиәтенең иң яҡты биттәрен тәшкил итә.

Шағирҙың халыҡты аң-белемгә әйҙәүсе, мәғрифәтселек идеяларын таратыусы, йәмғиәттәге наҙанлыҡ, намыҫһыҙлыҡ, ғәҙелһеҙлек кеүек кәмселектәрҙе фашлаусы әҫәрҙәре бөгөн дә үлемһеҙ.

Аҡмулла үҙенең күпселек шиғырҙарында мәғрифәтселек идеяларын үҙәккә ҡуйһа, икенсе яҡтан - әхлаҡи-тәрбиә проблемалары ҙур урын алып тора. Был проблемалар бик күп йылдар үтеүгә ҡарамаҫтан, әле лә бик актуаль. М.Аҡмулланың өгөт итеп яҙылған «Ҡарындашлыҡ», «Кәңәш», «Моң егет зарын әйтер», «Билдәһеҙ», «Инсафлыҡ», «Нәсихәттәр», «Нәфсе» «Бәхет», «Аҡыл» һәм башҡа шиғырҙары үҙәгендә тәрбиә мәсьәләһе тора. Сәсән өсөн донъялағы иң ҡиммәтле,ҡәҙерле нәмә - кешенең күңел донъяһы, уның сафлығы. «Нәсихәттәр» тигән шиғырында Аҡмулла кеше тураһында уй-ҡараштарын бер системаға һалып, дөйөмләштереп бирә. Беренсе планға ул «иман» төшөнсәһен ҡуя һәм күңел сафлығы, намыҫ , аҡыллылыҡҡа әйҙәй. Нәфсене тыя белергә, сабыр, ихлас булырға өндәй. Сәсән-шағир кешеләрҙе тыштан ғына түгел, эстән дә матур булырға саҡыра. Шунда ғына ғәҙелһеҙлектәр, тигеҙһеҙлектәр бөтөр тигән фекерҙе күҙ уңында тота. Дуҫлыҡ, тоғролоҡҡа ла ынтылырға өндәй. Кешенең күңел паклығын Аҡмулла иң ҙур хазина тип иҫәпләй. Кеше тик рухи байлыҡҡа ғына ынтылырға тейеш, ә байырға тырышыу шәхестең боҙолоуына алып килә, тип иҫәпләй. «Байлыҡ» төшөнсәһе үҙе үк Аҡмулла өсөн ике нәмәне – материаль һәм рухи байлыҡты аңлата. Шағир фекеренсә, тик рухи байлыҡҡа ғына ынтылырға кәрәк, ә материаль байлыҡ кәрәк түгел. «Ат та булыр, тун да булыр, беҙ булмаҫбыҙ», - ти ул. Тимәк, байлыҡ булыр ул, ә кеше ғүмере сикле. Материаль байлыҡ кешене әхлаҡи яҡтан тарҡата, ти сәсән. Шуғ а күрә ул байлыҡҡа ҡыҙыҡмаҫҡа, ә үҙеңде «эстән» ағартырға өндәй. Шул юл менән генә ул яҡшы тормош ҡороп була, тигән фекерҙә.

Аҡмулла ғүмере буйы халыҡтың ыҙа сигеп йәшәүен күрә. Ул бөтә михнәт-ғазаптарҙың сәбәптәрен тормоштан түгел, ә кешенең үҙенән эҙләй, бөтәһен дә уның наҙанлығына һәм әхлаҡһыҙлығына ҡайтарып ҡалдыра. «Ябай кеше тәрбиәһеҙ булһа – ярты бәлә, әгәр ҙә инде ил яҙмышын хәл итеүсе тәрбиәһеҙ булһа – ул инде халыҡ бәләһе»,- тип яҙа Ә.Вилданов үҙенең

88

«Аҡмулла – яҡтылыҡ йырсыһы» тигән китабында. Ябай халыҡҡына түгел, ә йәмғиәттең йөҙөн билдәләүсе түрәләр, байҙар, муллалар иманлы , әҙәпле, ғәҙел булһалар ғына илдең алға барыуы, халыҡтың бәхетле йәшәүе мөмкин.

Шағирҙың әҫәрҙәренән күренеүенсә, Аҡмулла халыҡ өсөн янып, көйөп йәшәгән, үткер телле, тура һүҙле, ғәҙеллек яҡлаусы шағир булған. Шуға ла уның әҫәрҙәре бөгөн дә уҡыусыларға яҡын. Уның шиғриәте халҡыбыҙҙың рухи байлығына әүерелде.

Уның шиғырҙарында күтәрелгән әхлаҡ проблемалары үҙ быуын кешеһенә генә түгел, быуаттар үтеүенә ҡарамаҫтан, әле лә бик актуаль яңғырай. Сөнки әхлаҡ, рухи аңһыҙлыҡ кеүек мәсьәләләр бөгөнгө көндә бар. Шуға күрә яҡшылыҡҡа әйҙәүсе Аҡмуллабыҙ ижады онотолмаһын ине, беҙҙе матур киләсәккә әйҙәүсе маяк булып торһон ине.

