СБОРНИК АКМУЛЛИНСКИХ ЧТЕНИЙ 2012
.pdfсловно «дрема». Мощью внутренней энергии, силой мысли они оберегали лошадей, передавая свою волю жеребцам, чтобы те выполняли то, что от них требовалось. Таким же образом, при помощи «ойоу», они могли ловить рыбу. Навязывали свою волю рыбам, и те собирались в одном месте. Оттуда их вылавливали при помощи бредня».
Известно, что со второй половины девятнадцатого века распри между башкирами и казахами прекратились. Началось распространение светских знаний, которые, как известно, не знают границ. Муллакаевское медресе, знаменитое в те времена учебное заведение, притягивало множество молодых людей, причём не только из числа башкир, но и татар, киргизов и казахов. Через шакирдов – учащихся медресе – состоятельные казахи передавали просьбу: пусть приезжают к нам башкирские учителя, чтобы учить детей наших премудростям науки, а скупиться мы не станем. И на лето муллакаевские учителя и шакирды отправлялись в казахские степи, чтобы всё лето учить детей уму-разуму. Учили старательно, требовательно, учили без поблажек на происхождение и род ребятишек. Многие пришлые наставники становились такими близкими для местного населения, что родители просили их жениться на любой из девушек аймака и остаться у них навсегда. Некоторые соглашались на это и оставались у казахов, чтобы навсегда раствориться среди другого народа. Иные же предпочитали отправляться с полюбившейся казашкой в родные края. И сегодня среди башкир живут потомки тех смешанных браков, и казахская кровь проявляется то в излишней суровости мальчишек, то в коричневатом румянце теперь уже башкирских красавиц. Такие дети встречаются, например, среди жителей деревень Баимово, Кульчурово, Туркменово и Темясово Баймакского района. Особенно много казахской крови течёт и по сей день у населения, проживающего в Хайбуллинском районе.
Мифтахетдин Акмулла в течение многих лет колесил по казахским степям и полупустыням, обучая детей обеспеченных казахов. Знание восточных языков – персидского, арабского, а также русского и башкирского – позволило ему играючи освоить казахский язык. Биографы отмечают, что Акмулла был первым на Урале человеком, который старался обучать детей на том языке, на котором они разговаривали. Например, в казахской школе он преподавал по-казахски, в башкирской – по-башкирски. Я полагаю, что он свободно общался с казахскими детьми на их родном языке, сдабривая речь свою мягким, шелковистым звучанием башкирского, что создавало неотразимое величие его образа как учителя. Но и казахский язык не оставался в долгу: он занял достойное место в поэтических сочинениях Мифтахетдина, сына Камалетдина.
Акмулла одним из первых поднял голос против насилия и гнета, против порабощения человеческого духа и достоинства устаревшими представлениями. Его стихи — неисцеляемая рана, совесть народа, неудержимый крик душевной боли и безграничного отчаяния. В стихотворении «Нәсихәттәр» ("Назидания") проявились необыкновенная проницательность поэта, его умение глубоко заглянуть в человеческую душу, понимание законов жизни и бытия, божественных
31
установлений на земле, которым должен следовать каждый человек. Характерно, что он не называет броские, общепринятые определения, по которым судили до него силу и храбрость батыра или отвагу воина, красоту или целомудрие девушки. Он обращается к общечеловеческим ценностям, которыми может и должен обладать каждый человек, какое бы положение в обществе он ни занимал. На первое место Акмулла ставит совесть, на второе — добропорядочность, честь, на третье — разум, на четвёртое — благодарность, то есть умение быть благодарным всему и всем за добро, внимание, чуткость, в том числе и к самой природе. На пятом месте у Акмуллы — терпение, ибо только терпеливый человек может достичь поставленной цели, преодолеть все тернии и преграды судьбы.
Для Акмуллы знание и воспитанность, внутренняя чистота человека и вопросы нравственного порядка – наиболее важные в строю его взглядов на мир и на человека. В этом непревзойдённом поэтическом обращении к народам – казахам, ногайцам, башкирам – Акмулла произносит слова упрёка, сетуя на то, что казахи холодны к знаниям, продолжают невежество своих предков. Чтобы ка- ким-то образом отделить народ казахский от своего народа по отношению к знаниям, Акмулла упрекает казахов, используя их же слово «салт»–характер, обычай, линия поведения. Впрочем, стрелами праведного гнева пронизаны и те представители башкирского народа, кто, достигнув уровня духовного сана, смиренно принимает у казахов жалкие дары. Муллам-иштякам за исполнение религиозных обрядов казахские баи предлагают хромую лошадь, паршивого верблюда, тощую рабочую лошадку, и те принимают эти дары, хотя знают, что такое поведение неискренно, некрасиво, позорит имя и дающего, и принимающего. Мудреца-поэта коробит не мирское поведение людей, а слова, которые произносятся при взаимном обмене (скорее всего, обмане): притворство совершается с упоминанием имени Бога, во имя Его, во благо Его.
