СБОРНИК АКМУЛЛИНСКИХ ЧТЕНИЙ 2012

А.М. Мұсаев, филол.ғылым.д-ры, профессор, Гуманитарлық зерттеулер институты

Қ.Жұбанов атындағы Ақтөбе мемлекеттік университеті (Ақтөбе қ.)

АҚТӨБЕ ӨҢІРІ ЭТНОМӘДЕНИ МҰРАЛАРЫН ЗЕРТТЕУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ КЕЙБІР ҚОРЫТЫНДЫЛАРЫ

Резюме

В статье рассматриваются вопросы изучения культурного наследия Актюбинской области Казахстана. Всесторонне проанализировано устное народное творчество края, творчество поэтов и писателей области, ранее не введенных в литературный оборот. Актуальность данной статьи в том, что впервые, в ходе этнографической экспедиции во главе автора данной статьи собраны сокровища устного, письменного народного творчества которые стали достоянием исследователей, ученых и студенчества.

Мәдени мұраның әр алуандығы мен байлығы өркениетті қоғамның негізін құрайтын белгісі, ұлттық және мемлекеттік сана-сезімінің интеграциялық сыңары болып табылады.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2004 жылдың 13 қаңтарында 2004-2006 жылдарға арналған Мемлекеттік “Мәдени мұра” бағдарламасы туралы №1277 жарлығы шықты. Соған сәйкес Республика үкіметінің бағдарламаны жүзеге асыру шараларының жоспары туралы №177 қаулысы қабылданды. Осы бағдарламаның “Фольклортану, әдебиеттану және өнертану” топтамасында: “Қазақтың халық ауыз әдебиеті “Бабалар сөзі” кітабының дестесінде беріледі, ол жүздеген жылдар бойына қалыптасқан қазақтың халық ауыз әдебиетінің бай мұрасын бейнелейтін ертегілерден, аңыздардан, эпостық шығармалар мен тарихи дастандардан тұрады. Тағы бір орасан құндылық “Қазақ әдебиетінің тарихы”, ол бірнеше ғасырлар бойына Қазақстанда қалыптасқан, көркем әдеби ойдың түп-негізі туралы әңгімелейді, Қазақстанның ақын-жазушылары шығармашылығының негізгі үрдістері мен ерекшеліктерін ашып көрсетеді” – делінген еді.

Қазақ халқының бай ауыз әдебиеті өзінің құнары мен көлемі жөнінен әлемдік фольклор мұраларының арасында алдыңғы қатарда тұр. Осынау мол рухани құндылықтарымыздың тарихи-мәдени мәні мен көркемдік деңгейі жөнінде осыдан екі ғасырдай бұрын бірқатар шетелдік ғалымдар оң пікір білдірсе, кейін орыс фольклортанушылары мен отандық зерттеушілеріміздің еңбектерінде де жан-жақты салиқалы да терең ой-тұжырымдар жасалып, жоғарыдағы көзқарас ғылыми тұрғыда дәлелденді.

Қазіргі таңда табылып, зерттелетін жаңа жазба дерек көздері мен материалдық мәдениет артефакттары қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар саласында мәдениеттердің өзара әрекеттесуінің тарихи контексін талдау, мәдениет аралық қатынас, ұлттық менталитетті зерттеу, аймақтану мен өзге де өзекті мәселелерді шешуге ықпал етеді деп ойлаймыз.

561

Осымен байланысты өскелең ұрпақты қазақстандық отаншылдық рухында тәрбиелеу және тарихи, мәдени мұраны жан-жақты зерделеуде ақтаңдақтарды жабу, сондай-ақ қазақ халқының сан ғасырлық рухани тәжірибесін қорыту мақсатында мемлекеттік тілде тарихи, көркем, ғылыми толық дестелерді шығарудың мәселелері ерекше өзекті болып отыр.

