СБОРНИК АКМУЛЛИНСКИХ ЧТЕНИЙ 2012

Однако,отношение не всех местных чиновников было предвзятым, были среди них и адекватные, честно выполняющие свою службу. Непонимание и неприятие общечеловеческих ценностей становились причиной таких несправедливых отношений местных чиновников к представителям.

В-третьих, это деятельность миссионеров. Их деятельность по «христианизации инородцев» была довольно широко развернута также и на территории Урало-Поволжья.

Мусульмане региона выражали открытое негодование и сопротивление данному насаждению. Автор абсолютно солидарен с ними в этом вопросе. Но он не исключает общности ценностей и нравственной основы. По Рамзи взаимоотношение разных духовных систем в идеале представляется в нижеследующей форме: Каждая система остается свободной в развитии, а вероубеждения остаются нетронутыми. Объединяющие своим абсолютизмом нравственные ценности распространены на всех. Ни одна система не насаждается на другую. Таким он видит справедливое общество, в котором мирно соседствуют разные народы, при том у каждого из них свои права и свои ценности, таким должна быть родина: «Родина является общей для тех, кого она объединяет одинаковыми правами, одинаковыми выгодами. Родина это не только место рождения. Отечеством мы называем действительную родину, в которой есть все права для детей ее и в различие родов и классов их по существу и вере».

Как в 19 веке, так и сейчас, российское общество многонационально и поликультурно. Поэтому представление Мурада Рамзи об обществе, сохранении социально-духовных особенностей каждого народа и уважительном добрососедстве является актуальным и по сей день.

ЛИТЕРАТУРА

1.Гараева Н.Г. Традиции татарской историографии XIX века и "Талфик ал-ахбар..." М.Рамзи // Проблема преемственности в татарской общественной мысли.-Казань,1985.

2.Гайнетдинов Р.Б. Тюрко-татарская политическая эмиграция начала века 30-е годы. Исторический очерк.- Набережные Челны: Камский издательский дом, 1997.

3.Губайдулин Г. Развитие исторической литературы у тюркотатарских народов // Первый всесоюзный тюркологический съезд. 26 февра- ля-5 марта 1926 г.: Стенографический отчет.-Баку,1926.-С49

4.Зайцев И., Научно-документальный журнал «Гасырлар авазы - Эхо веков» № ¾ 2001 г. Мурад Рамзи и Армений Вамбери.

5.Заки Валиди Тоган, Воспоминания, Москва, 1997, с. 57.

6.Заки Валиди Тоган «История башкир».- Уфа: Китап, 2010. – 352 с.

7.Каримуллин А.Г. Татарская книга начала XX века.-Казань: Татарское книжное издательство, 1974

8.Насыров Ильшат Рашитович, Духовно-просветительский журнал «Ислам» № 1 (8) 2004 г.

9.Насыров И.Р. «Взгляды российского мусульманского историка Мурада Рамзи (1854-1937) по вопросам реформирования и модернизации ислама

52

в к. XIX – н. XX вв. (по материалам исторического сочинения «Талфик ал-ахбар»)»

10.Насыров И.Р. На правах рукописи перевод «введения в талфик»

11.Сибгатуллина А.Т. Контакты тюрок-мусульман Российской и Османской империй на рубеже XIX-XX вв.-М.:Институт востоковедения РАН,

2010264 с.

©Ахмадуллин С.З., 2012

С. Булатова, Г.Д. Вәлиева филол.фәнд.канд., доц.

БашДУ (Өфө ҡ.)

М.АҠМУЛЛА ШИҒЫРҘАРЫНДА СИФАТТАРҘЫҢ ҠУЛЛАНЫЛЫШЫ

Сифат предметтарҙың, әйберҙәрҙең, күренештәрҙең, кешеләрҙең һәм башҡа йән эйәләренең төрлө билдәләрен статик планда белдереүсе һүҙ төркөмө [Зәйнуллин, 2002: 50]. Предметтарҙың, әйберҙәрҙең, төрлө күренештәрҙең төрлө төҫтәрен белдереүсе сифаттар бар.