Щедро рассыпаны казахские слова и в поэтическом сочинении Мифтахетдина Акмуллы «Өлгөр» («Быстрое слово», «Слово, высказанное кстати»). Через образные сравнения мудрец даёт понять, что самомнение или устоявшиеся взгляды на что-либо далеко не всегда соответствуют истине. Три ёмких казахских слова вмещают четыре поэтические строки. Жабы, словом таким, пренебрежительным, скорее всего, казахи обозначают лошадь, рождённую в результате смешения множества кровей. В данном прочтении жабы означает нечто нечистое, потерявшее первоначальную сущность, отклонившееся от первоначального замысла. Акмулла отдаёт предпочтение не такой рабочей лошади – ему ближе молодняк, пусть неопытный, но чистых кровей. Такой молодняк он наделяет эпитетом ҡазанат, то есть чистокровный, природный. Понятно, что поэта в первую очередь интересуют не лошади, а люди. Естественно поэтому, что Акмулла переходит от животных на людей, на описание их отдельных пород. Для него правитель, испортившийся и гнилой с головы до пят, стоит ниже тихого и благонравного человека, пусть даже не голубых кровей. И в сравнении горы, высокой, но не покрытой лесом, с поросшим оврагом тоже просматривается образ людей – пустого, но возомнившего себя высоким, и мудрого, но не выставляющего свои достоинства напоказ.
32
Акмулла был поистине народным поэтом. Его неброский талант, самобытная, полная внутреннего смеха поэзия была, по сути, первой волной, ударившейся о замшелые скалы доселе неприступных, но уже одряхлевших порядков, внутреннего оцепенения и средневекового невежества людей. Он, Акмулла, подобно соловью, поющему в преддверии дня, первым возвестил башкирские яйлау и казахские степи о наступлении новых времен. Он навечно остался верным и неутомимым провозвестником новых мыслей – мыслей о пробуждении от векового сна, мыслей о всеобщем обновлении. Поэтому его творчество пронизано страстным желанием помочь народам преодолеть тяготы беспросветного существования, искренним желанием просветить их. Поэтические жемчужины этого поистине народного поэта, передаваясь из поколения в поколение и в рукописном, и особенно в устном виде, поныне служат источником вдохновения и изысканного наслаждения. Мысли и чаяния Акмуллы живы и сегодня. Акмулла учил и продолжает учить умуразуму, человечности, нравственной чистоте и совершенству. Еще многие поколения людей будут неустанно обращаться к нему в поисках истины, в поисках смысла жизни. Он был, есть и останется Учителем с большой буквы на все времена и для всех народов.
ЛИТЕРАТУРА
1.Аҡмулла. Шиғырҙар. Өфө: Китап, 2006. – 248 б.
©Мухамедьянов С.А.
З. Я. Шәрипова, филол. фәнд. д-ры., проф., БДУ(Өфө ҡ.)
АҠМУЛЛА ИЖАДЫНДА ПОЭТИК ҺҮҘ РОЛЕ
Һәр яҙыусының төп ҡоралы – поэтик һүҙ, һәм уның оҫталығы милли телдең һүҙ саралары менән аңлы эш итә белеүенә ҡайтып ҡала.
Аҡмулла ижадында был асыҡ сағыла. Ҡайһы ғына әҫәрен алма, уңайы тура килгән һайын, Аҡмулла поэтик һүҙ һәм уның формаһы хаҡында хәбәр итеүҙе кәрәк һанай. Тура һүҙ — берәүгә им, берәүгә — ыу ("Аҡмулланың һүҙе шул..."); аҫыл һүҙ — балдай татыр ("Нурғәли хәҙрәткә асыҡ хат"); ғалим һүҙе — шәкәр, мәғәнәһе — бал ("Нәсихәттәр"); файҙаһы юҡ буш һүҙгә һәр кем өлгөр ("Егетлек хасиәте — мәғрифәттә..."); артыҡ һүҙ — әҙәпһеҙлек аҫыл затҡа ("Солтан Ғәбиҙуллаға шикәйәт"); аҡылһыҙҙың үҙ һүҙе үҙен орор ("Аҡыл") кеүек халыҡ ижадындағы мәҡәл-әйтемдәр шикелле Аҡмулланың афористик һығымталар яһауы, һүҙҙең кеше аңына тәьҫир иткән магик көсөн даими һыҙыҡ өҫтөнә алыуы уның йәмғиәттормошондағы әһәмиәтен һәм функцияларын аныҡ күҙаллауы хаҡында һөйләй. Ҡайҙа, кемгә һәм ни маҡсаттан әйтелеүенә ҡарап, һүҙҙең әллә күпме төрөн айыра автор: мәлендә әйтелгән һүҙ, яман һүҙ, тәмһеҙ һүҙ, өлгөр һүҙ, нәфис, татлы һүҙ, хыянат һүҙ, камил һүҙ һ.б.