Көлеміне бірнеше Батыс Европалық шағын мемлекеттер сыйып кететін Ақтөбе облысы шынында да, жәдігерліктерге бай, эпикалық аймақ. Оған облыс территориясындағы небір көмейінен жыры төгілген ақын-жыраулары мен от тілді, орақ ауызды шешен-билері, өнерімен тәнті еткен біртуар саңлақтары куә. Олардың қатарына шығармашылығы аз-мұз баспа бетін көріп, есімдері халық арасына кеңінен тараған Шернияз Жарылғасұлы, Әбубәкір Кердері, Ақтан Керейұлы, Сары Батақұлы, беріректегі Н.Байғанин, Құрманәлі Дәуітұлыларымен қоса, кешегі егемендік алғанға дейін есімдерін атауға мүмкіндік болмаған Мөңке би, Ақпан Әйітбекұлы, Сарышолақ Боранбайұлы, Қожахмет Бұжыртегі, Кете Қазақбай, Әкімгерей Қостанов, Ашубай Жарымбетұлы, Құтаяқ Сейітұлы, Сенбай Төлегенұлы, Әлима, Бақи, Таразылар бар. Бұлардың сыртында түрлі себептермен ұмытылған ақын-жыраулар қаншама?! Ақын-жыраулар негізінен қазақтар тығыз қоныстанған Ырғыз, Шалқар, Байғанин, Әйтеке би аймақтарында шоғырланған. Біз бұл әдеби мектептердің бәрін қамтымай-ақ, өзіміз ғылыми экспедицияға шығып талай жәдігерліктердің куәсі болған Әйтеке би аймағының ақынжырауларының творчествосын алайық. Бұл өңірде атақты «Құл мен қыз» дастанын шығарған Жөкей Шаңғытбаев, әйгілі Қырымкерейдің шәкірті Жәкібай Сағымбайұлы, Бақыткерей Науқанов, Сидақ Дайрабайұлы, Закария Шоқаев, Құрманәлі Дәуітов, Мәлік Әлмұратов есімдері халық арасына кеңінен таралған.

Осы өңірдің айтулы ақыны Жөкей Шаңғытбаевтың «Құл мен қыз» дастаны Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясы М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының дайындалуымен шыққан «Батырлар жырының» үшінші томына енген. Оны өз замандасы осы өңірдің тумасы Жәкібай жырау жеткізді. Әлі күнге дейін сол өңірде «Құл» және «Қыз» деген жерлер бар. Осы аймақты жайлаған Балпақ байдың Әйім атты сұлу қызы болған. Жырда оны:

Әйімнің жасы келді он тоғызға, Әркім-ақ ынтық болды осы қызға. Сұлудың сұңғақ бойлы нұр дидары,

Пара–пар аспандағы ай, жұлдызға, – деп суреттейді. Сол Балпақ байдың ұл баласы болмайды. Малын бағып жайлайтын он бес құлы болады. Он бес құлдың басшысы Талайлы деген ер өзінің атқарған қызметімен, іс-өнегесімен байға жағады. Жырда:

Талайлы әрі іскер, әрі балуан, Әртүрлі өнері бар алуан-алуан. Әрі ақын, әрі тілді шешен, шебер, Істейді әр түрлі істің бәрін қолдан.

Бай қызы Әйім өзін көруге, айттыруға келген мырзаларға көз ілмей, құл да болса, жігіттің төресі, өнерпаз жігіт Талайлыға ғашық болады. Екеуі сөз байласып, қашып шығады. Құлдың астында Нарқұла деген аты болған.

562

Қашқан құл мен қыздың соңынан қуғыншылар түседі. Олар Текілінің басынан асып, Қарашатауға жеткенде, өздерінің артынан қуып келе жатқанын көреді. Сол кезде құл қызға: «Сен кете бер! Егер, мен аман-сау болсам – жалғыз жетемін. Ал енді одан көп болып келе жатса – менің өлгенім!» - дейді. Содан, сол құлдың өзі қайратты адам болса керек, қуғыншылардың төрт-бесеуін ұрып-жығып тастайды. Келгендердің арасында мылтығы бар біреуі бар екен, сол құлды атып өлтіреді. Одан әрі қуғыншылар қызға қарай бет алады. Қыз он-он бес шақырымдай қашып шығып артына қараса, көп адам қаптап келеді екен. Содан мойнына тас байлап суға, тоғытқа батып кетеді. Дастанның қысқаша мазмұны осындай.

Сахара Сарыарқаның байтақ жері, Сұлаған сулы жаннат екі белі. Өлген соң біріне құл, біріне қыз,

«Құл-Қыз» деп атанады содан бері, – деп аяқталады.

Жөкей Шаңғытбаев бұдан басқа «Ойқожа мен Қырқожа», «Көктазы», «Орқабай алып», «Дәме сұлу» поэмаларын жергілікті жыраулар жатқа айтып, ел ішін қанық еткен.

Ал Сағымбайұлы Жәкібай жырау 1888 (сиыр) жылы Ырғыз уезінде туған. Әкесі Сағымбай үлкен бақсы болған кісі. Жәкібай жасында молдадан сауатын ашқан, кейін Ырғыздағы екі кластық орыс мектебінде оқыған. Кеңес өкіметі орнағаннан кейін біразырақ уақыт орта мектепте ән-күй, домбырадан сабақ берген. Кейін бірыңғай жыраулық кәсіпке ден қойған. Арқалы жырау болған. Өлең айтып отырғанда өте сұлуланып кетеді екен. Ырғыздағы Әбу бақсы бір өлең айтып отырғанда: «Ой, Жәкібай, мен сені әншейін жаттанды жырау шығар десем, арқалы екенсің ғой, ананы қараш, екі иығыңда екі бала дауысыңды домбыраға қосып отыр» деген екен.