Шиғри телмәрҙә төҫтәр балҡышы һәм биҙәктәр символикаһын файҙаланыу авторҙың ижад манераһын, методын һәм уның үҙенсәлекле стилен асыҡлауға ярҙам итеүсе өҫтәмә сара хеҙмәтен башҡара: был алым авторға донъяны үҙенсә ҡабул итергә, шағирҙың тирә-яҡты күреүҙәге, ысынбарлыҡты образлы һүрәтләүҙәге позицияһын билдәләүгә булышлыҡ итә. Буяуҙар, төҫтәр балҡышы һәм биҙәктәр символикаһы художестволы деталдәр ярҙамында тормошто дөйөмләштереүҙә, уларҙы баһалауҙа төп һәм хәл иткес сараларҙың береһе булып тора [Тикеев, 2003: 264]. Һүҙ оҫтаһы М.Аҡмулла үҙенең әҫәрҙәрендә төҫтәр символикаһын бик йыш һәм оҫта ҡуллана. Шағирҙың иң яратҡан төҫө аҡ. Был төҫкә беҙ бик күп миҫалдар таптыҡ. Мәҫәлән:

Үҙ ғәйебеңде тикшереү оят имәҫ, Һыймайҙыр аҡ ҡағыҙға хилаф кәңәш. Волость, бейҙең юлын ҡуй, һөнәр өйрән, Тигәнемде тере йәннахаҡтимәҫ (Егетлек хәсиәте мәғрифәттә).

М.Аҡмулла өсөн аҡ төҫө тура мәғәнәлә һөт төҫөн белдерә. Ә инде күсмә мәғәнәһен ҡарағанда ул яҡтылыҡ, сафлыҡ, бәхет төҫөн белдерә. Шиғриәттә төҫтәр уй йомоуҙа, әҫәрҙең тел төбө мәғәнәһен барлыҡҡа килтереүҙә, композицианы йыйнаҡлауҙа һәм уҡыусыла образлы ассоциация уятыуҙатөп стилистик алым булып иҫәпләнә. Улар автор позицияһын, уйфекерен аңлауға булышлыҡ итеүсе художестволы саралар иҫәбенә ҡарай», – тип яҙа телсе-ғалимД.С.Тикеев [Тикеев, 2003: 265].

Шағир йәшел – үҫемлектәр – төҫөндә бик яратып ҡуллана: Яҙғы йәшел ерҙең төҫө уңғанын,

53

Һыуыҡ һуғып, урмандарҙың туңғанын Күреп күңелең, әсең бошор, һарғайып, Япраҡтар төшөперҙә һулығанын (Көҙ). Ян-януар йәшел үләнгә сығып, Көллө ғаләм шатланышып булды мәж (Яҙ). Артыҡ малдар йәшел үләнгә туйып,

Ҡырҙа нөйгә уйнаҡлашып ҡайтырҙар (Яҙ).

Шулай итеп, беҙ М.Аҡмулла ижадында ҡулланылған аҡ, йәшел төҫтәр символикаһына миҫалдар килтерҙек. Ләкин Р.Ғарипов шиғырҙары төҫтәргә бай алдағы миҫалдарҙан тыш сағыу ал, ҡыҙыл һәм төҫтө белдереүсе һоро, аҡбуҙ, сал, шулай уҡ алтын, көмөш һүҙҙәрендә аныҡлаусы вазифаһында ҡуллана. Ғөмүмән, М.Аҡмулла ижадында төҫтәр балҡ текстың күркәмлеге һәм уҡыусыға көслө йоғонто яһаусы сара.

ӘҘӘБИӘТ

1.Зәйнуллин М.В. Хәҙерге әҙәби башҡорт теле. Морфология. – Өфө,

2002. – 284 б.

2.Исҡужина Ф.С., Вәлиева Г.Д. Башҡорт телендә текст теорияһы һәм методикаһы. – Өфө: Китап, 2011. – 168 б.

3.Тикеев Д.С. Башҡорт теленең синтаксисы буйынса hайланма

хеҙмәттәр. – Өфө: Ғилем, 2003. – 235 б.

©Булатова С., Вәлиева Г.Д., 2012

Д. Т. Ғилманов, М. Акмулла ис. БДПУ (Өфө ҡ.)