33
Һүҙ менән иркен эш итеүен ул "һүҙ уйнатыу", "һүҙ һабағын һүтеү", "һүҙ тулғауын яҙыу", күбеһенсә "һүҙ әйтеү" тигән ғибарәләр менән белдерә. Һүҙҙе "әйтеү" һәм "яҙыу" араһында йыш ҡына сик үткәрелмәй, йыш ҡына "тыңлағыҙ әйткәнде" тип башланһа ла, теге йәки был әҫәр тексында һуңғараҡ һүҙҙең ҡағыҙға теркәлеүе лә асыҡлана. Телдән импровизациямы, әллә яҙма ижад өлгөһөмө — ҡайһы осраҡта хатта билдәләүе ауыр. Мәҫәлән, "Йырау" циклы үҙенең формаль күрһәткестәре буйынса халыҡ ижадының типик күренеше итеп иҫәпләнә ала һәм уны сәсәнлек емеше тип тә баһаларға кәрәк:
Кил, егеттәр, ҡолаҡ һал, Аҡмулланан өгөт ал...
Һәр кем ғибрәт алһын, тип Һүҙ һабағын һүтәмен...
Әйткәнемдән ғибрәт ал...
Артынса, шунда уҡ авторҙың үҙе тарафынан Аҙыраҡҡисса мин ҡылдым, Ҡәләм алып ҡулыма,
тип, аныҡлыҡ индерелә ижад эшенә. Йә иһә "Нәсихәт" тип башлай ҙа, "әйтәмен, өләң ҡылып, һүҙ тулғауын" тип дауам итә, мәҫәлән, "Моңло егет зарын әйтер" әҫәрендә. Икенсе яҡтан ҡарағанда, Аҡмулланың ғәрәп-фарсы һәм төрки әҙәбиәттәре поэтикаһын да тәрән үҙләштереүе күренә. Уның әҫәрҙәренең тексында телгә алынған жанр атамаларын һанап сығыу ҙа шағирҙың был йәһәттән бик мәғлүмәтле булыуын раҫлай. Мөнәжәт, шикәйәт, шиғыр, вәгәз, хат, хитап, нәсихәт, ҡисса, ҡасидә, моназара, мәдех, мәрҫиә — шағир осор яҙма әҙәбиәтендәге иң популяр жанр формалары сиктәрендә ҡала, әммә уларға халыҡсан, донъяуи йөкмәтке һалына.
Үҙенең фольклорҙағы импровизация алымдарын файҙаланыуын "һүҙ уйнатыу" тип атаһа, яҙма ижад итеүен "фәсәхәт ҡаҙанында ҡайнау" тип исемләй. Фәсәхәт, белеүебеҙсә, урта быуаттар башында уҡ ғәрәп әҙәбиәт ғилемендә ентекле нигеҙләнгән "матур теллелек" — әҙәби тел стилистикаһының бер сифатын аңлата, һәм ул әҙәби осталыҡ билдәһе итеп ҡарала. Әгәр ҙә тел-стиль йәһәтенән дә, функциональ яҡтан да, художестволы-эстетик йөкмәтке йәһәтенән дә урта быуаттар дауамында икеһе ике ижад сфераһы булып сығыш яһаһа, Аҡмулла поэзияһы ауыҙ-тел һәм яҙма әҙәбиәттәргә хас сифаттарҙы туплаған үҙенсәлекле синтез рәүешендә һынлана. Аҡмулланың ижад итеү манераһы ла ике төрлө: телдән импровизатор булып сәсәндәр ярышында, әйтештәрҙә һүҙ һәм фекер оҫталығын күрһәтеү менән бергә, яҙма ижадты ла үҙ итә. Уның әҫәрҙәре шуға күрә халыҡ араһында телдән-телгә тапшырылып та, яҙмала күп һанлы күсермәләр рәүешендә киң тарала. Уның ижадына хас үрҙәге сифатты акад. Ғ.Хөсәйенов "сәсәнлек-шағирлыҡ" тип нарыҡлай.
Аҡмулланың поэтик ижад тураһындағы уйланыуҙары, күҙәтеүҙәре айырым хеҙмәт Һәм махсус әсәр формаһын алмаған. Шулай ҙа уның әҙәби фекерҙәре теге йәки был уңай менән һәр әҫәрендә тип әйтерлек сағылыш таба. Мәҫәлән, бындай фекерҙәр тел феноменын аңлау-аңлатыуҙа ла сағыла. Тел, Аҡмулла яҙыуынса, әҙәми затҡа үҙ теләгенән һәм ихтыярынан тыш тәңре тарафынан бирелгән:
34
Бирҙең, тәңрем, телде беҙгә, һөйлә, тип...
"Йырау" циклында Алланан бирелгән телдең үтә камиллыгы, уның универсаллеге һәм йәнле күренеш булыуы "ҡыҙыл тел" тигән билдәләмә аша тасуирлана:
Һөйәкте теүәл әйләне, Ағзабыҙҙы тиң итеп; Ун ике мөсә яратты,
"Һөйлә!" — тип әмер әйләне, Һайраған ҡыҙыл тел биреп.