Жәкібай жырау жетілеп, айлап өлең айтатын, бірақ қайталап айтпайтын, әсіресе терме өлеңге түбі жоқ еді. Ұйықтамай, қызыл күрең шайды ішіп отырып, жеті күн, жеті түн жырлаған кезі болған.

Жәкібай – қазақтың таңды таңға ұрып жырлайтын жыршы, жыраулардың соңы деуге болады. Жәкібай терме өлеңге түбі жоқ жан еді. Қазақ қиссалары «Орақ-Мамай», «Алпамыстың» екі саласы, «Зарқұм соғысы», «Дәнден батыр», «Қарасай батыр», «Қамбар батыр», «Жанқожа батыр», «Елемес-Аман», «Опасыз жарды» жатқа айтатын.

Өлеңге менің түбім жоқ, Сарқылмайтын бұлақпын. Бақсыдан жырау тумайды деп,

Тезіне салдым сынақтың, – деп жырлаған ақын, артына қайталанбайтын орындау шеберлігі мен мол мұрасын қалдырып 1954 жылдың 4 шілдесінде дүниеден өтті.

Белгілі халық ақыны Құрманәлі Дәуітұлы 1892 жылы Қарабұтақ ауданында дүниеге келген. Ақын өлеңдері кезінде баспасөз бетін көрмегенімен, ел арасында жыршы-жыраулар арасында кеңінен тараған. Әйтеке би, Ырғыз, Шалқар аудандарында, Сыр бойының Арал, Қазалы өңірінде Құрманәлінің толғаулары мен термелерін білетін жыраулар ел

563

арасында әлі де кездеседі. Оның «Жазушы» баспасынан айтыс жанрына арналып шыққан көп томдықтардың екінші томында (1988жыл) Мәриям қызбен айтысы бар. Ауыз әдебиетінің мол мұрасын бойына сіңіріп, сусындаған ақын өз кезінің айтулы ақындарының бірі болған. Ол 1938 жылы Қызылорда облысының Қазалы ауданының «Дихан» ұжымшарында дүние салған. Сүйегі сондағы «Қарсақпай» қорымында. Ол қазақ поэзиясының белгілі ақыны Мұхтар Құрманалиннің әкесі.

Әйтеке би аймағының белгілі ақындарының бірі – Сидақ Дайрабайұлы 1872 жылы Қарабұтақ маңындағы Көрпе ауылында дүниеге келген. Оның

айтқырлығы мен суырып салма қасиеті халық арасына кең тарап, әйгілі Нұрпейіс Байғаниннің де назарына ілігіп, 1939 жылы кездесіп, екі ақын біршама сөз жарыстырғандары ел аузынан белгілі. Оның бір дәлелі - Нұрпейіс ақын бірде іні орнына жарап жүрген Сидақ ақынды сынамақ болып: «Мына үйді суреттеп берші», - дейді. Сонда Сидақ іліп ала былай дейді: Маңдайша, қос босаға, табалдырық,

Тоғыз қанат кереге, тоқсан уық. Еңселі ақ ордаға сән беріп тұр, Қара шаңырақ орнаған оған уық.

Сондай-ақ ақынның айтыс өнерінде де өзіне тән өресін танытатын таланты болған. Бұған дәлел ретінде Сидақ ақынның Ырысты қызбен айтысын атап айтуға болады. Айтыстың бұл нұсқасы 1988 жылы жарық көрген «Айтыс» кітабының екінші томында жарияланды.

Сидақ Дайрабайұлының шығармашылық шабының шыңдалған тұсы – Екінші дүниежүзілік соғыс тұсында. Ұлы Отан соғысы жылдарында халықтың ерлік рухы мен патриоттық сезімін ояту идеясында жазылған өлеңдері болатын.

Ал аймақ ақындарының бірі – Закария Шоқаев 1903 жылы Әйтеке би ауданының Қарабұтақ ауылында дүниеге келген. Халық арасында жырау атанған Закария «Орақ-Мамай», «Кенесары-Наурызбай», «Сегіз-Мақпал» жырдастандарын нақышына келтіріп орындаудың шебері болған. Жыршының өнері айтыс жанрында кеңінен танылды. 1960 жылы наурыз айында Ырғыз ауданы мен Қарабұтақ аудандарының айтысы болды. Сол ақындар сайысында Мәлік Әлмұратовпен айтысқан. Оның Мәлік Әлмұратовпен айтысының қолжазба нұсқасы Мәлік өлеңдерінің арасынан табылды.

