СБОРНИК АКМУЛЛИНСКИХ ЧТЕНИЙ 2012

ческого «я». Через религиозное переживание герой стремится освятить словом не выразимые обычным человеческим языком сердечные движения («Есть святые в сердце звуки, – // Дай для них язык!»), обрести в конечном земном мире непреходящую радость о победившем смерть Боге и через это ощутить природный космос как нерукотворный храм: «Гимн природы животворный // Льется к небесам // В ней твой храм нерукотворный, // Твой великий храм!».

В стихотворении «Троица», где молитвенное чувство облечено в пейзажные образы, картины крестьянских трудов и праздников, мистика церковного быта и бытия открывает сокровенную глубину и живительные корни народной души, которая становится здесь субъектом лирического переживания:

Ты нынче с трудовых засеянных полей Принес сюда в дары простые приношенья: Гирлянды молодых березовых ветвей,

Печали тихий вздох, молитву – и смиренье… (1, 281)

Такое по-юношески восторженное приобщение к молитвенному опыту используется и в более поздних стихотворениях И.А. Бунина. Оно ассоциируется с образом детства – как времени труднодостижимой в последующие годы полноты общения с Богом.

Встихотворении «Свежа в апреле ранняя заря…» (1907) в лирическом обращении к Создателю изображена символическая евангельская картина движения женских и младенческих душ к радостной встрече с церковным таинством: «Прими, Господь, счастливых матерей, // Отверзи храм с блистающим престолом…».

Вавтобиографичном стихотворении «Михаил» (1919) перед нами предстает примечательный образец моления, выражающегося в детском ощущении бытия Божьего храма, протекания церковной службы и проникновении детского взгляда в изображение грозного архангела, который олицетворяет «дух гнева, возмездия, кары». Здесь система образов основана на ассоциативном единстве предметного и мистического планов, непосредственной прямоты детских восприятий и глубины последующей рефлексии лирического «я» о тайне величия и суровости ангельского мира:

Ребенок, я думал о Боге,

Авидел лишь кудри до плеч, Да крупные бурые ноги,

Да римские латы и меч… Дух гнева, возмездия, кары!

Япомню тебя, Михаил,

Ихрам этот, темный и старый, Где ты мое сердце пленил! (8, 9)

Молитвенная направленность лирического переживания раскрывается у Бунина и через обращение к природному бытию. В стихотворении «В Гефсиманском саду» (1894) молитва, обращенная к «Господу Скорбящего», ведется от лица природы. В многоголосом молитвенном строе терна – будущего «венца мученья»; «кипариса», которому суждено стать материалом для креста; ветра, жаждущего облегчить «лаской аромата» страдания Спасителя

491

и «возвестить» Его учение «от востока до заката», - явлено таинственное единство природного мироздания. В стиле этой поэтической молитвы слились отзвуки древнего предания и живого, непосредственного воззвания ко Христу, образ которого предстает сквозь призму психологических деталей. Элементы описания и опосредованного пейзажными образами лирического монолога оказываются в глубоком взаимопроникновении:

Но снова он в тоске склонялся, Но снова он скорбел душой – И ветер ласковой струей

Его чела в тиши касался… (1, 92)

Через уединенный диалог с природной бесконечностью бунинский герой восходит к личностному молитвенному общению с Творцом – как, например, в стихотворении «За все тебя, Господь, благодарю…» (1901), где образный фон природной и душевной жизни описывает надмирную красоту и таинственность этого молитвенного диалога-хваления, соединенного с лирической исповедью:

Исчастлив я печальною судьбой

Иесть отрада сладкая в сознанье, Что я один в безмолвном созерцанье,

Что всем я чужд и говорю – с Тобой (1,151).

Открытие бездонности Вселенной в процессе молитвенного обращения к Богу происходит и в ряде иных стихотворений, разными путями приводя лирическое «я» к духовному обновлению. В стихотворении «О радость красок!..» (1917) постижение через молитву ангельского присутствия в человеческом мироздании позволяет превозмочь душевную смуту, «вернув к потерянному раю… томленья и мечты». В поздней лирической миниатюре «И вновь морская гладь бледна…» изображено изумленно-восторженное молитвенное благодарение Творцу, осознаваемое как итог всего прожитого – «за все, что в мире этом // Ты дал мне видеть и любить…» (8,38). Экспрессия са- крально-богослужебной лексики в стихотворении «Звезда дрожит среди вселенной…» (1917) (звезда, подобная «переполненному влагой драгоценному» сосуду) подчеркивает космизм поэтического переживания. Собственно молитва, пронизанная ощущением таинственной предопределенности индивидуального человеческого бытия, разворачивается здесь в обращенном к Богу вопросе: «Зачем, о Господи, над миром // Ты бытие мое вознес?».