ӘҘӘБИӘТ

1.Аҡмулла. Шиғырҙар. – Өфө: Башҡортостан “Китап” нәшриәте. – 1981.

2.Вильданов Ә. Аҡмулла – яҡтылыҡ йырсыһы. – Өфө, 1981.

3.Ҡунафин Ғ. Аҡмулланың шиғри йәйғоро. – Өфө: Окслер, 2006.

4.Йырауҙар, сәсәндәр, мәғрифәтселәр. Төҙөүсеһе И.Ә. Шарапов. – Өфө: Китап, 2007.

©Мөхәмәтйәрова Г.Р., 2012

З.Ф. Мухаметова, БГПУ им. Акмуллы (г.Уфа)

АКМУЛЛА ― ПЕВЕЦ ПРОСВЕЩЕННОСТИ

Мифтахетдин Акмулла выдающийся поэт и просветитель, оставивший поистине уникальное и неповторимое литературное наследие. Творчество Мифтахетдина Акмуллы составило целую главу в духовной истории башкирского народа и оказало значительное влияние на развитие общественной мысли и культуры ряда других тюркоязычных народов, прежде всего – татарского и казахского. Его стихи и крылатые слова пользовались популярностью среди «киргизов», «уйгуров», «каракалпаков». Его труды ― это не исчерпаемся кладезь знаний, разума и просвещения. Его творчество проникнуто необыкновенной проницательностью, умением глубоко заглянуть в человеческую душу. Какие же качества должен иметь сын человеческий? Поэт убежден, что их должно быть не менее семи. Это совесть, честность, ум, благодарность, порядочность, терпение и страсть. В жизни, важнее всего быть совестливым. Совестливость дается человеку как божья милость. Мало молвить с усердием: "Прости меня, Боже" ― молча совесть блюсти в себе ― на много дороже.

Для Акмуллы знание и воспитанность, внутренняя чистота человека и в целом проблемы морального, нравственного порядка ― наиболее важные в совокупности его взглядов на мир и на человека. Он всей душой и сердцем

89

желал просветить свой народ. В своих стихах М. Акмулла обращался с призывом «Башкиры мои, ученье нужно!». Эти слова, возложенные в стихи, имеют, смысл и по сей день. В нашем быстро развивающемся мире образование уходит на второй план. Техника буквально заполонила весь мир, не оставив человеку право на глубокие раздумья о своей жизни. Конечно, есть еще люди, которые борются с этим, но их так мало в этом мире.

В своем стихотворении «Историю познать нелишне нам...»: Историю познать нелишне нам, Во всех науках проявить себя, Иначе - и судьба нам не судьба.

Не только знать по-русски и писать, Неплохо бы французский понимать. Но прежде важно в языке своем, Как рыба, плавать, Свой восславить дом.

М. Акмулла хочет донести до своего народа то, что без знания своей истории, других наук и, в особенности, родного языка, что «судьба нам не судьба». Что не знание родного языка, может привести человека к потере качества человечности, отдаления от общества. Ко всему прочему, поэт добавляет слова о том, что «Неплохо бы французский понимать». Этим М. Акмулла хочет сказать, что знание родного языка засверкает иными гранями в среде других языков, познать которые ты мечтал. И сможешь «Свой восславить дом».

В другом стихотворении «Ученость - это не духовный сан...»: Ученость - это не духовный сан:

Не пыжится и глазу не примета. Осиль гордыню, полюби её – И счастье ты познаешь непременно...

М. Акмулла говорит о том, что ученость это не тяжелое бремя, которое нужно нести на своих плечах, о том, что это не наказание, а счастье. Он считает, что нужно полюбить ее и только тогда ты обретешь свое счастье. Этим он хочет сказать, что нет ничего лучше знания. Вопреки всем невзгодам и преследованиям, поэт продолжал бороться. В этой борьбе крепла его духовная сила, развивался его неиссякаемый поэтический талант.

Творчество М. Акмуллы имело решающее влияние на дальнейший ход развития башкирской, казахской и татарской литературы. Образ Акмуллы воспевают в стихах, написано множество литературных произведений. Подругому и не могло быть. Мифтахетдин Акмулла добивался права просвещать народ, боролся с невежеством, жестокостью, тьмой. Его идеи и заветы ценны и поныне, и ты не в праве забывать об этом.

ЛИТЕРАТУРА

1.Аглиуллина Ф. Творчество Акмуллы – отражение общественнопросветительской мысли 19 века /Ф.Аглиуллина// Учитель Башкортостана. –

2006. – №2. С.51-52.

2.Акмулла М.Стихотворения. Пер. с башкирского. – Уфа: Китап, 2006. – 192с.

©Мухаметова З.Ф., 2012

90