МИФТАХЕТДИН АҠМУЛЛА ПОЭЗИЯҺЫНДА ТӘРБИӘ МӘСЬӘЛӘҺЕ

Әҙәп, тәрбиә мәсьәләһе сәнғәттә борон-борондан үҙәктә торған. Был бигерәк тә һүҙ сәнғәтенең үҫеш тарихына күҙ һалғанда асыҡ күренә. Халыҡтың ғәҙеллек, батырлыҡ, тоғролоҡ, ихласлыҡ, киң күңеллелек һәм башҡа шундай гүзәл сифаттар тураһындағы хыялы боронғо легенда-риңәйәттәрҙә, әкиәттәрҙә, эпостарҙа, йырҙарҙа ла, “Йософ ҡиссаһы”нан башлап, бөгөнгө көндә күҙгә күренеп килгән шағир-шағирәләрҙең әҫәрҙәрендә лә данлана.

Халыҡ тарихының һынылышлы мәлдәрендә әҙәплелек мәсьәләһе ҡырҡыулашыусан. Бындай саҡта килеп тыуған афәттән тик әҙәплелек кенә ҡотҡара, тик ул ғына халыҡтың киләсәк яҙмышын хәл итерҙәй сараға әйләнә. “Красота спасет мир” тигәндәренең дөрөҫлөгө шунда раҫлана.

Был йәһәттән XIX быуаттың икенсе яртыһында – XX быуаттың баштарында йәшәгән һәм ижад иткән әҙиптәребеҙҙең әҫәрҙәре бигерәк тә ғибрәтле. Башҡорт әҙәбиәте тарихында мәғрифәтселек осоро тип билдәлелек

54

алған был дәүерҙә белемлелек, тәрбиәлелек халыҡты яҡты киләсәккә алып сығырҙай, ғәҙеллек хөкөм һөргән бәхетле тормош төҙөү өсөн берҙән-бер дөрөҫ юл булып тойолдо. Шуға ла мәғрифәтсе әҙиптәребеҙҙең ижадтарында тәрбиә мәсьәләһе бөтә проблемаларҙы хәл итер сара булараҡ күҙ аллана. М.Өмөтбаевтың ғилми эшмәкәрлегендә лә, Р.Фәхретдинов нәсихәттәрендә лә был асыҡ күренә. Был йәһәттән мәшһүр Аҡмулла поэзияһы айырым урын алып тора. Уның “Нәсихәттәр” шиғыры, ғөмүмән, ысын кеше нисек булырға тейешлеге тураһында әхлаҡ кодексын хәтерләтә, унда М.Аҡмулла кеше өсөн иң мөһим булған 7 ҡиммәтте айырып күрһәтә.

“Иң әүүәл кәрәк нәмә – иман, тигән Ахирәт эштәренә инан тигән…”, – тип башлана шиғыр.

Был юлдарҙа иң кәрәкле нәмәне иман, ти ул, ә иман ул – Алланың барлығына ышанып, ислам диненең төп ҡағиҙәләрен үтәү тәртибе. Шуның менән боҙоҡ эштәрҙе ташларға, дин юлына баҫырға өндәй. Йәғни, насарлыҡтан, ҡара эштәрҙән ҡотолмайынса: “Хоҙай, кисер!” – тийеүҙе мәғәнәһеҙлек тип күрһәтә. Шулай уҡ бында туғандарға, яҡындарға һәм тирә яҡҡа йылы ҡарашта, яҡшы, инсафлы булыу, ярлыларға ярҙам итеү, ололарҙы ололау, кеселәрҙе кеселәү кәрәклеге асыла. Иманлы булыу, тимәк: рәхмәтле, сабыр, таҙа, киң күңелле булыуҙы, ғилемгә үрелеүҙе лә аңлата. Иң әүүәле иман, тиеп мәғрифәтсе бар ҡалған ҡиммәттәрҙе берләштерә, һәм барыһына ла эйә булам тиһәң, иң тәүҙә ошо ҡиммәткә эйә булыу кәрәклеген шарт итеп ҡуя. Артабан килгән ҡиммәттәр инде ошо “иман” ҡиммәтенең өлөштәре, тик М.Аҡмулла уларҙы айырып, кәрәклектәрен аҫтына һыҙып билдәләй.