Тел, Аҡмулла раҫлауынса, һөйләшеүҙә, аралашыуҙа ғына йәшәй, сөнки фекер ебе бары телмәрҙә генә асыҡлана. Шул уҡ ваҡытта аралашыу процесында телмәрҙе үҙеңә буйһондороу, телмәрҙең ебен ысҡындырмау — ҡыйын эш, "телләпелдәк" әллә күпме кәрәкмәгән хәбәр һөйләп ташлауы бар. Ун бәләнең туғыҙы телдән тыуа, ғауға ла, дау-яу ҙа — шулар һөҙөмтәһе, тип иҫәпләй Аҡмулла. Телгә хужа булыу — ул егетлек, ғалимлыҡбилдәһе итеп баһаланырға лайыҡ һәләт. Телде насар белеүҙе шағир "телем сулаҡ", икенсе бер осраҡта "телем һаҡау" тигән метафорик һүҙбәйләнеш менән һүрәтләй. Әҫәр тексында автор, тыйнаҡлыҡкүрһәтеп, был ғибәрәне үҙенә ҡарата файҙалана. "Телдең һаҡаулығы, сулаҡлығы" тигәнде автор күсерелгән мәғәнәлә, "уйлағанды әйтеп еткерә алмау, кәрәкле һүҙ таба алмау" мәғәнәһендә, ҡуллана. Телде аҡылға буйһондороп, яҡшылар яҡшы эш башлай:
Телде байҡап һөйләгеҙ аҡыл менән, Эш башлайҙар яҡшылар яҡшы менән...
Аҡыллының кәңәше эстә торор, Аҡылһыҙҙың үҙ һүҙе үҙен орор.
"Урынһыҙ ерҙә телде тыйыу, серҙе ситкә сыгармау, алды-артты уйлап һәм үлсәп һөйләү" кеүек тыйыуҙар — яҙма әҙәбиәттә лә, халыҡижадында ла киң таралған мотив. Аҡмулланың "Аҡыл" тип исемләнгән шиғырындагы был кәңәштәре, аралашыу мәсьәләһен күтәреп, үҙенән-үҙе яманлыҡ-яҡшылыҡ, наҙанлыҡ-аҡыллылыҡ мәсьәләләренә барып тоташа. Уныңса, күп һәм оҙаҡ һөйләү аҡыллылыҡ билдәһе түгел, киреһенсә, наҙанлыҡ һәм ахмаҡлыҡ, тәрбиәһеҙлек, йүнһеҙлек күрһәткесе. Ундайҙарҙан шағир инде тамам бүккән:
Ҡымыҙ эскән бәйгегә телен ҡушар, Булыр-булмаҫ һүҙҙәргә ҡолаҡ тонор.
Аҡмулла, буш һүҙ һөйләп, көн үткәреүселәрҙе, наҙандарҙы, ахмаҡтарҙы, буштан-бушҡа "баш ярып, күҙ сығарып, дау даулашып" йөрөүселәрҙе "һаңғырау" тип атай.
Шағир үҙенең теләк-кәңәштәрен, "ғилем һүҙе" тип атап, уны "мәғрифәт тип, халыҡҡа файҙа эҙләүселәр" өсөн тәғәйенләй. Ғөмүмән, Аҡмулланың кеше, шәхес булараҡ бар теләге — аҡыл һәм ғилем дәрәжәһенән үҙенә тиңдәш заттар менән генә аралашыу. Мәсәлән, "Ир аҙмаҫ" дүрт юллығында:
Һүҙеңдең ҡәҙерен белер шундай әҙәм — Аҡылы аҡылыңа тиңдәш булһа, — ти Аҡмулла.
"Тыуған тел" төшөнсәһе лә билдәле Аҡмуллаға. Бер шиғырында "ата теле" тигән һүҙбәйләнеш осрай, моғайын да, ул "әсә теле" тигәнде
35
алмаштырғандыр. Ата-әсә телен дауам итмәгән бала, уныңса, бер ниндәй маҡтауға лайыҡ түгел:
Баланың ниһен маҡтайһың — Атаның телен алмаған...
"Туған тел" термины урынына ул йыш ҡына "үҙ теле" тигән һүҙбәйләнеште ҡуллана. Шағир фекеренсә, үҙ телендә белем алыу, телде белеү һәр кемдең киләсәген, именлеген гарантиялай:
Мәғәнәһен үҙ телендә төшөндөрһөн, Вә илә ике яҡлап булыр иман...
"Йырау" исеме аҫтында тупланған шиғырҙар йыйылмаһының бер киҫәге бер яҡлы диалог формаһында яҙылған, һәм унда автор үҙенең Башына, Ҡарынына, Күҙенә, Ҡулына, Аяғына, Йәненә, Ғүмеренә, Эсенә һәм дә Тәненә өндәшә. Теленә ул, мәҫәлән, бик рәхмәтле:
Телем! Һөйгәнде яҙҙым — Нәҡел (ҡаршы һүҙ, ялған) һүҙҙе әйтмәнең!
