СБОРНИК АКМУЛЛИНСКИХ ЧТЕНИЙ 2012
.pdfсюда – приемы ее (точки зрения) выражения: внутренний монолог, сновидения), жанровом (в повестях и рассказах писательницы заметно лирическое начало) уровнях художественной системы.
ЛИТЕРАТУРА
1.Гыйматдинова Н. Ак торна каргышы: Повестьлар. Казан: Тат. кит.
нәшр., 1997.
2.Гыйматдинова Н. Кыргый: Повестьлар. Казан: Тат.кит.нәшр., 1996.
3.Гыйматдинова Н.И. Ут күбәләге: Повестьлар. Казан: Тат.кит.нәшр. 1990.
4.Заһидуллина Д. Яңа дулкында (1980-2000еллар татар прозасында традицияләр һәм яңачылык). Казан: Мәгариф, 2006.
5.Топоров В.Н. Пространство и текст// Текст: семантика и структура. -
М.: Наука, 1983.
6.Успенский Б. Поэтика композиции. М., 1970.
©Ситдикова Ч.Ф., 2012
С.А. Таһирова, пед.фәнд.канд., доц.
М.Аҡмулла ис.БДПУ (Өфө ҡ.)
ЗАМАН УҠЫУ-УҠЫТЫУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫН БАШҠОРТ ТЕЛЕ ДӘРЕСТӘРЕНДӘ ҠУЛЛАНЫУҘЫҢ ТЕОРЕТИК МӘСЬӘЛӘЛӘРЕ
Исследование выполнено при поддержке федеральной целевой программы развития образования МОиН РФ соглашение №14.В37.21.2127
Заман, иҡтисад, сәйәсәт өлкәһендәге үҙгәрештәр мәғариф өлкәһенә яңы талаптар ҡуя. Шуға бәйле теге йәки был уҡытыу системалары, технологиялары, метод, алымдары,саралары, үҙгәрергә, байырға, ә бәлки бөтөнләй юғалырға мөмкин. Икенсе быуын белем биреү стандарттары нигеҙендә белем биреү һөҙөмтәһе – үҙ аллы үҫешкә һәләтле төрлө яҡлап үҫешкән ижади шәхес формалаштырыу. Үкенескә ҡаршы, традицион уҡытыу системаһы (үҙенең бик күп ыңғай яҡтары булыуға ҡарамаҫтан) был һөҙөмтәгә килеүҙе төп маҡсат итеп билдәләмәй. Яңы стандарттарҙың нигеҙендә системалы-эшмәкәрлекле ҡараш ята, йәғни үҫтереүсе уҡытыу (тәү сиратта Эльконин-Давыдов йүнәлеше) системалары актуалләшә. Дидактика өлкәһендә төрлө билдәләр буйынса бик күп белем биреү технологиялары айырып күрһәтелә. Әммә беҙҙең ҡарамаҡҡа, Икенсе быуын дәүләт белем биреү стандарттары талап иткән кимәлдә башҡорт теле дәрестәрен ойоштороуҙа уҡытыусыға үҫтереүсе уҡытыу системаларын, шәхесте үҫтереүгә йүнәлтелгән белем биреү, проблемалы уҡытыу, проектлау технологияларын уңышлы файҙалана ала. Шуға күрә беҙ ентекләберәк тап ошо технологияларҙың береһенә (Эльконин-Давыдов технологияһын) туҡталыуҙы маҡсатҡа ярашлы тип таптыҡ. Шулай уҡ ижади эҙләнгән
101
уҡытыусы быға тиклем башҡорт теле һәм әҙәбиәтен уҡытыу методикаһы буйынса донъя күргән Р.Ғ.Аҙнағоловтың хеҙмәттәрен ,З.М. Ғәбитованың “Границкаяның адаптив системаһы”, дифференциаль уҡытыу буйынса хеҙмәттәре, М.И. Баһауетдинова, Г.И. Йәғәфәроваларҙың “Башҡорт теле һәм әҙәбиәте дәрестәрендә яңы технологиялар ҡулланыу”, Г.И. Фәхрисламованың “Компьютер технологияһын ҡулланып башҡорт теле дәрестәрен ойоштороу” ҡулланмаларын уңышлы файҙалана ала.
Теге йәки был уҡытыу технологиялары үҙенсәлектәрен ҡарауға тиклем ҡайһы бер дидактик категорияларҙың билдәләмәһен иҫкә төшөрөү мөһим. Сөнки төрлө әҙәбиәттә улар төрлө атамалар менән йөрөтөлә һәм ниндәйҙер кимәлдә аңлашылмаусанлыҡ тыуҙыра.