“…икенсе ҡиммәт нәмә – күңел, тигән, Күңеле боҙоҡ әҙәмдән төңөл тигән…”

Ә күңел ул – кешенең эске рухи донъяһы, хис-тойғоһо, уй-фекере, тимәк, кеше нескә, асыҡ, саф, йомшаҡ күңелле булырға, мәкерле уйҙарҙан ары торорға тейеш. Ҡалғандарҙың хәлен аңлауға, кешегә ярҙам ҡулы һуҙыуға ошо ҡиммәт булышлыҡ итә. Ә инде кешелә ошо тейешле нимәләрҙең кире яғы булһа, мәғрифәтсе: “күңеле боҙоҡтан төңөл…” – ти.

“Өсөнсө ҡиммәт нәмә – аҡыл, тигән, Аҡылһыҙҙа тәүфиҡ яғы таҡыр…”

Аҡыл тигәндә, һүҙҙең тамырына, килеп сығышына ҡарайыҡ: ғәрәп теленән ингән һүҙ – ғаҡалә, йүгәнләү мәғәнәһен алған. Тимәк, зиһенде, уйҙарҙы насарҙан тыйыу, эш-ҡылыҡҡа сик ҡуйыу. Шулай итеп, аҡыл - беҙҙең өсөн йүгән, беҙ уның менән тойғоларҙы, уйҙарҙы, эштәребеҙҙе йүгәнләп, кәрәк юлдан шиғырҙағы ҡиммәттәргә юл алырға тейешбеҙ. Шуға ла яҙыусы: “…Аҡылһыҙҙа тәүфиҡ яғы таҡыр…” – ти, йәғни – ҡылыҡ, әхлаҡ яғынан тыйнаҡһыҙ, тәртипһеҙ, әҙәпһеҙ, үҙен тота белмәгән кеше. Йүгәнһеҙ “…Аҙ эшкә асыуланып динен боҙор, иманын көфөрлөккә һатыр…”

55

“Дүртенсе ҡиммәт нәмә – шөкөр, тигән, Ниғмәткә шөкөрһөҙлөк – көфөр, тигән…”

Шөкөр – тормоштан, хәл әхүәлдән риза булған ҡәнәғәтлек, рәхмәт әйтеү. Был юлдар беҙҙе иманға алып ҡайта, сөнки кеше һәр йәшәгән көнөнә, ризыҡҡа, һаулыҡҡа һәм башҡаһы өсөн Аллаһы тәғәләгә рәхмәт әйтергә тейеш, был бар нимәнең ҡәҙерен белергә өйрәтә. Ә “…шөкөрһөҙлөк – көфөр…”.

“Бишенсе ҡиммәт нәмә – әҙәп, тигән…” Әҙәп – кеше араһында үҙеңде дөрөҫ тота белеүҙән килгән тыйнаҡлыҡ,

ундай кеше тимәк иманлы була, ә “…әҙәпһеҙҙә иман тороу ғәжәп…”. Ә тыйнаҡлы, үҙен тота белгән, эске донъяһы матур булған кешеләрҙе бер күргәс уларҙы тағы бер күрәһе, улар меннән бер һөйләшкәндән тағы бер һөйләшәһе килә – “…Әҙәп тигән – мөхәббәткә сәбәп, тигән.”

“алтынсы ҡиммәт нәмә – сабыр, тигән…” Мәғәнәлә ҡыйынлыҡҡа түҙеү, сыҙау һәләтлеге, сыҙамлыҡ, түҙемлек

ята. Асыуланмай үҙ-үҙеңде тота белеү, сабырлыҡ менән беҙ әҙәпкә, шөкөрлө булырға, зиһенде йүгәнләргә, изге күңелле булып иман шарттарын үтәргә өйрәнәбеҙ. Шуға ла “…Сабыр кеше моратын табыр…”, – ти Аҡмулла, ә инде сабырһыҙ булып, ҡыҙып, түҙә алмайынса эшебеҙҙе боҙһаҡ, йә түҙем етмәй башлаған ғәмәлде аҙағына еткермәй ташлаһаҡ, “…Һәр эштә сабырһыҙҙың төбө – хурлыҡ, тигән, сабырһыҙлыҡ башҡа бәлә һалыр…”.