Үҙенең уйлағанын, кисергәнен үҙе теләгәненсә, мәғәнәһен үҙгәртмәйенсә ҡағыҙга төшөрөргә мөмкинлек биргәне өсөн Аҡмулла үҙ Теленә оло хөрмәт менән ҡарай, уны үҙлегенән юғары ҡуя. "Тел" тип аталған бер генә строфа шиғырында "тел төбө" хаҡында һүҙйөрөтә Аҡмулла:
Татлы телдең төбө шәрбәт, мөләйем, Тибрәһен шул шәрбәт телем һәр даим.
Уйларға кәрәк, "тел төбөндәге шәрбәт" тигәндә, автор иң элек шиғриәтте күҙ уңында тота, сөнки ул үҙен башлыса шағир итеп иҫәпләй. "Шиғырҙар" китабына тупланған әҫәрҙәренең өстән ике өлөшөндә Аҡмулла әйтер һүҙенең эйәһе — шағир булараҡ сығыш яһай. Мәҫәлән, "Дуҫлыҡ" һәм "Булмаған" әҫәрҙәренең аҙағында автор үҙе хаҡында "Ижад итеүсе — мөләҡҡаб (ҡушаматлы) дәрдмәнд Аҡмуллағыҙ" тигән мәғлүмәт бирһә, "Кәңәш"тә:
Һүҙ һөйлә бер аҙыраҡ, юл ҡыҫҡарһын, Ҡәләм дә, ирек барҙа, ҡулға оҫтарһын...
Таралып йорт өҫтөндә китәр телең, — ти.
Ә инде "Егетлек хәсиәте — мәғрифәттә" һәм башҡа әҫәрҙәрендә ул "һүҙҙе ҡағыҙға төшөрөүен", "хәлен аҡҡа һалыуын", "ҡәләм йүгертеүен" белдерә. "Диуанамын", "кәмселегем билдәле ҡәләмемдән, юнһеҙлегем билдәле кәламемдән (һүҙемдән)" тип, үҙен шағир булараҡ кесерәйтеп ҙурайтһа, Мәржәнигә бағышлап яҙылған мәрҫиәһендә һәм Нурғәли хәҙрәткә төбәлгән асыҡ хатында ул ғәйрәте ташып торған һүҙ оҫтаһы — көрәшсе рәүешендә күҙаллана:
Нурғәли, ҡурҡты, тип, булма алаң, Әгәр һин таяҡ алһаң, мин уҡ алам…
Шағир һүҙенең илаһи көсө һәм тәьҫир итеү дәрәжәһе үлемесле ҡоралдан да ҙурыраҡ, тип һүрәтләй Аҡмулла. Мәрҫиәнең дүртенсе бүлеге тотошлайы "шағирлыҡ", "һүҙоҫталығы" мәсьәләләренә арналған һәм унда яҙылғандар авторҙың үҙҡараштарын тулыраҡ сағылдыра. "Ниндәй кеше шағир була?" тигән һорау тормай Аҡмулла алдында. Шағирлыҡ өсөн дәрд әһеле, дәрдмәнд булыу шарт:
36
Дәрдмәндтәр шағир булмай, эс бошмаһа, Дин дәрте ташып сығып, эш бешмәһә. Йөрәгенең саҡмаһы сағылғанда, Үпкәһенең ҡеүәтенә ут төшмәһә!
Дәрд — фарсы һүҙе булып, мәғәнәһе "ауыртыныу, ғазапланыу, һыҙланыу" тигәнгә тап килә. Әммә һүҙбыл осраҡта тән йәрәхәттәре хаҡында бармай, "дәрд" иң элек йән аҙаптарының, күңел төшөнкөлөгөн сағылдырған символик атама рәүешендә нығынган яҙма әҙәбиәттә. Суфизмда "дәрд" — төп терминдарҙан һанала һәм уны алла менән тиҙерәк ҡауышыу өсөн ғазапланған суфыйҙың теләп алған күңел халәте тип әйтергә мөмкин. Был һүҙ менән бер үк бәйләнештә йөрөгән "дарман" һүҙе лә фарсынан ингән һәм ул "дауа, сара" тигәнде аңлата.
Йыш ҡына Аҡмулла "дәрд" мәғәнәһендә "моң", "зар" һүҙҙәрен дә ҡуллана, ғөмүмән, шиғыр ижад итеүен ул кинәйәле итеп, "моңло егет зарын әйтеүе", "аҫылдарға моңоңдо әйтеү" тип тә аңлата. Ул үҙенең ижад процесын "Аҡмулланың һүҙе шул..." әҫәрендә бик образлы итеп һүрәтләй:
Һәр нәмәгә моң булып ғүмерем үтте...