Причастность индивидуального молитвенного опыта древней народнорелигиозной традиции мы видим в стихотворении «Канун Купалы» (1903). Здесь рисуется мистический образ мира, предстающий в ипостаси храмового пространства природа («золотой иконостас заката»), в центре которой – образ собирающей «божьи травы» Богоматери. Кульминационным моментом становится здесь Ее сокровенное общение с Сыном, смысл которого – в молении о торжестве в человеческом мире Любви над силами Смерти. Так расширяются образные горизонты жанра поэтической молитвы, сочетающей экзистенцию лирического «я» с древними архетипическими пластами народного мистического представления о горнем мире.

492

Чувство беспредельности, доминирующее в поэтической молитве Бунина, способствовало выходу религиозного чувства в надкультурные, надконфессиональные сферы. В рассматриваемом жанре поэт не раз обращается к восточным мотивам, лирически преломляя образы и сюжеты Корана. Так, стихотворения «Ночь Аль-Кадра» (1903) и «Священный прах» (1903-1906) строятся на осмыслении мусульманского предания о Гаврииле – «святом пилигриме», Божьем посланце людям. Совершаемое Гавриилом одухотворение «праха земного» становится для поэта образом непостижимого соприкосновения поврежденного земного мира с Божественной милостью. Торжественные одические образы Священных текстов («Великий Трон», «Алмазная Река»), используемые в них иносказания органично входят в образно-эмоциональную сферу бунинской поэтической молитвы. В стихотворении «Тонет солнце…» (1905) с опорой на мотивы Корана, несущие изображение таинственного «текста» мира небесных светил, воспеты детски-безыскусная непосредственность и поэзия воззвания к Вечному, льющегося из уст простых «пастухов пустыни». В образном параллелизме выразилась диалектика решительной энергии молитвы и сокрушенного духа как непременного условия ее полноты:

Ивозвысим голос, и с мольбою

Впрахе разольемся пред Тобою, Как волна на берегу морском. (1,217)

Внедрах жанра поэтической молитвы обнаруживаются и грани философской лирики Бунина, обращенной к постижению извечных бытийных противоречий. Таинственное взаимопроникновение смерти и радостного цветения бытия проступает в «Надписи на могильной плите» (1901), где лирическое «я» как бы подхватывает голос «раба земли и суетных желаний», «тишину познавшего гробовую». В молитвенном обращении ко Всевышнему слышится трепетное исповедальное слово («Завет любви хранил я в жизни свято…»), интуитивно прозревающее в смертной тьме радостное торжество вечности: «Я, восприявший скорби темноты, // Из недр земных благовествую // Глаголы Незакатной Красоты!».

Авторское слово в бунинской молитве вступает нередко в глубокое соприкосновение со Словом Священных книг. В стихотворении «Псалтирь» (1916) на имеющий автобиографическую основу лирический сюжет о смерти молодой родственницы соседей-помещиков накладывается скорбно-торжественное слово молитвенного псалмопения, открывающее неизведанные пути Богооткровения: «Да возрадует дух мой Господь, // В свет и жизнь облечет мою плоть!». Сердцевиной лирического монолога в поэтической молитве у Бунина становится символичный эпизод из Евангельского повествования. Так, сцена с нищим наполняет молитвенное обращение лирического повествователя вопрошанием о таинственной осмысленности посылаемых Богом даров и лишений:

Боже милосердный, для чего ты Дал нам страсти, думы и заботы, Жажду дела, славы и утех? Радостны калеки, идиоты, Прокаженный радостнее всех. (1,443)

493

В стихотворении «Вход в Иерусалим» (1922) глубокое вчувствование в саму атмосферу Евангельского события, в психологические детали образа Христа поднимает духовный уровень поэтической молитвы до масштаба сокрушенного личностного диалога с грядущим на вольную смерть Спасителем и интуитивного приближения к тайной предначертанности Его пути: «Ты вступаешь на кротком осляти // В роковые врата – на позор, // На проклятье!».