“Етенсе ҡиммәт нәмә – ихлас, тигән…” Ихлас булыу – саф күңелле, эскерһеҙ булыу. Йәғни, кеше һәр ваҡыт ихлас,

асыҡ сырайлы, киң күңелле булырға тейеш, эште яратып, ысын күңелдән, аңлап башҡарыу яҡшы. Ә инде ҡашын емерһә, үҙ-үҙен көсләп эшкә тотонһа, ни файҙа? “…Ихласһыҙҙың эше ҡабул булмаҫ…”, – ти мәғрифәтсебеҙ.

Ошо ете ҡиммәт Аҡмулланың кешелеккә әйтер тәрбиә һүҙҙәре, өгөт-нәсихәте. Бында мәғрифәтсе күрергә теләгән идеаль кешенең сифаттары сағыла. Һәм был шиғырҙа ул кешелек, донъя мәсьәләләрен сисеү юлын күрһәтә. Беҙ белеүебеҙсә, әлеге мәлдә проблемаларҙы сисеп маташҡанда ла уларҙы айырым-айырым һыҙып ташларға тырышалар, әйтерһең ағастың ботаҡтарын берешәрләп киҫеп, уны юҡҡа сығарырға уйлайҙар. Бер ботағы – наркомания, икенсеһе – эскелек, өсөнсөһө – урлашыу һәм ошолай таралыш ала ҡалған ботаҡтар. Ошо ағас проблема ағасына әйләнә, бер ботағы киҫелеү менән генә ағас юғалмай, уның олоно, һәр ваҡыт киңәйгән тамыры – проблемаларҙың төп төҙөлөштәре һаҡлана, һәм уның яңы ботаҡтары үҫеп сыға. Тимәк, ағастың тамыры – башҡа мәсьәләләрҙе килтереп сығарыусы төп проблема. “Нәсихәттәр” шиғырында М.Аҡмулла беренсе ҡиммәт менән үк ағастың тамырын саба, йәғни иң төп проблема –иманһыҙлыҡ. Мәғрифәтсе: “Иң әүүәл кәрәк нәмә – иман, тигән, ахирәт эштәренә инан тигән…”, – тиеп бар ҡиммәттәрҙе берләштерә, һәм ул сифатҡа эйә булыуҙы бар яуызлыҡтан, насарлыҡтан, боҙоҡлоҡтан азат булыуҙы аса. Ҡыҫҡаһы, иманға саҡырып ул бар ҡараңғылыҡты ярып һала.

56

Икенсе шиғыры - “Һауаланма”. Һүҙлектә һауаланыу ул – маһайыу, маҡтаныу, эреләнеү, тип күрһәтелгән. “Һауаланма атаңдың байлығына…” – ти ул, тимәк атайҙан ҡалған байлыҡҡа маһаймаҫҡа, үҙең эшләп тапҡандың кеүек ҡәҙерен белергә өндәй. “…Атаңдың байлығы – төшкән ҡырау тик…”, – тиеп уның оҙаҡҡа түгеллеген, тиҙҙән бөтөүен һәм үҙеңә эшләп табыу кәрәклеген күрһәтә. Шунан “…ололанма йөҙөңдөң байлығына…”, - тип тышҡы матурлыҡҡа, йөҙөңдөң сибәрлегенә маҡтанмаҫҡа кәңәш бирә, сөнки йөҙҙөң матурлығы тик тышҡы ғына яҡ, ә эске донъя ул кешенең күңеле, ихласлығы, әҙәплеге, улар кешелә булыр иң яҡшы сифаттар, уларһыҙ тышҡы ҡиәфәтең - “…ялған буяу тик.”