Күңел дәрте ҡуҙғалып, тышҡа сыҡты, Тулған һуң сыҙатманы эстә ятыу.
Үҙ шиғриәтенең тәьҫир көсөн дә, әһәмиәтен дә ул яҡшы күҙаллай, шул уҡ ваҡытта тыйнаҡлыҡ та күрһәтә:
Ҡараһаң, Аҡмулланың диуаны был, Эсендә — һыуһағанға шәрбәтле һыу. Битенең бере көлөр, бер һүгер, Тура һүҙе — берәүгә им, берәүгә — ыу.
Иҫтәлек булмаҫмы тип яҙған булдыҡ, Хата булһа, ярлыҡарһыҙ, йә аллаһу.
Һуңғы ике юллыҡты урта быуаттарҙан алып ҡулъяҙманан ҡулъяҙмаға күсеп йөрөгән "шағирлыҡ этикетының" бер үрнәге тип тә ҡарарға мөмкин. Боронғо авторҙарҙың үҙҙәрен атамайынса ғына йә иһә үтә кесерәйтеп (самоуничижение) "ҡол Ҡәли", "мәүлә ҡоло" кеүегерәк "бән зәғифең, мәжнүн, ғәриб" аныҡлаусылары менән генә танытыу традицияһы Аҡмулла ижадында ла күҙәтелә. Шиғырҙарында ул үҙен төрлөсә атай: "наҙандарҙың береһе мин, фәрештә затынан түгел беҙҙең ҡатар, диуанамын, Аҡмулла тигән байғош, был әсирең, мин — буҙ бала, беҙҙәй ғәриб, аҡылһыҙдиуанабыҙ, дәрдмәнд, бер тотҡон, мин бисара, мосафир Аҡмулла, мин — таҙ эт, фәҡир Аҡмулла" һ.б. Әммә уның үҙен түбәнәйтеүе — ул поэтик традиция, асылда, шағир һүҙенең ысын ҡиммәтен бик яҡшы белә:
Үҙемде эт, дуңғыҙға хисап итһәм — Үҙемде ул ваҡытта маҡтағаным. Ризамын, инсаф ҡылып ҡараһағыҙ — Беҙ, байғош, бөйөктәрҙән алашабыҙ. Кесерәйтһәгеҙ, кесерәйергә мин яраймын, Үҙегеҙҙурайырға яраһағыҙ.
37
Бөйөктәрҙән алаша — Аҡмулланың үҙ-үҙенә биргән баһаһы. Ул үҙен ирекле ижадсы итеп тоя, "һөйгәнде, теләгәнде" яҙҙырған өсөн күңелендә үҙ теленә оло рәхмәт йөрөтә. Аҡмулла үҙен ололауҙы, хөрмәтләүҙе көтөп кенә ултыра торған заттан түгел, ул — көрәшсе натура, хаҡлыҡ, ғәҙеллек, тигеҙлек, шәфҡәтлелек, инсафлыҡ, һәрберәүҙең бәхетле тормошҡа, мул һәм тыныс йәшәүгә хоҡуҡлы икәнен раҫлау һағында тора шағир.
© Шәрипова З.Я.,2012
З. А. Әлибаев, филол.фәнд.канд., доц.
М.Аҡмулла ис. БДПУ (Өфө ҡ.)
М. АКМУЛЛАНЫҢ ПОЭТИК ДОНЪЯҺЫ
Исследование выполнено при поддержке федеральной целевой программы развития образования МОиН РФ соглашение №14. В37.21.2127
«Урал батыр» эпосынан башланған бөйөк башҡорт шиғриәте быуаттар буйы халҡыбыҙҙың рухи донъяһын, ғаләм ауаздарын ишетерлек моңдарын, йөрәк яраларын имләрлек хис даирәһен, сикләп бөтмәҫ тәрән фәлсәфәле ҡараштарын сағылдырып, беҙҙең көндәргә килеп еткән. Ғалим Р.Шәкүр билдәләүенсә, шиғриәттең тәүге инештәре бай эпостарыбыҙға барып тоташа ла, артабан афористик жанрҙарҙа, халыҡ ижадының башҡа тармаҡтарында ла ныҡлы урын алған. Уның һәр осоронда ҡабатланмаҫ һүҙ оҫталары, һүҙ сәнғәтенең шаһтары булған. Башҡорт шиғриәтендә Мифтахетдин Аҡмулла исеме һәм ижады алтын хәрефтәр менән билдәләнгән. Йылдар үткән һайын мәғрифәтсенең шәхесенә лә, шиғриәтенә лә иғтибар арта ғына бара. Ни өсөн? Бындай феноменаль күренеште аңлатып та бөтөрөп булмайҙыр. Ләкин ул был ерлектә барлыҡҡа килгән ҡыҙыҡһыныуҙар йәки көсләп тағылған мөһөр ҙә түгел. Булмаһа, ошоларҙың бер генә йүнәлешен – Аҡмулла