Методик система термины ике һүҙҙән тора: методика +система. Методика – ниндәйҙер эшмәкәрлеккә өйрәтеүҙәге методтар берләшмәһе, ниндәйҙер эшмәкәрлекте практик башҡарыу, шулай уҡ ул белем биреү методтары тураһындағы фән. С.И. Ожегов билдәләүенсә, система – ул – 1) нимәнеңдер состав өлөштәренең билдәле тәртиптә һәм бәйләнештә урынлашыуы; 2) нимәнеңдер ойошторолоу формаһы.
Ошоларҙан сығып, методик система – ул уҡыу процесын ойоштороу һәм үткәреү, контролдә тотоу, уҡытыусыларҙың методик әҙерлек кимәлен күтәреү маҡсатынан ойошторолған билдәле тәртиптә һәм эҙмә-эҙлелектә урынлаштырылған саралар берләшмәһе [Беспалько, 1989: 9]. Технология – ниндәйҙер эштә, сәнғәттә ҡулланылған алымдар берләшмәһе [Пидкасистый, Загвязинский, 2008: 17]. Педагогик технология – психологик һәм педагогик йүнәлтмәләрҙең (установка) берләшмәһе, улар үҙ сиратында белем һәм тәрбиә биреүҙең махсус формалары, метод, саралары һәм алымдарын билдәләйҙәр, тимәк, педагогик технология – педагогик процестың ойоштороу-методик инструментарийы. Педагогик технология – планлаштырылған белем биреү һөҙөмтәләренә ирешеүҙе сағылдырған процесс (И.П. Волков). Педагогик технология – ул һәр деталенә тиклем уйланған, уҡыу процесын проектлау, ойоштороу һәм үткәреү буйынса, уҡыусылар һәм уҡытыусы өсөн уңайлы шарттар булдырған берҙәм педагогик эшмәкәрлек моделе (В.М. Монахов)
М. Чошанов күп кенә рус һәм сит ил ғалимдары фекерҙәрен дөйөмләштереп, педагогик технологияларҙың төп үҙенсәлектәре итеп түбәндәгеләрҙе билдәләй:
-диагностикалы маҡсат ҡуйылыу (диагностичное целеобразование) һәм һөҙөмтәлелек гарантияланған маҡсатҡа ирешеүҙе һәм белем биреү процесының эффективлығын күҙаллай;
-экономлыҡ (йәғни ҙур күләме булмауы) күп уҡыу ваҡытын алмауы, уҡытыусы хеҙмәтен оптималләштереүҙе һәм ҡыҫҡа ваҡыт эсендә планлаштырылған һөҙөмтәләргә ирешеүҙе тәьмин итә;
102
-төҙәтмәләр, иҫкәрмәләр индереү мөмкинлеге (корректируемость)
–аныҡ билдәле маҡсаттарға ирешеү барышында әүҙем кире бәйләнеш булдырырға була.
Артабан М. Чошанов, педагогик технология һәм методик система тап
ошо үҙенсәлектәрҙең уларҙа сағылыш кимәле менән айырыла, тип билдәләй. Әгәр педагогик технологияла уларҙы конкрет билдәләп булһа, методик системала улар йә сағыштырмаса тарҡау бирелә, йә бөтөнләй булмаҫҡа мөмкин. Тағы ла педагогик технологияла йөкмәткеле компонент бик аныҡ билдәләнмәй, ә методик системаларҙа – киреһенсә.
Тимәк, педагогик технология методик йәки дидактик системаның төп өлөшө. Методик система түбәндәге һорауҙарға яуап бирә: 1. Нимәгә өйрәтергә? 2. Ниңә уҡытырға? 3. Нисек өйрәтергә?, ә технология тәү сиратта өсөнсө һорауға (тик өҫтәлмә менән) яуап бирә: Нисек һөҙөмтәле уҡытырға? Шулай итеп, үрҙәге төшөнсәләрҙең иерархияһы түбәндәгесә: методика => методик система => педагогик технология.
Үҫтереүсе уҡытыу концепциялары үҙәгендә уҡыусы шәхесенең төрлө яҡлап үҫеше тора. Был уҡытыусы өсөн дә, уҡыусының үҙе өсөн дә төп бурыс. Һәм был проблема эҙмә-эҙлекле хәл ителә.Тәүге этапта – уҡыусыла үҙ аллы үҫешкә һәм һәләттәр формалаштырыу юлы менән, артабан, йәғни, киләһе йылдарҙа – был һәләттәрҙе үҫтереү һәм максималь тормошҡа ашырыу өсөн уңайлы шарттар булдырыу юлы менән.