“Һауаланма” шиғырында М.Аҡмулла тәрбиә һүҙҙәрен сағыштырыу рәүешендә еткергән: байлыҡ – ҡырау, тышҡы матурлыҡ – буяу. Ә бына “Нәфсе” шиғырында мәғрифәтсебеҙ тура һүрәтләү, төрттөрөү һәм юмор ысулы менән байҙарҙы, байлыҡҡа ынтылған кешеләрҙе тәрбиәләй. Ул сатира менән байҙың ғорурлығына, тәкәбберлегенә тейә. Шиғырҙың башынан аҙағына тиклем байҙың уйҙары, уның ҡыланышы һүрәтләнә, һәм нәфсе проблемаһы күтәрелә. Нисек бай нәфсеһен тыя алмай байлыҡ ҡолона әүрелеүе асыла, нисек кеше байлыҡҡа ынтылып, башҡаларҙы уйламай яҡынын батырыуы ла теркәлә:

“Мең ерҙән табыш алған уңмай ҡалмаҫ, Табышһыҙ яланғастар туңмай ҡалмаҫ…”.

Тимәк ундай кешенең күңеле ҡата, таш бәғерлегә әйләнә: “…Йәне һаран яман бай таштан ҡаты…”.

Ошо сәбәпле ул динен, Аллаға ышанысын онота, байлыҡҡа табынып: “бер кем, бер нимә ярҙамы кәрәкмәй миңә!” – тиеп хаталана:

“…Фәҡир түгел, хоҙайын күңеленә алмаҫ…” Һәм тәкәбберлек, ғорурлыҡ арҡаһында Алланан оялмай, кешеләрҙән

“ярлы күренмәйем.” – тип оялыуын теркәп китә Аҡмулла: “…Әҙәмдән йөҙөбөҙ өсөн оялабыҙ, Ғәзиз торған тәңренән оялмайбыҙ…”.

Ошо һүрәтләүҙәрҙән һуң тәкәбберлек, ғорурлыҡ динһеҙлеккә килтерә, ҡомһоҙлоҡ ул – боҙоҡлоҡ, былай булырға ярамай икәнен күрһәтеп:“…шундайын бер аҡылһыҙ диуанабыҙ.” – тип тамалап, ҡырт киҫеп ҡуя М.Аҡмулла.

Мәғрифәтселәрҙең проблематикаһында көрәш ята, ул көрәш наҙанлыҡ, тәрбиәһеҙлек, иманһыҙлыҡҡа ҡаршы. М.Аҡмулланың ижадына килгәндә, ул күтәргән проблемалар, уның өндәүе һәм нәсихәттәре үҙ халҡының ғына милли даирәһе менән сикләнеп ҡалмай, ә бар кешелеккә уртаҡ.

Мифтахетдин Аҡмулла бар кешелекте бәхетле итеп күрәһе килгән, шунлыҡтан инде тәрбиә һүҙҙәрен ҡулланып ҡаты көрәш алып бара. Мәғрифәтсенең поэзияһында уның күрергә теләгән идеаль кешене күҙ алдына килтерергә була. Тәрбиәле кеше – тәкәбберһеҙ, ғорур булмаған, ә бик

57

ябай, ихлас, изге күңелле, әҙәпле, ғилемгә ынтылыусан кеше, ул туғандары менән араһын өҙмәҫ, яҡынына һәр саҡ ярҙам ҡулын һуҙыр, мәкерле уйҙа, насар ниәттә булмаҫ. Һәм Аҡмулла бөйөк мәғрифәтсе булараҡ шиғырында бөтөн проблемаларҙан бер сығыу юлын күрһәтә – шул проблемаларҙы бөртөкләп һыҙғылау түгел, ә тамыры менән йолҡоп ташлау, ул да булһа иманһыҙлыҡҡа ҡаршы көрәш.

ӘҘӘБИӘТ

1.М.Аҡмулла. Шиғырҙар. – Өфө: Китап, 2006. – 248 бит.

2.Башҡорт әҙәбиәте антологияһы, ике томда. 2 том. 19-сы быуат. –

Өфө: Китап, 2007. – 388 бит.

3.Хәҙерге башҡорт әҙәби теленең аңлатмалы һүҙлеге. – Өфө, 2004. –

528 бит.

4.Русско-арабский. Арабско-русский словарь. – М.: Астрель: АСТ: Транзиткнига, 2006. – 224с.