Духовной вершиной в динамике жанра поэтической молитвы становится стихотворение И.А. Бунина «И цветы, и шмели…» (1918). Творчески развивая образный ряд притчи о блудном сыне, поэт проецирует его странствия на земной путь человека, а возвращение сына к милостивому отцу – на посмертный отчет перед Творцом. Изображение надмирной сферы соединяется здесь с конкретикой предметно-зрительного ряда, центром же лирического сюжета становится таинственное молитвенное общение прошедшей тернии земных скорбей и радостей души со своим Создателем:

Срок настанет – Господь сына блудного спросит: «Был ли счастлив ты в жизни земной?»

Изабуду я все – вспомню только вот эти Полевые пути меж колосьев и трав –

Иот сладостных слез не успею ответить,

Кмилосердным коленям припав. (8,8)

Взаключение хотелось бы отметить, что жанр молитвы, черты которого часто складывались в поэзии Бунина на почве иных жанровых образований (лирическая исповедь, пейзажная, философская элегия и др.), явился как средоточием бытийных противоречий, так и их просветляющим разрешением, достигавшимся на высоте религиозно-художественного опыта. Творчески освоены здесь различные семантические, коммуникативные разновидности данного жанра [2], с преобладанием молитвы-хваления, благодарения, которая соединяется с авторским представлением о тайне Высшего присутствия в мире. Бунинские поэтические молитвы примечательны взаимодействием лирического монолога и сюжетно-повествовательных элементов, опирающихся на изображение и самого процесса молитвенного общения с Богом, и символичных эпизодов из Священных текстов, образное Слово которых призвано здесь расширить диапазон лирического переживания.

ЛИТЕРАТУРА

1.Бунин И.А. Собр. соч.: В 9 т. / Под ред. А.С. Мясникова, Б.С. Рюрикова, А.Т. Твардовского. – М.: 1965–1967.

2.Мишланов В.А. Молитва в русской поэзии // Духовные начала русского искусства и образования: Материалы IV Всероссийской научной конференции.- Великий Новгород, НовГУ им. Ярослава Мудрого, 2004. С. 324-333.

©Ющенко И.Н., 2012

494

Г.З. Якупова, филол. фәнд. канд., Татарстан Республикасы , Тукай районы,

Бәтке урта гомуми белем бирү мәктәбе

РИЗАЭДДИН ФӘХРЕДДИН МИРАСЫ – ТИҢСЕЗ ХӘЗИНӘ

Яшь буынны укыту һәм тәрбияләү алымнары һәм юллары күп төрле. Ләкин укытучының да, тәрбияченең дә, әти-әниләрнең дә максаты бер: бала белемле, тәрбияле, сәламәт булырга тиеш. Бу максатка ирешү өчен дистәләрчә технологияләр, методикалар эшләнгән. Без күренекле педагогларыбыз, галимнәребезнең укыту-тәрбия буенча хезмәтләрен өйрәнәбез, аларның өйрәтүенә нигезләнгән педагогик технологияләрне кулланабыз. Шулар арасында ил, дөнья, татар халкы тарихында, әдәбиятында, мәгърифәтендә тирән һәм җуелмас эз калдырган Ризаэддин Фәхреддин исеме игътибарга һәм ихтирамга аеруча лаек. Ул – галим, тарихчы, дин, тел, хокук фәне белгече, халык педагогикасына нигез салучыларның берсе. Ризаэддин Фәхреддиннең балалар тәрбиясе буенча язган хезмәтләре 100 елга якын кулланыла инде. Аның хезмәтләре бүгенгесе көндә дә үз кыйммәтен югалтмаган.

Галимебезнең бай иҗат мирасын барлауда, аның исемен укучыга кайтаруда “Мәгариф” журналы – әйдәп баручы. Соңгы унбиш елда аның битләрендә Ризаэддин Фәхреддин мирасы турында 30 дан артык фәннипедагогик мәкалә басылуы шул хакта сөйли.

Журналның 1992,1993 елларда нәшер ителгән саннарында мәшһүр мәгърифәтчебезнең халык педагогикасына нигезләнеп язылган “Нәсыйхәт” әсәре дөнья күрде. Шулай ук журналның 1999 елгы саннарында аның өч китабы басылып чыкты.