Үҫтереүсе уҡытыу системаһын традицион белем биреү менән сағыштырып, түбәндәге һығымталарға килергә мөмкин. Традицион система уҡыусыларҙы функциональ эҙләүгә йүнәлтелгән, ул прагматик, ҡаты аныҡ бурыстарҙы хәл итә: билдәле белем, күнекмәләргә эйә булыу. Үҫтереүсе уҡытыуҙа иһә төп маҡсат уҡыу-уҡытыу процесында уҡыусы шәхесе үҫеше. Үҫтереүсе уҡытыуҙа уҡыу-уҡытыу материалы йөкмәткеһен үҙләштереү, тәрбиә һәм үҫеш берҙәм процесс булараҡ ҡарала. Г.Ю. Ксензова билдәләүенсә, үҫтереүсе уҡытыу – уҡыу-уҡытыу йөкмәткеһе, ойоштороу методы, формаларының уҡыусы шәхесенең төрлө яҡлап үҫешенә йүнәлтелеүе [Ксензова, 2000: 297]. Белем, күнекмә оҫталыҡтарҙн башҡа тағы ла нимәгә өйрәтергә мөмкин тигән һорау тыуырға мөмкин. Үҫтереүсе уҡытыуҙа тәү сиратта – предмет буйынса үҙ аллы белем алыу ысулдарына өйрәтеү. Тик шул ваҡытта ғына уҡыусыларҙың танып-белеү эшмәкәрлеге активлашасаҡ, ыңғай эмоциональ мөхит булдырыла һәм белем алыуға уҡыусыларҙың мөнәсәбәте үҙгәрәсәк.
Д.Б. Эльконин – В.В. Давыдов технологияһына нигеҙләнеп төҙөгән башҡорт теле дәрестәре йөкмәткеһенең төп үҙенсәлектәре түбәндәгеләр:
уҡыу-уҡытыу предметының махсус төҙөлөшө, фән өлкәһе методтары, уҡыусының объекттарҙы аңлы күҙәтә, башҡа объекттар менән мөнәсәбәтен күрә, аңлай, килеп сығыуын, үҙгәрештәрен төплө аңлап фәнни сағылдыра белеүе;
103
уҡыу-уҡытыуҙың теоретик кимәлдәрен күтәреү, уҡыусыларға эмпирик белем һәм практик күнекмәләр биреү менән генә сикләнмәй, йәмғиәт аңының “юғары” формалары (фәнни төшөнсәләр, художестволы образдар, әхләҡи ҡиммәттәр) менән таныштырыу;
Д.Б. Эльконин-В.В. Давыдов технологияһының үҫтереү характеры, тәү сиратта, уның йөкмәткеһенең теоретик белемгә нигеҙләнеүендә. Билдәле булыуынса, эмпирик белем нигеҙендә күҙәтеү, күреп күҙаллау, предметтарҙың тышҡы сифаттары ята, дөйөмләштереү иһә предметтарҙы сағыштырыу юлы менән килеп сыға. Ә теорертик белем өҫтөнлөк алғанда хистәр менән генә сикләнеп булмай, фекер үҙгәрештәре, абстракция, предметтарҙың эске мөнәсәбәте, бәйләнеше өҫкә сыға. Былар барыһы ла бөтөн бер элементтар системаһы эсендә мөнәсәбәттәрҙең ролен, функцияһын анализлау һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килә, мәҫәлән, бер тел күренешенең тотош тел ғилеме системаһында урынын аңлау;
теоретик белем системаһы нигеҙен йөкмәткеле дөйөмләштереү тәшкил итә. Улар түбәндәгесә булырға мөмкин, мәҫәлән, фәндең сағыштырмаса дөйөм төшөнсәләре, фундаменталь күренештәр, категориялар (мәҫәлән, һүҙ, һөйләм, текст һ.б.);
Тимәк, йөкмәткеле дөйөмләштереү – предметты күреү, сағыштырыу юлы менән генә түгел, ә уның эске бәйләнештәрен, үҫеш юлын асыҡлау аша өйрәнеү. Миҫал: “ҡурай – музыка ҡоралы, исем, берлектә генә тип ҡарау түгел, ә уны, мәҫәлән, концепт булараҡ тикшереү.