Мәлік Әлмұратов - Әйтеке би өңірінің төл перзенті. Аймақтың мәдениетін дамытуға барынша үлес қосқан жан-жақты талант иесі болатын. Ол шебер қобызшы, айтулы жыршы, белгілі фольклорист еді. Оның әсіресе, қабілет қарымының жарқырап көрінген тұсы – ақындығы. Ақын қаламынан әйел теңдігін жырлайтын «Ақбикеш», өлкенің ұлы тұлғаларының бірі – Абат батырдың ерлік істерін баяндайтын «Абат» поэмалары туды. М.Әлмұратов республикалық, аймақтық айыстарға да қатысқан. Оның Жамал қызбен, Закариямен, Қазыбаймен айтыстары көркемдік және кезеңдік ерекшеліктерімен есте қалады.

564

“Мәдени мұра” бағдарламасының негізгі мақсаты – рухани білім беру саласын дамыту, соның ішінде қазіргі таңдағы ұлттық мәдениетті, ауыз әдебиетін, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптарды зерттеудің тұтастай жүйесін жасау, ұлттық әдебиет пен жазудың сан ғасырлық тәжірибесін қорыту, көркем және ғылыми жинақ, дестелерді шығару, әлемдік ғылыми ойсананың, мәдениет пен әдебиеттің таңдаулы жетістіктерінің негізінде гуманитарлық білім берудің мемлекеттік тілдегі толыққанды қорын жасау болып табылады. Ол үшін Ақтөбе облысының материалдарын жинап, ұсыну болғандықтан өңіріндегі XV-XX ғасырларда өмір сүрген ақын-жыраулар, бишешендер мұраларын жинау, зерттеу, жариялау, насихаттау ісі қазіргі жас буынды тәрбиелеудің алдыңғы қатарлы құралдарын бірі болары даусыз.

Ол үшін төмендегі бағыттағы мәселелер зерттеліп, шешілуі керек деп есептейміз:

-Ақтөбе өңірінің Қазақ хандығы құрылғаннан бергі сөз мұрасы, қол өнері мұрасы және саз өнері мұрасы;

-Ақтөбе өңірінің Алтын Орда және Қазақ хандығы тұсындағы

әдебиет;

-XIX ғасырдағы әдебиеті мен өнері;

-XX ғасырдағы жазба әдебиеті және өнері;

-Би-шешендер мұралары (Мөңке би, Нияз би, Жетес би т.б. дәстүрлерін зерттеу).

-Жергілікті ақын-жазушылар – өлкеміздің көркем тарихын жасаушылар. Олардың табиғи талант-қуатын анықтау, идеялық-эстетикалық мағынасына терең бойлау, стильдік ерекшеліктерін зерттеп қалың оқырманға таныту, қазіргі әдебиеттанушы оқытушылардың алдында тұрған басты міндеттердің бірі.

Ендігі мақсат – жоғарыда аталған жоғары оқу орындары мен Гуманитарлық зерттеулер институтының ғалымдарының жинақталған материалдарын төгіп-шашпай, мұқияттап баспадан жариялату, облысымыздың “эпикалық аудандарына” фольклорлық-этнографиялық экспедициялар шығару, жиналған мұраларды республикалық, аймақтық деңгейде насихаттау, ғылыми кеңестер, ғылыми-тәжірибелік конференциялар өткізу мерзімді баспасөздерді жариялауды ұйымдастыру.

ӘДЕБИЕТ

1.Ақтөбе облысының 2004-2006 жылдарға арналған “Мәдени мұра” аймақтың бағдарламасы туралы. – Ақтөбе облыстық мәслихатының 2004 жылғы 30 маусымдағы №70 шешімі.

2.Асыл қазына (жинақ) – Ақтөбе, 2001, 273 бет.

3.Егемен Қазақстан 30 желтоқсан 2005 жыл 10-бет.

4.Қазақстанның мәдени мұрасы: жаңалықтары, мәселелері, болашағы: Халықаралық ғылыми конференцияның материалдары. 19 қазан 2005 жыл – Алматы: Абай атындағы Қаз ҰПУ, 2005. 964 бет.

5.Энциклопедия “Ақтөбе” (научно-исторический справочник) г. Актобе 2003 г.

565

© Мұсаев А.А., 2012.

Р.Н. Мәсәлимов, тех.фәнд.канд., доц., БДУ, Бөрө филиалы, (Бөрө ҡ).