Журналның изге гамәле моның белән генә чикләнми. Һәр ел саен аның битләрендә мәгърифәтчебезнең хезмәтләре бер-бер артлы басыла тора.

Мин, татар теле һәм әдәбияты укытучысы буларак, күп еллардан бирле яратып укый торган журнал аша бөек галимебезгә багышланган мәкаләләр, аның хезмәтләре белән һәрдаим танышып барам һәм аларны эшемдә бик теләп кулланам.

Шунысы да сөенечле: 2004 елдан бирле гыйнвар аенда республикабызда мәгариф хезмәткәрләренең “Р.Фәхреддин мирасын укытутәрбия процессында файдалану” дигән темага педагогик укулар оештырыла. Укуларда мәктәп укытучылары, мәгариф хезмәткәрләре бик теләп катнаша. Анда алар Р.Фәхреддин хезмәтләрен үз эшләрендә куллану буенча тәҗрибә уртаклашалар.

Ел саен Татарстан Республикасы Мәгариф һәм фән министрлыгы тарафыннан мәгърифәтче-галим, педагог Р. Фәхреддин мирасын укытутәрбия эшендә файдалану максатыннан ярдәмлек буларак җыентык басылып чыга һәм ул укытучыларга тәкъдим ителә.

Мәкаләне язарга керешкәнче, мин шушы җыентыкларның барысы белән дә танышып чыктым. Җыентыкларда урын алган укытучыларның

495

мәкаләләре, иҗади эшләре күңелдә халкым белән горурлану хисләре уятты. Мәкаләләрдән күренгәнчә, һәркем Р.Фәхреддин хезмәтләрен үзенчә куллана, ләкин аларның барысын да галимебезнең бай мирасын – хезмәтләрен үз эшләрендә элге итеп алулары берләштерә.

Ризаэддин Фәхреддиннең әхлак гыйлеменә багышланган хезмәтләре аеруча зур кызыксыну уята. Аның кебек әхлак, тәрбия мәсьәләләренә игътибар биреп, бер-бер артлы китаплар чыгарган кешеләр бик аз. Галимебезнең белем алу, әдәп, тәрбия, әхлакка багышланган хезмәтләре 100 гә якын (барлык иҗат иткән китапларының яртысы бу). Ризаэддин Фәхреддин хезмәтләре һәркем аңларлык гади тел белән, үтемле, тормыштан алынган мисаллар һәм чагыштырулар белән баетылып язылган. Шуна күрә дә үз вакытында алар яратылып укылган, кайберләре ун-унбер мәртәбә дөнья күргән. Бу Ризаэддин Фәхреддиннең зур тәҗрибәгә ия булуы белән дә аңлатыла.

Аның хезмәтләрен бигрәк тә без – укытучылар һәм ата-аналар өйрәнергә, белергә тиеш дип исәплим, чөнки аларның күпчелеге нәкъ менә тәрбия, әхлак, әдәплелек, аң-белем алуның кирәклеге, моның өчен нәрсә эшләргә икәнлеге турында. 1888 елда басылган «Китабелигътибар», 1200 битлек «Юаныч», 1908 елда дөнья күргән «Әдәбе тәгълим», «Нәсыйхәт» һ.б. хезмәтләрендә Р.Фәхреддин «тәрбия» төшенчәсенә аңлатма бирә. Аның фикеренчә, «Тәрбия – акрынлык вә тәртип белән камиллек булдыру». Тәрбиядә иң мөһиме – ата-ана

һәм укытучы үрнәге.”- ди ул. Мәгърифәтче-галим «Бала чакта алынган тәрбияне соңыннан бөтен дөнья халкы да үзгәртә алмас», дип яза.

Безнең өчен бик файдалы булган “Әдәбе тәгълим” (“Укыту кагыйдәләре”) китабында укытучы нинди сыйфатларга ия булырга, дәресләрне ничек укытырга, аның вазифалары нидән гыйбарәт булырга тиешлеге һ.б.ш. гаять әһәмиятле мәсьәләләр җентекләп аңлатыла.