Маҡсатлы уҡыу-уҡытыу эшмәкәрлеге башҡа төр уҡыу-уҡытыу эшмәкәрлегенән эске һөҙөмтәгә йүнәлтелеүе, фекерләүҙең теоретик кимәлгә күтәрелеүенә тырышыу мөмкинлеген һыҙыҡ өҫтөнә алыуы менән айырыла [Ксензова, 2000: 45].
Маҡсатлы уҡыу-уҡытыу эшмәкәрлеге – уҡыусы активлығының үҙенсәлекле бер формаһы һәм ул уҡыу-уҡытыу субъекты булараҡ уҡыусы шәхесенең үҙ-ҙен үҙгәртеүенә йүнәлтелгән.
Маҡсатлы уҡыу-уҡытыу эшмәкәрлегенең төп һыҙаттары:
уҡыусыла эске танып-белеү мотивтарының булыуы, ихтыяж булыуын үҙенең төшөнөүе;
аңлы үҙ-үҙен үҙгәртеү маҡсаты булыуы, уҡыу мәсьәләһен аңлауы һәм ҡабул итеүе;
уҡыусы – уҡыу-уҡытыу эшмәкәрлегенең тулы хоҡуҡлы субъекты һәм ул бөтә этаптарҙы ла үҙ аллы үтә ала: маҡсат билдәләү, планлаштырыу, маҡсаттарҙы тормошҡа ашырыу һәм һөҙөмтәне анализлау, баһалау;
теоретик белем өйрәнеүгә, маҡсатлы уҡыу-уҡытыу эшмәкәрлеген формалаштырыуға баҫым яһау, мәсьәлә, бурыстарҙы хәл итеүҙең дөйөм принциптарын төшөндөрөү;
104
уҡыусы – эҙләнеүсе, булдырыусы, төҙөүсе (исследователь-творец); үҙ эшмәкәрлегенең нигеҙҙәрен рефлексив характерҙа ҡарау. Ижади рефлексия тәжрибәһе шәхес формалаштырыуҙа төп элемент булып тора.
Тимәк, заман талаптарына ярашлы ойошторолған башҡорт теле дәрестәрендә белем биреү маҡсатлы уҡыу-уҡытыу эшмәкәрлеге булараҡ ойошторола, иң мөһиме – уҡыусы үҙ үҙен үҙгәртеү буйынса маҡсаттар ҡуя һәм ошо маҡсаттарға ижади эшмәкәрлек аша ирешә.
ӘҘӘБИӘТ
1.Беспалько В.П. Слагаемые педагогической технологии. - М., 1989, 263 С.
2.Ксензова Г.Ю. Перспективные школьные технологии. Учебнометодическое пособие.- М., 2000. - С.112.
3.Литневская Е.И., Багрянцева В.А. Методика преподавания русского языка в средней школе.- М., 2006.- С. 217
4.Ожегов С.И. Словарь русского языка. - М., 1990.- 535 С.
5.Пидкасистый П.И., Загвязинский В.И. и др. Педагогика. - М.,
2008, 555 с.
6.Современные технологии в образовании. – Режим доступа:
һttp://www.bolshe.ru/book/io=3528
©Таһирова С.А., 2012
С.А. Төренова, Қ.Жұбанов ат. Ақтөбе мемлекеттік университеті Ақтөбе қ., Қазақстан Республикасы, К.К. Садирова, ф.ғ.д., проф.