БАШҠОРТОСТАН РЕСПУБЛИКАҺЫНДАБАЛАЛАР, ҮҪМЕРҘӘР ҺӘМ ЙӘШТӘР ОЙОШМАЛАРЫ ЭШМӘКӘРЛЕГЕНӘ ҠЫҪҠАСА КҮҘӘТЕҮ

Рәсәй Федерацияһы субъекттары араһында Башҡортостан Республикаһы балалар, үҫмерҙәр һәм йәштәр йәмәғәт ойошмалары иң күп булған, һәм улар әүҙем генә эшләп килгән төбәк. Һуңғы мәғлүмәттәр буйынса, Башҡортостанда 51 ошондай йәмғиәүи берекмә теркәлгән. Был ижтимағи ойошмаларҙың иң ҙур күпселеге «Республика йәштәр хәрәкәте» (РДМ) тигән формаль берләшмәгә рәсми тупланған. Улар араһында ағзалары күп һанлыһы һәм әүҙем эшмәкәрлек алып барыусылары түбәндәгеләр: 1) «Башҡортостан демократик йәштәр союзы» (СДМБ), 2) «Бергәләп» («Вместе») Республика йәштәре ирекле хәрәкәте, 3) «Бөтә Рәсәй» Йәш гвардияһы» Башҡортостан региональ ойошмаһы, 4) Башҡортостан йәштәр иттифағы, 5) «Азатлык» татар йәштәре иттифағы, 6) «БР сыуаш йәштәре союзы», 7) «Башҡортостан пионерҙары» Республика балалар йәмәғәт ойошмаһы; һ.б.

Әйтергә кәрәк, заманында СДМБ үҙен комсомолдың вариҫы итеп иғлан итте, ул республикала иң күп ағзалы (ике йөҙ меңгә саҡлы кеше) һәм хакимиәт даирәләре өсөн эффектлы ғына ярҙамсы ла, ышаныслы таяныс та булды. Башҡортостан демократик йәштәр союзы, әйтергә кәрәк, йәмғиәттә һиҙелерлек эҙҡалдырҙы. Ләкин, артабан, йәмғиәтебеҙ кисергән үҙгәрештәр барышында, уның йоғонтоһо әкренләп тарайҙы, әүҙемлеге һүлпәнәйҙе. Хәҙерге ваҡытта ул башлыса махсус урта һәм юғары уҡыу йорттары йәштәре араһында ғына эшмәкәрлек итә.

«Бөтә Рәсәй» Йәш гвардияһы» БРО-һы илдә идара итеүсе Рәсәй сәйәси партияһының рәсмиләштерелгән йәштәр союзы, әммә Башҡортостанда ул аҙ һанлы (14 мең ағза) һәм уның йоғонтоһо йәштәр араһында киң түгел. «Бергәләп» (уны башҡортсаға «Бергә» тип тәржемә итеү дөрөҫ түгел) Республика йәштәре ирекле хәрәкәтенең дә эштәре шәптән түгел, һуңғы мәғлүмәттәргә ҡарағанда. Рәсми рәүештә уның ағзалар һаны 15 мең тип күрһәтелһә лә, ысынында иһә уларҙың күбеһе, бер үк ваҡытта, «Бөтә Рәсәй» «Йәш гвардияһы»ның ағзалары булыуы асыҡланған. Йәштәрҙең ирекле хәрәкәте тигәс, ысын волонтёр (ирекле) ойошмалары, РДМ-дан тыш эшләүсе, студенттарҙың волонтёр үҙәктәре хаҡында әйтмәй булмай. Башҡорт дәүләт университеты Бөрө филиалында шундай үҙәк тиҫтәләрсә талип һәм талибәне берләштерә һәм ифрат әүҙем эш алып бара. Бөрө волонтёрҙарын БДУ Бөрө филиалы социаль-гуманитар факультеты доценты Светлана Краснова етәкләй. Башҡортостанда һәр бер юғары һәм ҡайһы бер урта

566

махсус уҡыу йорттарында бындай үҙәктәр бар. Был аңлашыла, сөнки улар бөтә Рәсәйҙең дөйөм волонтёрҙар берләшмәһенә инә һәм ул үҙ сиратында Бөтә донъя волонтёрҙар ойошмаһының ағзаһы (ServiceCivilInternational – SCI) булып тора.

Айырыуса әүҙемлек һәм ойошҡанлыҡ күрһәткән йәштәр йәмәғәт ойошмалары, әлбиттә, милли союздар (иттифаҡтар). Башҡорт йәштәре иттифағының эшмәкәрлеге «Йәшлек» гәзите, «Шоңҡар» журналы биттәрендә, башҡа төр киң мәғлүмәт сараларында сағыла. Әйтергә кәрәк, БЙИ рәсми сараларҙан башҡа төрлө-төрлө ваҡиғаларҙа, ижтимағи, сәйәси, мәҙәни өлкәләрҙә булып торған хәлдәрҙә тулыһынса үҙ-аллы ҡатнашлыҡ итә. Татар йәштәре араһында «Азатлыҡ» та тап шулай эшләй. Милли иттифаҡтар күберәк ауыл йәштәре, эшсе йәштәр араһында, хатта ололар – пенсионерҙар һәм ветерандар - араһында ла, эшмәкәрлек итергә тырышалар.