Бу хезмәтендә Р. Фәхреддин укытучыларга кагылышлы кануни 13 вазифаны тәфсилләп бирә. Бу вазыйфаларның һәркайсы һәр укытучыга таныштыр дип уйлыйм. Әлбәттә, аларның һәрберсе зур кодрәткә ия. Шул вазифаларның берсенә тукталып китәсем килә.

Р.Фәхреддин укытучылар алдына җитди таләп куя: «Әгәр дә син үзеңне укучыларыңнан хөрмәт иттерәсең килә икән, син иң әүвәл укучыларыңның барысына да бертигез хөрмәт күрсәт; үз итеп, шәфкатьле итеп эндәш, төрле кушаматлар тагудан сак бул! Әгәр син һәрбер укучыга олы шәхес итеп карасаң, аның нәтиҗәсе дә бик яхшы булачак. Һәр укытучы үз холкының һәм гамәленең тулы чагылышын укыткан шәкертендә күрә ала». Бик дөрес фикер. Укытучы буларак мин галим белән тулысынча килешәм.

Безнең буынның өмете – киләчәк яшьләребез. Максатыбыз – татар яшьләренең тотрыклы, иманлы булуы. Әгәр алар үз милләтен санга сукмый, атабабаларыбыз телен, кыйблаларын оныта икән – моңа без дә гаепле. Димәк, без кирәкле дәрәҗәдә эшләмибез. Әгәр телгә, тәрбия һәм әхлакка ихтыяҗ булмаса, без күпме генә сөйләсәк тә, нинди генә законнар кабул итсәк тә, алар үтәлмәскә мөмкин. Бер-беребезгә шәфкатьле, ихтирамлы, әдәпле булыйк. Шул вакытта гына үзебезгә тәрбияле, тәртипле, милли үзаңлы алмашчылар әзерли алырбыз.

496

Без камил затыбыз – Ризаэддин Фәхреддиннең тәрбия дәресләрен буыннан -буынга дәвам иттерергә тиешбез. Бөек шәхесне без генә түгел, киләчәк буын да онытмасын, аны өйрәнсен, аның хезмәтләрен куллансын һәм аның белән горурлансын иде дип эшлибез без.

Менә инде күп еллар дәвамында Р. Фәхреддиннең мирасын өйрәнеп киләбез. Рус мәктәбендә эшләсәк тә, Р. Фәхреддинне өйрәнү буенча системалы эш алып барабыз. Татар теле һәм әдәбияты дәресләрендә, сыйныфтан тыш эшләрдә аның хезмәтләрен бик теләп кулланабыз. Бигрәк тә, ”Тәрбияле бала”, ”Балаларга үгетнәсыйхәт” китаплары – минем өстәл китапларыма әверелде.

Мәктәбебез рус мәктәбе булганлыктан, татар сыйныфлары икәү генә. Бәхеткә каршы, ул сыйныфларда татар теле һәм әдәбияты дәресләрен мин укытам. Без бу дәресләрдә Р.Фәхреддин хезмәтләренә аеруча игътибар бирәбез. Рус мәктәпләрендә татар әдәбияты программасында Р.Фәхреддин иҗатын өйрәнүгә сәгатьләр каралмаган. Шулай булуга карамастан, әдәбият дәресләрендә нинди генә әсәрне укысак та, аны анализлаганда, Р.Фәхреддин фикерләре белән чагыштырабыз, ә татар теле дәресләрендә аның хезмәтләреннән өзекләр кулланып диктантлар, иншалар язабыз.

Мин җитәкли торган сыйныфта укучыларымның күбесе рус милләтеннән. Шулай булса да, мин сыйныф, тәрбия сәгатьләрендә аларны

Р.Фәхреддин хезмәтләре белән таныштырам. Аның үгет-вәгазьләренең акыл, эстетик, әхлак тәрбиясе бирүдә мөһимлеген тирән аңлап, әхлак дәресләре укытам. “Әдәпле бала нинди булырга тиеш?”, “Син әдәплеме?”, “ Кешедәге әхлакый сыйфатлар” һ.б темаларга әңгәмәләр оештырам. Теманың эчтәлегенә бәйләп, тормышта очрый торган гыйбрәтле мисаллар китерү, аларга бергәләп аңлатма бирү, укучыларны җәлеп итә торган алымнар куллану, уңай нәтиҗәгә китерер дип уйлыйм. Бу алымнар уку, татар теле дәресләрендә, гомумән, дәреснең аерым өлешләрендә дәвам иттерелә, ныгытыла. Мәсәлән, 6-нчы сыйныф укучылары белән “Табын янында” хикәясен анализлаганда Р.Фәхреддиннең әдәплелек кагыйдәләре белән таныштырам һәм хикәядәге төп геройның үз-үзен тотышына бәя биргәндә укучылар шушы кагыйдәләрне бик теләп кулланалар.