«МҰҚАДДИМАТ ӘЛ-ӘДАБ» ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛІ СИНТАКСИСІ
Қазақ тілі – түркі тілдердің қыпшақ тобына жатады, соның ішіндегі қарақалпақ,ноғай, қарағаш тілдеріме бірге қыпшақ –ноғай топшасын құрады. Тағы да татар,башқұрт тілдеріне жақын. Жалпы түркітанымдық зерттеу еңбектерінде сөз тіркесі дегенді бөліп қарамай-ақ, «анықтауыштық есімдер тобы» («именные определительные группы») дегенге ерекше көңіл бөлініп келген еді. Себебі, түркітанушы ғалымдар түркі тілдерінің синтаксистік құрылысында кездесетін ерекше құбылыстарды айқындауды басты міндет етіп қойған болатын. Мәселен, изафеттің бірінші түріне байланысты Н.К.Дмитриев зат есім мен зат есімнің жалғаусыз қатар тұру арқылы байланысқа еніп, анықтауыштық қатынаста жұмсалуы түркі тілдерінің елеулі өзгешелігі ретінде саналады [1,179]. Аталмыш ғалым есімдер тобын сөз тіркесі тұрғысынан емес, сөйлем мүшелерінің құрылыс ерекшеліктерін айқындау тұрғысынан қарастырды. Қазақ тілінің синтаксисін зерттеуші ғалымдардың бірегейі -
105
Қ.Жұбанов сөз тіркесін -«сөз қиыны» деп атаған. «О формах сочетания слов в казахском языке» мақаласында бағынушы сөзді -жетек сөз, бағындырушы сөзді -жетекші сөз деп есептеген. «Мұқаддимат әл-Әдаб» жазба ескерткішіндегі сөз тіркестерінің жалпы сипатына байланысты сөздіктегі сөз тіркестерінің байланысу тәсілдеріне қарай зерттеу барысында меңгеріле байланысқан сөз тіркестерінің жиі кездесетіндігі анықталып отыр.. Мәселен, сөзләмишда асығ–
сөйлегеннен олжа, сизден айрук – сізден бөтен–Орта ғасырлық өзге жазба ескерткіштердеөлүмдин қатығ - өлімнен қатал, өлүгтин қумару - өліден өсиет. Жоғарыда аталған сөз тіркестерінің жасалуына шығыс септіктегі сөз бен есім сөз негіз болып тұр. Біздің қарастырып отырған еңбегіміздегі сөзгә тануқы– сөзге айғақ секілді тіркес пен орта ғасырлық жазба ескерткіштердегіерка авучға– жігітке шал, бекларка йаңлуқ– бектерге ыңғайсыз, тузаққа мең– тұзаққа жем, ериг езгү– кісілерге құрмет, йоқамаққа йұмшақ– сипағанға жұмсақ, табуғуңа ішім – қызметіңе ісім, хабарқа қазы–
хабарға қазы, ханқа оғул– ханға ұл, қаумға күйеу– елге күйеу тәрізді сөз тіркестерінің жасалуына барыс септіктегі сөз бен есім сөз негіз болып тұр. Біз зерттеп отырған жазба ескерткіш тілі орта ғасыр жазба жадыхаттары тілімен ұқсас болып келеді. Н.З.Гаджиева түркі тілдеріндегі сөз тіркестерінің осы сипатта жасалуының негізгі бір заңдылық ретінде қалыптасқан құбылыс екендігін зерттеу еңбегінде атап өтеді [2;3].
«Мұқаддимат әл-Әдаб» жазба ескерткішіндегі сөйлем құрылысының жетілуі оның құрамындағы сөздердің, сөз тіркестерінің өзара байланысу тәсіліне қатысты. Қазіргі күнде түркі тілдерінде кездесетін сөз тіркестерінің барлық түрлері орта ғасырлық жазба ескерткіштер тілінде ұшырасады, айырмашылықтары олардың қолданылу жиілігінде ғана. Мысалы, қазіргі қазақ тілінде изафеттің барлық түрі де қолданылады. Нақ осы түрлер «Мұқаддимат әл-Әдаб» жазба жадыхаты тілінде де кездеседі. Мысалы:
келенин учаси– жануардың белі, шатранжниң бисати– шахматтың тақтасы. Түркітану ғылымында жақсы зерттелген ескерткіштердің бірі – Қадырғали Жалаиридің «Жамиғат-тауарих» атты еңбегі. Осы еңбек бойынша Р.Сыздықованың тарапынан жүргізілген зерттеулерден изафеттің үшінші түріне жататын есімді тіркестерді жиі кездестіруге болады [4].Мәселен, осы еңбекте хатунның беклігі - әйелдің бектігі, атасының йурту – атасының жұрты, атасының орны,үй тірлігі, атындын егәрі – аттың егері, қоңратнын падишаһы – қоңыраттың падишаһы, ханның оғлы – ханның ұлы тәрізді мысалдар молынан кездеседі. Изафеттің бұл түріне байланысты Абу Хайан сөздігіндеалма ағачы – алма ағашы тіркесін келтіруге болады. Бұл тәрізді тіркестердің бір сыңары ілік жалғау тұлғасында, екінші сыңары тәуелдік жалғау тұлғасында келетіні өзімізге белгілі.