шиғриәтенең структур поэтикаһына күҙ һалайыҡ. Поэтик тел – шиғриәт донъяһында ғәжәп ҡорал. Уның ғәҙәти тойғо, ысын поэтик фекер булып түгел, поэзияның алыштырып яңғыраған осраҡтары ла бар. Була шундай шағир, илһам етмәһә, аптырап тормай: илһамды ул оҫта ҡойолған поэтик алымдар – әйтәйек, шундай-шундай фекергә йәки тойғоға килә торған метафора йәки метаморфик сағыштырыуҙар менән алыштыра, тейешле һүҙҙәрҙе ишетелмәй ҡалмаһын өсөн, уларҙы анафора йәки эпифора итеп ҡуя, йә булмаһа синтаксик фигураларҙың башҡа төрлө бик үтемлеләрен ҡуллана, ә рифмалары береһенән-береһе уҙҙырып һайрашырға тотона. Ә ысын шиғриәттә барыһы ла самалы, ҡойоп ҡуйған кеүек поэтик фекер ағыла.Телдең эске моңо, аһәңлеге, күңелдәрҙе иретерлек сихри көсө бихисап. Былар барыһы ла бөйөк тә, үҙенсәлекле лә, моңло ла, күңелгә яҡын да башҡорт теленең мөмкинлектәре генә. Мәғрифәтсе М.Аҡмулла иҫке төрки телендә ижад итһә лә, милли телдең барлыҡ гәүһәрҙәрен ҡулланып, әйләнә-тирәләге ысынбарлыҡты уҡыусының күҙ алдына барлыҡ буяуҙарҙы, хәрәкәт хәлдәре
38
менән йәнле картина итеп баҫтырырға ынтыла. Ошо тел М. Аҡмулла ижадында, оҫта ҡулындағы ынйы кеүек тағы ла ҡабатланмаҫ балҡыш алһа, мәғрифәтсе, телебеҙҙең бай мөмкинлектәрен файҙаланып, хис-тойғолар һәм тәрән фекер даирәһенән ҡойоп ҡуйған шиғри батшалыҡты хасил итә.Уның шиғриәтендә тасуирлау, һүрәтләү һәм хикәйәләү алымдары йыш осрай. ”Башҡорттарым, уҡыу кәрәк!” шиғырындағы мөрәжәғәт формаһы ҡобайырҙан. Автор һүрәтләү алымы менән дүрт строфала ғилем һәм белемһеҙлек хаҡында фекер йөрөтә. Ундағы һәр уй фәлсәфәгә торошло һәм бик үҙенсәлекле поэтик образдар аша һынландыра. Образдың арҡа һөйәген тәшкил иткән һүрәтләү саралары ла бихисап: аңра айыуэпитет; уҡығандар осор, йөҙөр - метафора; ырыҫ, дәүләт шишмәһе, ғилем-һөнәр- әмәл, белемлелек-арыҫландан көслө батыр – метанимия; гәүһәрҙәй фекер – сағыштырыу. Ләкин шағир өсөн һүрәтләү саралары тәүмаҡсат түгел, ә һәр фекерҙең логик үҫеше ҡатмарлы поэтик ҡанундар аша күҙәтелә. Мәҫәлән, “Фазыл Мәржәни мәрҫиәһе” әҫәрендәге “хәҡиҡәт диңгеҙе” тигән һүҙбәйләнештең мәғәнәһе киң һәм ҙур. Шағир хәҡиҡәтте диңгеҙ тиеп күҙаллап, шунда бик оҫта йөҙөүсе лирик геройын ғына түгел, ә башҡаларға маяҡ булырҙай көслө образды сағылдыра. Артабан уның эшмәкәрлеге пафослы итеп һүрәтләнә:
Сәләмәтлек шишмәһе юлдар асып, Хәҡиҡәт йылғаларын ағыҙған ул.
Лирик геройҙың шишмәнән башлап, оло йылғаға тиклем юлы – апасыҡ.Халыҡҡа хеҙмәт итеү. Ҡарап үтелгән юлдарҙағы метонимия шағирҙы үтә ныҡ күҙәтеүсән, уй-хистәренең динамикала икәнлеген күрһәтә. М.Аҡмулла ижадындағы троптар һәр һүҙҙең мәғәнәһен балҡытып ебәреү, урынлы һәм тапҡыр ҡулланыу һүрәтләнеүсе предметтарҙы йәнле итеп күҙ алдына тергеҙергә булышлыҡ итә.Улар иһә уҡыусылар аңында ассоциатив образдар һынландырыуға, уларҙың үҙҙәренең торған тәжрибәһе нигеҙендә хис-тойғоларын ҡуҙғатып, эстетик кисерештәр тыуҙыра.