©Гильманов Д.Т., 2012

Д.Т. Гильманов, БГПУ им. М.Акмуллы (г.Уфа)

ЗАИМСТВОВАНИЯ ИЗ АРАБСКОГО, ПЕРСИДСКОГО

ИТУРЕЦКОГО ЯЗЫКОВ, СВЯЗАННЫЕ

СКАЛЕНДАРНЫМИ ТЕРМИНАМИ

Вданной работе рассматриваются заимствования из арабского, персидского и турецкого языков. Эти слова проникли и упрочнились в башкирском языке очень давно.

Многие языковеды обращались к вопросу заимствований в башкирском языке. Разносторонняя разработка этой проблемы проводилась Дж.Г.Киекбаевым и Н.К.Дмитриевым. Дж.Г.Киекбаев в предисловии к своей работе «Сингармонизм в словах, вошедних из арабского и персидского языков» указывает на то, что освоение арабских слов началось приблизительно в 12-14 веках после привнесения ислама к башкирам. Поэтому большая часть арабизмов означают абстрактные понятия или связаны с религией и её обрядами. Заимствование арабских слов осуществлялось через образованных людей – шакирдов, мулл и интеллигентов, из-за чего эти слова вначале носили письменно-книжный характер, а уже потом широко распространились в живой разговорной речи башкир.

Если же обратиться к словам, усвоенным из персидского языка, то дело обстоит по-другому. Древнебашкирские племена ещё в начале нашей эры вели оживленную торговлю с Кангюй-Хорезмским государством и Бухарским ханством, где население говорило по-персидски. В башкирском фольклоре отразились названия торговых центров Мавераннахра: Бохар(а) «Бухара», Хиуа «Хива» и другие. Башкиры были в тесных связях с иранцами и

58

арабами.Примерное количество слов, пришедших к нам с персидского, арабского языков, составляет 4000 слов. Это говорит о том, что желающему глубже изучить родной – башкирский язык, необходимо знать, помимо тюркских языков, персидский и арабский языки, их грамматику в сопоставительном аспекте.

Что касается турецкого языка, то тот факт, что башкирский язык входит в тюркскую ветвь алтайской семьи языков, объясняет их схожесть. Некоторые примеры из грамматики: на турецком sinif – класс; для того чтобы показать его обладателя, мы прибавляем аффикс принадлежности –im: sinifim (мой класс), в башкирском языке – ым: синыфым (мой класс).

А теперь перейдем к рассмотрению календарных терминов. Сразу отметим, что наименования дней недели в башкирскомя языке полностью заимствованы с других языков: шәмбе «суббота» от семитского шаббатһ «день отдыха, покоя»; йәкшәмбе «воскресенье» - дословно «один (день от) субботы» - персидское йэк «1»; дүшәмбе «понедельник» - «два (от) субботы» - до «2»; шишәмбе «вторник» - «три (от) субботы» - сэ «3»; шаршамбы «среда» - «четыре (от) субботы» - ч(эһ)ар «4»; пәншишәмбе «четверг» - «пять (от) субботы» - пәндж «5»; «пятница», персидский - джомға, башкирский – йома. В исторической грамматике башкирского языка происхождение «й» в начале слова объясняется таким образом: «й» происходит от буквы «ж»-«ч». В арабском языке йәүмүл жөмғати - «день собрания», в этот день мусульмане собираються в мечеть для обеденной молитвы, отсюда и смысл слова - «собрание».

Слово заман «время» заимствовано из турецкого zaman. Также в башкирском языке используется слово ваҡыт, оно пришло из арабского уаҡыт [vaҡыт]. А что касается слова «день», то в турецком языке это звучит как gün [гюн], и мы видим, что турецкое ü [ү] переходит в звук ө, а согласный г перешло в к и закрепилось в башкирском языке как слово көн. «Сегодня » в турецком bugün [бу’гюн] на башкирском звучит как: бөгөн, звук u переходит на о, а ü на ө. В башкирском языке перед и после согласного к не может стоять твердое гласное, и согласно закону сингармонизма буква о превращается в ө;: бөгөн. Турецкое слово ay [ай] «месяц» в башкирский язык заимствовано без изменений.