Изафеттің екінші түрі орта ғасырлық түркі жазба ескерткіштері тілінде жиі кездесіп отырады. Мысалы, орта ғасыр жазба ескерткіштерін зерттеуші Б.Сағындықұлы еңбектерінде [4] және Г.Әбенованың зерттеу еңбектерінде, осы кезеңдегі жазба ескерткіштер тілі бойынша соңғы кезде қорғалған Б.Күлжанованың еңбегінде [5], сөз болады. «Құтадғу билиг» және «Һибат-ул хақайық» жазба ескерткіштерінен мысал келтіруде осы аталған зерттеу
106
еңбектерді пайдаланып отырамыз. Мысалы: ажун мазаси – дүниенің рақаты, авызча сөзи– қарттың сөзі, йек тұзақы – шайтанның тұзағы, беглар чавы– бектердің даңқы, иг еми– аурудың дәрісі. Көне түркі сөздігіндегіеркач ету – серкенің еті тіркесі мен Құтбтың «Хұсрау уа Шірін» ескерткішіндегіқадғу қудуғу – қайғы құдығы тіркесінің бірінші сыңарындағы тәуелдік жалғау жасырын болып келеді, ал екінші сыңары ілік жалғау тұлғасында берілген. Ескертетін жағдай «Хұсрау уа Шірін» дастанындағы мысалдарды келтіруде біз Ә.Ибатовтың «Хұсрау уа Шірін» поэмасының сөздігі (Алматы, 1974) атты еңбегін пайдаланып отырамыз. Егер «Мұқаддимат әл-Әдаб» сөздігінен осы үш форманың арақатынасын қарайтын болсақ, бірінші форма бәрінен жиі қолданылатындығын байқауға боладыСөз тіркесі болу үшін сөздер міндетті түрде синтаксистік қатынасты білдіріп тұруы қажет. Р.Әмірдің пікірі бойынша: Сөз тіркесі синтаксистік қызметі жағынан да, лексикалық мағынасы жағынан да даралығын жоғалтпаған сөздерден құралады. Ғалым мысал ретінде, өршіген жел, биік мая, тоты құс тәрізді тіркестерді келтіреді [6;8]. Осы айтылған пікірге орай «Мұқаддимат әл-Әдаб» тіліндегі сөз тіркестердің қай сыңарын алсақ та даралығын жоғалтпағанын байқаймыз: барһүрдар ер– бақытты еркек, севинген хатун–
білімді әйел, пишкен ет– піскен ет, үнлүн булут– найзағайлы бұлт,
ачыклаган хатун– ашуланған әйел. Өзге орта ғасырлық жазба ескерткіштер тілінде де солай: билиглик қары– білікті қария, жаһил ер- надан еркек, укум макан– ақылдың қоймасы, зулум қамчысы– зұлымдық қамшысы,
қарындашларнин хикайаты – туысқандардың хикаясы, Фужиннін қарындашы– Фужиннің қарындасы.Бұл мысалдар сөз тіркестерінің синтаксистік қарым-қатынасқа түсуі ертеректен басталғандығын көрсетеді.
Түркі тілдері тарихи синтаксисінің даму заңдылықтары бойынша сөз тіркестері бірте-бірте атау мәнді сөздерге айналады. Мәселен, «Мұқаддимат әл-Әдаб» сөздігіндегі тази ит– тазы ит, теве табан– түйе табан, сүт тиш– сүт тіс сынды тіркестер мен қазіргі қазақ тіліндегі боз торғай, қара торғай, ащы ішек, тоқ ішек сөз тіркестердегі боз, қара, ащы, тоқ, тазы,
түйе, сүт сөздерісоңғы сыңарлардың анықтауышы емес, олардың сынын да, сапасын да білдірмейді. Бұлардың тұтас атау ретінде жұмсалатындығы нақты тілдік дәлелдер арқылы айқындалып тұр.