Шул ук шул сыйныфта үтелә торган Ф.Яруллинның “Әхмәт” хикәясендә Әхмәтнең әнисен ничек алдавын, укучыларның аңа карата булган хисләрен анализлаганда да галимнең ата-анага карата баланың мөнәсәбәте турындагы кагыйдәләрен куллану бик отышлы.

Татар теле һәм әдәбияты белән беррәттән, профиль классларда педагогика, психология фәннәре укытам. Дәресләрдә Р.Фәхреддиннең хезмәтләрен даими кулланам. Һәр тәрбиянең асылын өйрәнгәндә галимнең хезмәтләре зур ярдәмче ролен башкара. Аның китаплары –тәрбия бирүдә бик мөһим, бик тә кирәкле кулланма. Дәресләрдә галимнең хезмәтләре буенча проект эшләре башкарыла, презентацияләр әзерләнә һәм яклана.

Моннан өч ел элек мәктәбебездә профиль укыту буенча республикабызның мәктәп директорлары катнашында Республикакүләм семинар булып узды. Мин килгән кунакларга укучыларым белән “Әхлак

497

тәрбиясе-күңел хәзинәсе “дигән темага мастер-класс күрсәттем. Укучылар алдына халык авыз иќаты ђсђрлђре аша ђхлак сыйфатлары тђрбиялђњ, мђгърифђтчелђрнећ иќатларын љйрђнњ књнекмђлђрен ныгыту, Ризаэддин Фәхреддин хезмәтләренең тиңсез хәзинә булуын раслау һ.б. максат һәм бурычлар куелган иде. Мастер-класс бик уңышлы үтте. Укучылар бу өлкәдә үзләренең тирән белемле булуларын расладылар. Килгән кунаклар чараның искиткеч тәрбияви көчкә ия булуын ассызыкладылар.

Халкымның үткәнен белү, аны укучыларыма җиткерү, аларны әхлаклы итеп тәрбияләү – минем изге бурычым. Р.Фәхреддин хезмәте – шушы бурычны үтәгәндә минем юлдашым.

Галимнең хезмәтләрен кулланып, укучыларымда мәрхәмәтлелек, намуслылык, яхшылык, иглеклелек, киң күңеллелек, белемгә омтылыш, атаанага хөрмәт, башкаларны ихтирам итүхислђре тәрбияләргә тырышам. Мин боларны үземнең көндђлек эшем, укучылар белђн аралашуым аша да даими рђвештђ алып барам, үземнең һђр хђрђкђтем, һђр сүзем, һђр гамђлем белђн аларга гуманлылык дђреслђре бирђм.

Интернет челтәрендәге гаилә сайтыбыз да гаилә, әхлак, тәрбия мәсьәләләренә багышланган. Анда Р.Фәхреддин хезмәтләре зур урын алып тора. Ата-аналар, укучылар андагы тәрбиягә кагылышлы мәкаләләрне укып, үз фикерләрен язалар. Алар арасында хәтта чит илдә яшәүче милләттәшләребезнең дә уңай фикерләре язылган.

Менә инде өченче ел рәттән Республикабызда “Белем җәүһәрләре” Бөтендөнья интернет-проектлар бәйгесе үткәрелә. Ул туган телгә һәм горефгадәтләргә мәхәббәт тәрбияләү, интернет-технологияләр ярдәмендә татар телен һәм мәдәниятен саклау һәм үстерү, прогрессив белемле укытучылар, укучылар һәм гаиләләрне барлау максатында үткәрелә. "Белемле гаилә – нур чәчеп торган җәүһәр" номинациясендә җиңүче исемен алу – минем өчен бик зур сөенеч булды. Гаиләләрне Татарстан Дәүләт Советы депутаты, Бөтендөнья татар конгрессының Казан бүлекчәсе рәисе, “Болгар” милли хәйрия фонды идарәсе рәисе Фәрит Мифтахов котлады. Ул татар гаиләләрендә булган матур традицияләр, иман һәм тәрбия турында интернет челтәрендә шундый файдалы мәгълүмат туплавыбыз, татар интернетын үстерү юнәлешендә файдалы эш алып баруыбыз өчен безгә зур рәхмәтен белдерде.