Башҡорт һүҙ сәнғәттәрендә һүҙҙәрҙең фразаға һәм һөйләмгә ойошоу үҙенсәлектәренә нигеҙләнгән һүрәтләү саралары стилистик фигура тип атала.[Әхмәтйәнов, 2003:179] Фигураларҙың түбәндәге төркөмдәрен билдәләргә мөмкин:
1.Ҡабатлауға нигеҙләнгән фигуралар;
2.Һүҙҙәрҙең һөйләмдәге ғәҙәти булмаған тәртибенә нигеҙләнгән фигуралар;
3.Мәғәнә ҡаршылығына нигеҙләнгән фигуралар;
4.Автор ихтиярын сағылдырыусы фигуралар.
Бөйөк мәғрифәтсе шиғриәтендә стилистик фигуралар авторҙың хистойғоларының ярһыулығын, бар донъяға битараф булмай үҙ фекерен тәрән кисерештәр аша биреүен дә күрһәтә. М.Аҡмулла шиғриәтендә күнегелгән тәртипте боҙоп, көтөлмәгән эффектты тыуҙырыусы поэтик синтаксии яңғырашты көсәйтә, әйтергә теләгәнде ҡабартыбыраҡ, сағыуыраҡ күрһәтә.Тап ошо алым шағирҙың әҫәрҙәрен йәнлерәк һәм баҙығыраҡ итә.
39
М. Аҡмулланың шиғырҙарында байтаҡҡына анафоралар бар. Шиғри юлдың башында ҡабатланып килгән һүҙҙәргә иғтибар өсөн файҙаланып “Ҡарындашлыҡ”, “Башҡорттарым, уҡыу кәрәк”, “Егетлек хасиәте – мәғифәттә” кеүек шиғырҙарҙа автор “ҡарындаш”, “башҡорттарым”, “тормош” тигән һүҙҙәрҙе анафора итеп ҡулланылып, әленән-әле иғтибарҙы йәлеп итә һәм лә төп фекерҙе ошо һүҙҙәр аша тағы ла тәрәнәйтә төшә. Анафорик был һүҙҙәр шиғриәттең матур биҙәктәре булып та тора. “Нәсихәттәр”ҙәге тарҡау анафора “иң әүәл кәрәк нәмә-иман тигән” юлдар строфаны башлап ебәрә лә, артабан үҙенсәлекле генә йыйнаҡ композицияны барлыҡҡа килтерә.Ошо уҡ әҫәрҙә рәдифкә лә ҙур урын бирелә:
Икенсе ҡиммәт нәмә – күңел, тигән Күңеле боҙоҡ әҙәмдән, төңөл,тигән. Боҙоҡҡа ер өҫтөнән аҫты артыҡ, Булмаһа күңел таҙа – күмел,тигән.
Стилистик фигура булараҡ эпифора байтаҡ поэтик гәүһәрҙәрҙә ҡулланыла. “Дуҫлыҡ”, “Аттың ниһен маҡтайһың?”, “Билдәһеҙ” шиғырында төп рифмалаштырыусы берәмек булып тора. Эпифора йыш ҡабатланған “Аттың ниһен маҡтайһың?” ҡобайырында йәнәшәлекте автор бик йәтеш ҡуллана. Поэтик туҡыманың органик бөтөнлөгө, йәғни һәр юлдың, һәр поэтик образдың үҙ-ара тығыҙ бәйләнеше, бер-береһен тултырып килеүе һәм поэтик фекерҙе белдереүсе бөтә сараларҙың да ошо маҡсатҡа йүнәлтелгән булыуы, фекерҙең ҡыҫҡа, ыҡсым, ләкин тос һәм фәлсәфәүи тәрән мәғәнәле ҡобайыр жанрын хасил итә. Шағир быуаттар төпкөлөнән килгән поэтик традицияларҙы оҫта дауам итеүен дә билдәләргә кәрәк. Аҡмулланың әҫәрҙәрендә поэтик йәнәшәлек күберәк тәбиғәт һәм кеше, ғаләм һәм кеше тирәләй ойоша ла, үҙенсәлекле һығымталар яһарға мөмкинлек бирә.
М.Аҡмулла шиғриәтендә йәнәшәлек менән бер рәттән мәғәнә ҡаршылығына нигеҙләнгән фигуралар ҙа йыш осрай. Образлылыҡтың иң боронғо формаһы булараҡ антитеза әленән-әле ҡулланыла.
Әҙәмдән һауа ҡалмаҫ, ғәрип булмай, Фәҡирлек сөбхәтенә ҡәриб булмай. Ғәҙәте – йә мыҫҡыллау, йәки хурлау, Һүҙ һөйләмәҫ берәүҙе жәрех ҡылмай.
Оксиморон иһә ҡаршылыҡлы төшөнсәләрҙе йәнәш ҡуйып, хистойғоларҙың, ижтимағи күренештәрҙең ҡатмарлылығын белдерә. Шағир шиғырҙарында был фигура ла үҙенсәлекле сағылыш тапҡан.
Һарығайтты аҡ йөҙөмдө ҡара таш өй.(Урыным-зиндан) Дошманға пәйғәмбәр ҙә ярамаған, Эт эсенә һары май онамаған.(Урыным-зиндан)
40