Уҡыусы балалар араһында эште республикалағы иң күп һанлы йәмәғәт ойошма (120 мең бала) - «Башҡортостан пионерҙары» алып бара. «Башҡортостан пионерҙары» балалар йәмәғәт ойошмаһы 1990 йылдың 12 сентябрендә төҙөлә. Был ойошманың символы – Алтын бал ҡорто. Ул эшһөйәрлек, кемгәлер файҙа килтереү, ойошҡанлыҡ билдәһе булып тора. Ойошманың атрибуттары булған галстук һәм билдәһе лә Башҡортостан Республикаһының өс төҫлө флагының һынланышы пионерҙарҙың илһөйәрлек рухына тоғро булыуҙарын, һәр ваҡытта ла алдан барырға ынтылыуҙарын аңлаталыр.

Бөрө ҡалаһында һәм районында ла «Башҡортостан пионерҙары» ойошмаһы әүҙем эш алып бара.

Бөгөнгө көндә ойошма сафында бер-нисә мең пионер иҫәпләнә,– тип һөйләй Бөрө ҡалаһы 4-се һанлы мәктәптең башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Гөлнара Суфиярова. – Программаға ярашлы, йәш быуындың һәләтен асыуға һәм үҫтереүгә, ялын күңелле һәм файҙалы ойоштороуға, балаларҙы тәбиғәт һаҡсылары итеп тәрбиәләүгә ҙур иғтибар бүленә.

Беҙ заман менән бергә атларға, бар ергә лә өлгөрөргә күнеккәнбеҙ. Тормошобоҙҙо, йәшәү рәүешебеҙҙе яҡшы яҡҡа үҙгәртеү буйынса проекттар төҙөү - ҡыҙыҡлы һәм мауыҡтырғыс эштәребеҙҙең береһе. Төрлө тренингтар ҙа үткәрелә. Уларҙың маҡсаты фекерләү даирәһен киңәйтеүгә, сәләмәт тормош алып барыуға, үҙ-ара дуҫ, эшсән, намыҫлы, белемгә ынтылыусан булыуға, үҙеңә, яҡындарыңа, әйләнә-тирәләгеләргә файҙа килтереүгә йүнәлтелгән.

«Беҙ бергә», «Изгелек эшләргә ашығығыҙ», «Яугиргә теләк» акциялары үткәрелеп тора. Йыл да уҙғарылған «Өсөнсө мең йыллыҡ пионерҙары» республика фестивалендә ҡатнашмайынса ҡалғаныбыҙ юҡ. Ә концерттар, конкурстар, кисәләр, смотрҙар, байрамдар тураһында һөйләп тораһы ла түгел. Йәмле май айында уҡыусыларҙы пионерға алыу тантаналары үтә. Айырыуса, быйылғы тантаналар үҙенсәлекле булды, сөнки Пионерия 19

567

майҙа үҙенең 90 йыллығын билдәләне. Ошо эштәрҙең уртаһында ҡайнаған районыбыҙҙың барлыҡ мәктәптәрендәге һәр бер пионер дружиналары маҡтауға лайыҡ. Айырыуса Осиновка, Пономарёвка, Үгеҙ, Үрге Ыласын ауылдары мәктәптәрендәге дружиналар һәм уларҙың вожатыйҙары әүҙем эшләй,– тип һүҙен тамамлай Гөлнара Минңлеәхмәт ҡыҙы (2).

Эйе, файҙалы эштәр башҡара ойошма. Балалар шундай халыҡ: бергәләп, ойошобораҡ йәшәүҙе, эшләүҙе өҫтөн күрәләр. Бергә-бергә күңеллерәк тә шул.

Шулай итеп, республикабыҙҙа балаларҙы, үҫмерҙәрҙе һәм йәштәрҙе йәмәғәт эштәренә ылыҡтырыу өсөн, уларға ижтимағи, рухи-мәҙәни, физик һәм мәғрифи тәрбиә биреү өсөн кәрәкле йәмәғәт ойошмалары етерлек. Әммә ләкин, шуға ҡарамаҫтан, ҡырҡыу мәсьәләләр тыуып ҡына тора.

Бер ай ярым әүәл Өфөлә Хөкүмәт йортонда Йәштәр сәйәсәте буйынса ведомство-ара комиссияның ултырышы булып уҙҙы. Унда өс төп проблема – йәштәрҙе эшҡыуарлыҡҡа артабан ылыҡтырыу, балалар һәм үҫмерҙәр йәмәғәт берләшмәләре үҫеше перспективалары, йәш ғаиләләр һәм йәш специалистарҙың йәшәү шарттарын яҡшыртыу – тикшерелгән ыңғайы, баласағаларға, йәш-елкенсәккә ҡағылған башҡа, вағыраҡ булған, көнүҙәк мәсьәләләр ҙә ҡаралды. Иң мөһиме – был төп һәм төп булмаған проблемаларҙы сисеү ышаныслы социологик тикшеренеүҙәр нәтижәләрен иғлан итеүгә нигеҙләнде.