Минем уйлавымча, әхлакый сыйфатлар тәрбияләүдә, бөек шәхесләребезне барлауда, алар хезмәтен үз эшебездә файдалану турында тәҗрибә уртаклашуда интернет челтәрендәге проектлар булуы уңай күренеш.

Сүземне йомгаклап шуны әйтәсем килә: ”Без укучыларыбыз, атааналарыбыз, халкыбыз каршында һәрьяктан да үрнәк булырга тиешбез”.

© Якупова Г.З.,2012

498

Г.Н. Яҡупова, М.Аҡмулла ис.БДПУ (Өфө ҡ.)

ХӘҘЕРГЕ БАШҠОРТ ПОЭЗИЯҺЫНДА ЯҢЫ ФОРМАЛАР

Реалистик метод менән яҙылған традицион әҫәрҙәр араһында кинәйәле, тәрән философик, ғәҙәти булмаған формалар ҡулланып яҙған шиғырҙар иғтибарҙы йәлеп итеп тора. Уларҙың ижадын башҡорт әҙәбиәтендә яңы бит асылыу тип әйтеп булыр ине. Кисәге Совет әҙәбиәте ғилеме бөтә донъя әҙәбиәтендәге авангардизм, модернизм, сюрреализм методтарын һәм йүнәлештәрен танымай, ҡырҡа кире ҡаға килде. Ләкин быға ҡарап ҡына ул метод һәм йүнәлештәр йәшәүҙән туҡтаманы. Авангардты күптәр традицияға ҡаршы барыу, тип аңлай. Әммә әгәр ҙә берәй авангардистың ижадына иғтибар иенән ҡараһаҡ, беҙ уның ниндәйҙер кимәлдә бары тик икенсе, ғәҙәти булмаған, ләкин күптән йәшәп килгән традицияға мөрәжәғәт иткәнлеген генә күрербеҙ. Халыҡ ижадының онотолған бер жанры булһынмы ул, икенсе берәй халыҡтың традицион жанрымы, бер нимә лә һауанан алынып ҡына барлыҡҡа килтерелмәй.

Кинәйә менән яҙыу, башҡорт әҙәбиәтендә социалистик реализм методы ныҡлы урын алғанға тиклем, бик йыш осраусы алымдарҙың береһе була. Бигерәк тә фольклорҙа был алым киң ҡулланыла. Мәҫәлән, йомаҡтарҙа. Ғилман Ишкининдың поэзияһында ла был жанрға оҡшаш итеп яҙылған әҫәрҙәрҙе осратырға була:

Талаҡ ергә төшкән булыр. Балаҡ – тубыҡтан, диңгеҙ кисергә лә әҙер. (“Димсе”);

Әгәр был шиғырҙарҙың исеме булмаһа, йомаҡтан бер нимәһе менән дә айырылып тормаҫ ине. Был хаҡта Рәйес Түләк тә әйтеп үтә: “Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, автор шиғырҙарына исем ҡуша. Ә ул исемдәр шиғырға йомолған уйҙың асҡысына әйләнә” [Түләков, 2010: 75се бит].

Шулай уҡ әйтемгә оҡшаш шиғырҙарын да табырға була Ғилман Ишкининдың: Мәңге ябыҡ ишек кенә шығырламай.

Ғәҙәттә, бер юллыҡ шиғырҙар мәғәнәгә баҫымды нығыраҡ яһарға теләгән осраҡта ҡулланыла. Шағир өсөн шиғырға булған традицион талаптар мөһим түгел, ул әйтергә теләгән һүҙҙәрен тышҡа сығарырға теләй.

Хайку (хокку) – боронғо япон шиғыры формаһы. Был хәҙерге башҡорт әҙәбиәтендә иң таралған жанрҙарҙың береһе. Уның аҙағы – символик ситуация, 5 – 7 – 5 үлсәме буйынса өс юллыҡ итеп яҙыла.