Что касается названий времен года, то в турецком kış [кыш] - «зима», в башкирском языке, согласно небной гармонии, рядом с твердым гласным не должно стоять мягкое согласное, в результате, к переходит в ҡ и образовалось слово ҡыш.

Если рассмотреть названия месяцев, то в турецком, арабском и персидском языках в них вложены свои традиционные смыслы и они не заимствованы башкирским языком. Только арабское название месяца рамадан, месяц в котором мусульмане держат пост, употребляется в башкирском языке как религиозный термин.

Как видим, некоторые календарные термины в башкирском языке перешли из персидского, арабского и турецкого языков. Хотя многие языковеды считают, что вхождения из ближневосточных языков – арабского и пер-

59

сидского – некий сплошной поток слов, неразличаемых по отношению к конкретным языкам-источникам, на наш взгляд, при изучении сопоставительной грамматики башкирского с этими языками следует строго разграничивать заимствования раздельно по языкам-индукторам и реципиентам. Хотя и известен факт принадлежности арабского наряду с древнееврейским ивритом к семитской языковой семье, персидский же – это типично индоевропейский язык, который относится к арийскому стоку вместе с другими иранскими и индийскими наречиями.

ЛИТЕРАТУРА

1.Ғарипова Н.Д. Башҡорт телендәге фарсы һүҙҙәре хаҡында. – Башҡортостан Уҡытыусыһы. – 1962. – №11.

2.Кейекбаев Ж.Ғ. Ғәрәп һәм фарсы телдәренән ингән һүҙҙәрҙә сингармонизм. – Башҡортостан уҡытыусыһы. – 1957. – №2.

3.Ковалев А.А., Шарбатов Г.Ш. Учебник арабского языка. - М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1999. – 169 с.

4.Кузнецов. П.И. Учебник турецкого языка. В 2 ч. 1-2 ч. – 6-е изд., испр. – М.: АСТ: Восток-Запад, 2007.

5.Русско-арабский. Арабско-русский словарь. – М.: Астрель: АСТ: Транзиткнига, 2006.

6.Радвилский М.И. Усканян Г.А. Шуйтуф А.М. Персидско-русский словарь. – Хашимун: 1998.

©Гильманов Д.Т., 2012

Ҡ.Р .Ғөбәйҙуллина, Р.Ғ. Таһирова филол. фәнд. канд., доц.

М. Аҡмулла ис. БДПУ (Өфө ҡ.)

АҠМУЛЛА ҒӘҘЕЛЛЕК ҺӘМ ЯҠТЫЛЫҠ ЙЫРСЫҺЫ

Мифтахетдин Аҡмулла… Был исемде әйтеү менән, рухи биографиябыҙҙың , тарихыбыҙҙың үткән, бөгөнгө һәм киләсәктә буласаҡ саф һәм сағыу биттәре күҙ алдына баҫа. Бит Аҡмулла кеүек олуғ шәхес шәғриәте

– ваҡыт сиктәрен белмәҫ ғәжәп тәрән йөкмәткеле, әһаңлы заң, рух шишмәһе. Эйе, уның шиғриәте бөгөн дә зиһен-күңелдәребеҙгә шәрбәтле һыу ҙа, үткер һүҙ ҙә, им булыр хикмәт тә, алға әйҙәр хитап та. Ул киләсәктә лә шулай буласаҡ. Сөнки Аҡмулла үҙ ижадында бер туған башҡорт халҡын ғына түгел, дөйөм кешелекте борсоған, уйландырған һорауҙарҙы күтәрҙе, улар хаҡында киң масштаблы фекер йөрөттө, зиһенде асып һәм шул проблемаларҙы күңел ҡылдарын сиртеп ебәрерлек афористик шиғри юлдарға һалды.

Бөтә аңлы ғүмерен халыҡ араһында үткәргән Аҡмулланың шиғри ижады ябай халыҡтың тормош-көнкүрешенә, теләк-ынтылыштарына, уй-хыялдарына үтә яҡын булыуы менән айырылып тора. Ул үҙе йөрөгән, йәшәгән ерҙәрҙә,

60