Эшҡыуарлыҡ һәм туризм буйынса БР Дәүләт комитеты рәйесе Руслан Кинйәкәев, ултырышта сығыш яһап, йәштәрҙең эшҡыуарлыҡҡа ылыға алмауының сәбәптәрен асыҡларға маташты. Ул төп өс сәбәпте атаны: беренсе - эшҡыуарлыҡ инициативаһын тормошҡа ашырыу өсөн башланғыс (старт) осорона азат финанс сараларының булмауы; икенсе – хәҙерге мәғариф системаһы уҡыусыларға эшҡыуарлыҡ эшмәкәрлегенә зарури белем һәм күнекмәләр бирмәй; өсөнсө – күп ғаиләләрҙә балаға һәм үҫмергә физик тәрбиә бирмәйҙәр, уларҙа эшһөйәрлек, һөнәри ҡиммәттәр, хеҙмәткә хөрмәт тәрбиәләмәйҙәр. Шулай, тикшеренеүселәр тарафынан һораштырылған йәш-елкенсәктең 16 проценты үҙенең ғәмәли (практик) тәжрибәһе юҡлығын билдәләне, ә 11 проценты – махсус һөнәри белеме юҡлығын. Шул уҡ ваҡытта БР йәштәренең 53 проценты ғына килеменән, ә 54 проценты эшенән ҡәнәғәт икән (4).

Минең һәм коллегаларымдың да ауыл йәштәрен социологик тикшереүҙәре һөҙөмтәләре ҡыуандырырлыҡ түгел (1,3). Урта махсус һәм юғары уҡыу йорттарында уҡыған ауыл талиптарының һәм талибәләренең күбеһе уҡыу тамамлағас ауылға эшкә ҡайтырға йыйынмайҙар (57%), 23 проценты ауылға эшкә барырға әҙер, әгәр унда ҡала шарттары булһа ғына.

Ғәҙәттәгесә, йыл башында Мәғариф министрлығы заказы буйынса Башҡортостан Фәндәр академияһының ижтимағи-сәйәси тикшеренеүҙәр

568

институты үткәргән йәштәрҙең рухи-әхлаҡи, патриотик, физик тәрбиә һәм мәҙәни сараларҙы, ялды ойоштороу мәсьәләләре буйынса социологик тикшеренеү нәтижәләре иғлан ителә. Ышаныслыраҡ булһын өсөн, мин ошо күрһәткестәргә таянам (беҙҙең үҙебеҙҙең тикшеренеү һөҙөмтәһе уларҙыҡынан ныҡ айырылмай ул – бары тикшереү объекттары ғына айырыла).

Ғөмүмән, тикшеренеү һөҙөмтәләре йәштәрҙең ыңғай йүнәлешкә ифрат аҡрын боролоуын күрһәткән. Һорауҙарғаға яуап биреүселәрҙең 61 проценты – киләсәгенә ышаныс менән ҡарай (ышанмаусылар – 18,5%, битарафтар - 21,5 процент). Ғаилә ныҡлығын һәм балалар сәләмәтлеген (87 процент), шәхси тормоштарынан уңыуҙы (69 процент), эш буйынса үҫеште (64 процент) һәм матди яҡтан уңышҡа өлгәшеүҙе (45%) йәшәйештәрендә төп өҫтөнлөк итеп ҡуйған. Һандар йәштәрҙең өлкәндәр һәм тиңдәштәре менән үҙ-ара мөнәсәбәттән ҡәнәғәт булыуын күрһәтә. Мәҫәлән, күптәр дуҫтары (75 проценты), ата-әсәләре (82 проценты) менән үҙара аңлашып йәшәүен белдергән. Ғаиләлә өлкәндәр менән етди низағ булмауын яуап биреүселәрҙең 87 процентының «яҡшы», «ышаныслы» тип билдәләүе лә ошоға бер дәлилдер.

Ләкин йәштәрҙең йәмәғәт эштәрендә ҡатнашыу, йәмғиәүи инициатива күрһәтеү теләге, һәләттәрен асыуы өҫтөнлөк менән файҙаланмай. Һис шикһеҙ, шәхси тормош даирәһе менән генә сикләнеү, матди ҡаҙанышҡа өлгәшеүҙе, йәшәйештәрендә тотороҡлоҡто һаҡлауҙы һәм үҙаллылыҡҡа ынтылыуҙы маҡсат итеп ҡуйыу – үҙаңды үҫтереү һәм йәштәрҙе илһөйәр рухта тәрбиәләүҙә төп ҡаршылыҡтарҙың береһелер. Хәҙерге йәштәр илһөйәрлекте барыһынан да элек ҡанундарҙы үтәү, һанға һуғыу тип аңлай. Быны һорау алыуҙа ҡатнашыусыларҙың 51,2 проценты раҫлаған. Йәш быуын патриотизмды йәмәғәт тормошондағы киҫкен проблемалар менән ҡыҙыҡһыныуҙа (35,2 процент), һайлауҙарҙа (32 процент) һәм йәмәғәт ойошмаларының эшендә әүҙем ҡатнашыуҙа (30,6%) күрә. Ә бына ошо юғары төшөнсәне армияла хеҙмәт итеү бурысын үтәү (27,5%) һәм һалым түләүҙән тайпылмау (17,7%) тип ҡараусылар аҙыраҡ.