Әхмәр Үтәбайҙың “Мин – Буранбай” шиғыры ла өс юллы строфа менән яҙылған, тик был хайку түгел. (“Мин – Буранбай,/Ғорур һыным менән/Ер шарында баҫҡан Уралдай./Мин – Буранбай,/Азатлыҡты һөйгән/Халҡым

499

күңелендә бурандай”.) Шиғырҙың формаһын билдәләү өсөн беҙгә тағы ла сит ил шиғриәтенә мөрәжәғәт итергә тура килде. Был шиғырҙың формаһы Дантеның “Божественная комедия”һына оҡшаған. Әҙәбиәт ғилемендә был форма терцина тип атала. Терцина - өс юлдан торған строфалы шиғыр. Мотлаҡ aba aba aba, йәки dsd fcf рәүешендә рифмалашып килергә тейеш. Әгәр ҙә терцина тамамланған әҫәр икән, капитоло тип тә атайҙар.

Өс юллы строфа – төрки телле халыҡтар поэзияһындағы иң боронғо формаларҙың береһе булараҡ та йәшәгән. Тик башҡорт халыҡ ижадында өс юллы строфа һирәк осрай. Ғөмүмән, өс юллыҡтар – беҙҙең шиғриәтебеҙҙә киң таралған күренеш булараҡ тик һуңғы йылдарҙа популярлашып китһә лә, уны бөтөнләй яңы форма тип атау хата булыр ине. Был форма элек тә ҡайһы бер сәсәндәр, һуңыраҡ шағирҙар тарафынан ҡулланылған. Хатта халыҡ ижадында ла был форма бар. Мәҫәлән, йырҙарҙа: “Әйҙә киттек, сәхрәләргә, сәхрәләргә, /Гөлдәр араларына, Аҫылйәр,/Матур йәр, гүзәлем, өҙөлә лә үҙәгем (халыҡ йыры “Аҫылйәр”)”.

Шуға күрә, моғайын, был формаларҙы сит ил әҙәбиәтендәге формалар менән бәйләгәнсе, халыҡ ижады менән бәйләү дөрөҫөрәктер ҙә. Тик рифма үҙенсәлеге генә бер аҙ камиллаша төшкән, үҙенсәлеклерәк бирелгән.

Ябай булмаған формаларҙы үҙ итеүсе йәш шағир Азамат Юлдашбаевтың яңы формала ижад ителгән шиғырҙары үҙҙәренең ҡыҫҡалығы, фекер тығыҙлығы менән айырылып тора. Азамат Юлдашбаев ғәҙәти булмағанса фекерләй. Ул хискә һаран, хатта кәрәгенән артыҡ рациональ булып күренергә лә мөмкин. Ләкин был шағир һүҙгә һаран булһа ла хискә һарандыр, тип уйламайым. Хикмәт шунда: шиғырҙарында һүҙ эсендә уй-фекер йомарланған. Унда артыҡ һөйләргә юл ҡуйылмай <...> Азамат Юлдашбаев – киң ҡарашлы, төплө белемле һәм оригиналь фекерле шағир. Ул күнегелгән ҡалыптар менән фекер йөрөтмәй, тормошто үҙ ҡарашы менән яңыса аса [Бикбаев, 2003: 139]. Шағирҙың ижадында Көнсығыш ғәрәп-фрасы поэзияһындағы ҡитға, япон поэзияһында хайку, танка жанрҙарына тартым үтә ҡыҫҡа һәм тапҡыр мәғәнәле шиғырҙар күп осрай.

Биш юллыҡтың лимерик тип аталған төрө А. Юлдашбаев ижадында осрай: “Бакендарҙы этеп,/Сиктәрҙе киңәйтеп,/Рәхәтләнеп/Йөҙөргә ине лә - /Ҡомға ултырҙы кәмә”.

Лимериктар рус әҙәбиәтенә Англиянан килеп ингән, ғәҙәттә, улар ирония менән яҙыла, аҙаҡҡы юлда төп һығымта эшләнелә. Рифма төрө мөһим түгел.

Азамат Юлдашбаевтың шиғырҙары араһында ҡатнаш строфалар менән яҙылғандары ла байтаҡ. Мәҫәлән:

Башта әсәй, Унан ҡатын, Хәҙер ҡартлыҡ...

500