Түркітануда синтаксистік бірлік ретінде жұмсалатын сөз тіркесінің табиғаты сан қилы. Сөздердің өзара тіркесу қабілеттілігі олардың мағыналық және грамматикалық ерекшеліктеріне негізделеді. Сөз тіркесі кем дегенде толық мағыналы екі сөздің сабақтаса байланысуы арқылы жасалғанымен, кейде олар сөйлем құрамында жеке сөздің баламасы сияқты бір ғана сұраққа жауап беріп, сөйлемнің бір ғана мүшесі қызметін атқара алады. Сөз тіркесі сөйлеу кезінде жасалып, сөйлем құраудың материалы болады. Мәселен, «Мұқаддимат әл-Әдаб» сөздігіндегі едина месжиди - жұмалық мешіт, тинйан хатун– тыныққан әйел,
сарай ешиги– сарай есігі, бал ариси– бал арасы, йағашниң бутаклары–
ағаштың бұтақтары сынды болып келсе, өзге орта ғасырлық жазба ескерткіштерде қары өкүз – кәрі өгіз, дүнийа нәңи– дүниенің заты, қызыл байрақ– қызыл жалау, ажун өңдиси– дүниенің заңы, көзүм бабакларі– көзімнің
107
бектері, Кермен шаһары– Ермен қаласы, моғол қаумы– монғол тайпасы
секілдісөз тіркестері осыған дәлел бола алады. Мұнда сөз тіркестер құрамындағы сөздердің байланысу амалы таза грамматикалық қатынаста жұмсалғандығы байқалып тұр. Осы байланыс түркі тілдеріндегі сөз тіркесі синтаксисін зерттеген Н.К.Дмитриев, А.К.Боровков, Н.А.Баскаков, В.М.Насилов, А.Г.Гулямов, А.А.Коклянов, Е.И.Убрятов, М.З.Закиев, М.Балақаев, А.Аблақов, С.Исаев, Т.Қордабаев, Е.Ағманов, К.Аханов, М.Серғалиев, Т.Сайрамбаев сынды ғалымдардың еңбектерінде кеңінен орын алған.
«Мұқаддимат әл-Әдаб» сөздігі тіліндегі сөз тіркестерінің тарихи даму кезеңдерін айқындау үшін обьективтік заңдылықтарды үнемі есте сақтау қажет.
Мысалы, таразу пеллеси– таразы шынысы, ипин таразуси– жіптің таразысы
тектес тіркестердің құрылымдық үлгісі орта ғасыр жазба ескерткіштерінде бұрын да болғанымен, олар жаңа мәнде қолданылып, осы үлгідегі сөз тіркестерінің жаңа мағыналық тобын құрағандығы көзге түседі. Сөз тіркестері тарихында олардың құрылымдық, тұлғалық және мағыналық жағынан ажырамаған, диффуздық күйінен дифференциялану, дараланушылық бағытына қарай өзгеріп отырғандығы байқалады. Мысалы, көне түркі тілдерінде меншіктілік, арнау, бір заттың бойында екінші бір заттық қасиеттің бар екендігі сықылды қасиеттерді - лы/ -лі/ -лық/ -лік тұлғалы сын есімді есім сөз тіркестері білдірген болса, кейін осы мағыналар айқындала түсіп, -лық тұлғалы сөз тіркестері арнау мәнін, ал -лы тұлғалы сөз тіркестері заттық қасиеттің басыңқы мүше арқылы айтылатын заттың бойында бар екенін білдіретін болып қалыптасты. «Мұқаддимат әл-Әдаб» сөздігінде -лық тұлғалы мираслық мал– мұралық мүлік, оғланлық хатун– балалы әйел, сүтлик қой) – сүтті қой, йазлық от– жаздық шөп, калканлық ер–
қарулы еркек, қара башлық қой– қара басты қой сынды сөз тіркестері жиі кездеседі. «Құтадғу білік» жазба ескерткіштері бойынша жасалған зерттеулерде де дәл осындай құбылыс байқалады. Мысалы, биликлик киши– білімді кісі, чығайлық йолы- кедейлік жолы. Жалпы алғанда, ескерткіштер тілін зерттеуде - лы тұлғасынан гөрі -лық тұлғасының өте жиі қолданылатындығы анықталды. ХVІІ ғасырдың басында жазылған Қадырғали Жалаиридің «Жамиғат-тауарих» атты шежіресінің тілін сөз еткен Р.Ғ.Сыздықова зерттеу еңбектерінде -лы тұлғалы мынадай тіркестерді келтірілген: ғақыллы зағифа - ақылды әйел,еслі зағифа - есті әйел.Дәл осы тәрізді «Шыңғыснама» мәтінінде -лы, -лі тұлғасы қатыстылықты, тәндік ұғымды білдіреді. Мысалы, йосақлы аға - жасақты аға. Сонымен, «Мұқаддимат әл-Әдаб» сөздігі тілінде -лы, -лі тұлғалы есім сөз тіркестерінің кездеспейтіндігі анықталды. Бұдан кейінгі кездегі жазба мұралары Қадырғали Жалаиридің «Жамиғат-Тауарих», Әбілғазы бахадүр ханның «Түркі Шежіресі», Өтеміс қажының «Шыңғыснама» атты еңбектер тілдерінде -лы, -лі тұлғалы есімді сөз тіркестер жиі қолданылатындығы мәлім болды.«Мұқаддимат әл-Әдаб» жазба ескерткішіндегі синтаксистiк сөз тiркесiнің даяр тұрған тiркес еместігі, оның сөйлеу кезiнде дербес сөздердiң грамматикалық заңдар бойынша еркiн тiркесуiнен жасалатындығы зерттеу барысында анықталды.«Мұқаддимат әл-Әдаб» сөздігінде сөздердің анықтауыштық қызмет атқарып, тілдің номинативті құралдарының қатарына жататыны секілді сөз тіркестерінің де заттардың, сапа-белгілердің, қимыл – іс-әрекеттердің атауы ретінде
108
қолданылатындығы, тілдің номинативті құралдарының қатарына енетіндігі анықталды.