Физик тәрбиә өлкәһендә тикшеренеү йәштәрҙең байтаҡ өлөшөнөң сәләмәт йәшәү рәүешенә өҫтөнлөк биреүен күрһәткән. Күпселек студенттарҙың (88 процент) фекеренсә, һәр кем һаулығын үҙе хәстәрләүе мотлаҡ.

Тыуған яҡҡа һөйөү тураһында һөйләгәндә шуны әйтмәксемен: йәштәрҙең үҙ республикаһын иҡтисади яҡтан үҫешкән, үҙенсәлекле тәбиғәтен күркәм, һоҡланғыс итеп күргеһе килә. «Башҡортостанда тәү сиратта нимә менән ғорурланыр инең?» тигән һорауға 80 процент самаһы беренсе урынға тәбиғәтте ҡуйған. Икенсе урында республиканың бай тарихын күрһәткән яуаптар (38,8%) урын алған. Артабан, берүк кимәлдә Башҡортостандың «нефть сәнәғәте» (31,3 процент), «бал һәм ҡымыҙ» (30,6%) һәм «йолаларҙы һаҡлау» (30 процент) кеүек символдар килә. Был

569

үҙенсәлекле рейтингта «халыҡ музыкаһы һәм сәнғәте» (12,6%) һәм «хәҙерге әҙәбиәт һәм сәнғәт» (3,8 процент) бик аҙ «тауыш» йыйған (2).

Хатта бына ошо һандар ғына беҙҙең йәштәр, үҫмерҙәр, балалар күпме матди һәм рухи ҡиммәттәргә мохтаж, күпме улар менән йәмәғәт ойошмалары эшләргә тейеш, дәүләт һәм ата-әсәләр уларға ни саҡлы бурыслы икәнен дәлилләй. Сағыштырмаса тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, Рәсәйҙең башҡа төбәктәрендә йәш быуындарҙың хәле, әлбиттә, күпкә аламараҡ, ләкин ул беҙҙе аҡламай. Балаларға, үҫмерҙәргә, йәштәргә даими, приоритетлы, өҫтөнлөклө иғтибар заруриҙыр.

ӘҘӘБИӘТ

1.Башҡортостан. - 2011. - 13 апрель. - № 73-74. - 3-сө бит.

2.Бөрө шишмәләре. - 2012. - 9 август. - № 8. - 2-се бит.

3.Габдулхаков Р.Б., Масалимов Р.Н., Мухаметшина Г.С. Социальные проблемы сельской молодёжи в условиях модернизации экономики // Эффективные технологии социальной и социально-педагогической работы с различными группами населения: Материалы Международной науч.-практ. конф. (Бирск, 23 марта 2012 г.). - Бирск, 2012. - С. 45-51.

4.Молодёжная газета. - 2012. - 28 июня. - № 25. - С. 3.

©Мәсәлимов Р. Н., 2012

М.М. Павлова, Институт языков и культур народов Северо – Востока РФ СВФУ им.М.К.Аммосова

Науч. рук.: канд.филол.наук., доц. Егорова С.И.

ОСНОВНЫЕ ИДЕИ В ОБРАЩЕНИЯХ НАЦИОНАЛЬНЫХ КЛАССИКОВ К СВОИМ НАРОДАМ: А.КУНАНБАЕВ

И А.КУЛАКОВСКИЙ

Абай Кунанбаев – один из первых деятелей казахского просвещения, пламенный борец за культуру и свободу, основоположник казахской литературы, ее первый классик, мудрец, величайший мыслитель казахского народа, просветитель и демократ, глашатай дружбы русского и казахского народов. Наследие великого Абая – вершины казахской классической поэзии – огромно. Важное место в нем занимают «Кара сөз» («Слова назидания») написана в 1890 - 1898 г.г., содержит 45 кратких притч. Алексей Елисеевич Кулаковский – основоположник якутской литературы, выдающийся якутский мыслитель начала XX века, просветитель, философ – гуманист. В 1910 – 1917г.г.сформировались философские, социально – экономические взгляды А.Е.Кулаковского. Им созданы основные художественные произведения якутской литературы и главный социально – философский труд – письмо «Якутской интеллигенции», в которых отражены жизненные принципы автора, концептуальные взгляды на развитие и просвещение народа через разум-

570