109
ҚОРЫТЫНДЫ
ХІІІ ғасырдың соңы мен ХІV ғасырдың басында хатқа түскен Махмуд әл-Замахшаридің «Мұқаддимат әл-Әдаб» атты төрт тілді (арабша – парсыша
– түркіше – монғолша) сөздігі орта ғасырлық түркі жәдігерліктері қатарындағы өте маңызды да мәнді ескерткіш болып табылады. Шығыстанушы В.В.Бартольд түркі тілдерінің тарихи ескерткіштері туралы айта отырып, маңыздылығы жағынан бірінші орынға М.Қашқаридің «Диуани луғат ит -түрік» атты сөздігін, ал екінші орынға осы «Мұқаддимат әл-Әдаб» сөздігін қоюының дұрыстығы зерттеу барысында айқын көрінді. Осы тектес ескерткіштердегі сөз тіркестерін зерттеу қазақ тілінің тарихи синтаксисін түзуде қажетті шаралардың бірі. Осы диссертациялық жұмыста жүргізілген зерттемелер нәтижесінде «Мұқаддимат әл-Әдаб» ескерткішіндегі негізгі үлгілер қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің тіркесу үлгілерімен сәйкес келетіндігі анықталып отыр.Ескерткіш тілінің грамматикалық құрылымын зерттеу нәтижесінде изафетті тіркестердің қолданыс аясы айқындалып, олардың ішінде ең жиі кездесетін түрлері анықталды. Қолжазбада қолданыстағы изафет түрі – ілік жалғау арқылы байланысқан сөз тіркесінің басыңқы бөлігінің тәуелдік жалғау тұлғасында келуі.
Қазіргі қазақ тіліндегі есімді сөз тіркестердің құрамын талдаған кезде ең жиі қолданылатын сөз тіркестері зат есім мен сын есімді тіркестер екендігі белгілі. «Мұқаддимат әл-Әдаб» ескерткішінде де осы заңдылықтың сақталғандығы зерттеу барысында айқындалып отыр.
«Мұқаддимат әл-Әдаб» ескерткіші мен өзге орта ғасырлық түркі жазба ескерткіштері тіліндегі (Қашқари М. «Диуани луғат ит -түрік », Қадырғали Жалаири «Жамиғат-тауарих», «Китаб ат туһфа аз закина...», Әбілғазы Бахадүр хан «Түркі шежіресі», «Мұхаббат-наме», Баласағұн Жүсіп «Құтты білік», «Һибат-ул хақайық»,«Тюркско-арабский словарь», «Хұсрау уа Шірін») және түркі тілдерінің тарихи синтаксисі мәселесі бойынша зерттеу жүргізген мамандардың еңбектері материалдарын салыстыру негізінде сөз тіркесі синтаксисі бойынша кездесетін негізгі заңдылықтардың тарихи даму жолдары мен сәйкестіктер жүйесі толық ашылып, белгілі болып отыр.
ӘДЕБИЕТ
1.Гаджиева Н.З. Природа изафета в тюркских языках // Советская тюркология. 1970, № 2, 3.
2.Дмитриев Н.К. Грамматика кумыкского языка. – М.-Л., 1940. –176
3.Күлжанова Б. ХІ-ХІІ ғасырдағы түркі әдеби ескерткіштері тіліндегі зат есімдер («Құтадғу билиг» пен «Һибат-ул хақайық» лексикасы материалдары). – Алматы, 2007. – 133 б.
4.Поппе Н.Н. Монгольский словарь Мукаддимат ал-адаб. ч. 1-2 , - М.- Л., 1938. – 456 с.
5.Өмірбаев Е. Ескі қазақ жазба тілі үлгілеріндегі лексикасемантикалық және сөзжасамдық ерекшеліктер (ХV-ХVІІ ғасырлардағы жазба ескерткіштер материалдары бойынша). – Алматы, 2007. – 122 б.
110