6. Дзейнік як галоўны член сказа. Тыпы дзейнікаў і спосабы іх выражэння.

Д з е й н i к — галоуны член сказа, які абазначае суб'ект дзеяння у форме назоунага склону адз. ці мн. л.: Золатам тканаю рызаю пакрылася не­ба без хмар. дзейнік можа абазначаць аб'ект дзеяння: Сады агалошваюцца нястомным ціньканнем сініц. У форме інфінітыва дзейнік можа абазначаць дзеянне як яго назву: Вучыцца не позна.

У ролі дзейніка выступаюць наз, абагульнена-прадметныя займенныя i колькасныя лічэбнікі Не шукай ты шчасця, долі на чужым далёкім полі.

Пры субстантывацыі ролю дзейніка могуць выконваць i іншыя часціны мовы, а таксама асобныя гукі, назвы літар, словазлучэнні i сказы: імглістым зімовым вечарам у сяло прыйшоу стомлены падарожны.

У залежнасці ад структуры i спосабау граматычнага выражэння дзейнікі падзяляюцца на простыя, складаныя i састауныя.

Просты складаецца з 1 структурнага кампанента — слова ці спалучэння слоу (фразеал. словазлуч.), якія утвар. 1 граматыч. фор­му: Аксамітны летні вечар ахінуу зямлю, я азёрную сінечу вуснамі лаулю Просты дзейнікі, калі выражаецца спалучэннем аднолькавых або блізкіх значэннем наз, мб ускладненым: А росы, росы сыплюцца ля ног, я i сама не знаю...

Складаныя выражаюцца двума i больш структур.кампанентамі, сярод якіх няма інфінітыунай звязкі. Такія кампаненты часцей за усё складаюцца з наступных спалучэнняу слоу:

наз з наз у форме Р. скл без прыназ: Над заспакоенаю зямлёю звісала цёмная глыба неба.

наз з наз у форме Т. скл + прыназ з: Міхал з Ксавэрам задуменна ішлі праз лес.

наз з дапасаванымі да ix прым/лічэбнікамі: Млечны Шлях спалохана пыліць.

Лічэб з субстантывав прымет: Абодва рабочыя зноу сталі на рыштаванні.

займен у форме наз. скл. з наз, займ, лічэб, субстантыв прымет у форме Р. скл з прыназ з: Нехта з сялян бег князю насустрач...

лічэбніка адін (адна) з наз, лічэб, займен, субстантывав прымет i дзеепрымет у форме Р. скл з прыназ з: Адзін з вяскоуцау гучна засмяяуся у цемнаце.

часціцы адзін з наз у форме Н. скл: Адна Вера шчыра выказала свае думкі.

няпэуна-колькасных слоу з займен хто i наз, займен, субстантывав прымет Р. скл з прыназ з: Шмат хто з гараджан прыязджау летам у вёску на адпачынак.

Азнач. Займен. усе, усё з наз, лічэб, займен, субстантывав прымет, дзеепрымет: Усе трое моучкі аглядалі наваколле спяшаліся туды, дзе грымеу бой.

Можа выражацца сказам: «Хлеб - усяму галава» –справядлівая прыказка.

Састауныя дзейнікі у сучаснай бел. м. ужываюцца радзей, чым простыя або складаныя. Па струк­туры састауны дзейнік уяуляе сабой спалучэнне інфінітыва (дзеяслоунай звязкі) i выказальнага слова у фор­ме іменнай часіны мовы i інфінітва, выказнік выражаны назоунікам або прэдыкатыуным прыслоуем: Навучыцца іграцъ — нялёгка.

7. Выказнік як гал. Чл.Сказа. Тыпы выказ. І сп. Іх выражэння.

Выказнпік – гал. чл. сказа, які абазначае дзе­янне, стан або прымету прадмета: Азёры -вочы зямлі. Паводле структуры i спосабау выражэння выказнікі падзяляюцца: Просты выраж. словам ці спалуч. слоу, што утвараюць 1 граматычную форму.

У залежнасці ад граматычнага выражэння простыя выказнік падзяляюцца на:

• Простыя дзеяслоуныя выказнік выражаюцца дзеясловамі абвеснага, загаднага i умоунага ладу, а так­сама інфінітывам: Аддау бы я край самы райскі i дзіуны за ценъ ад сасны на далёкай Радзіме. Могуць ускладняцца, калі выражаюцца 2+ аднолькавымі дзеяс., якія звязваюцца паміж сабой з дапамогай злуч і, ды або бяззлуч. спосабам: Усё лятуцъ i лятуцъ тыя коні, срэбнай збруяй далека грымяцъ... Ускладнены выказ. можа выражац­ца спалучэннем дзеясл. форм або двух дзеясловау, маюць сінанімічнае ці блізкае значэнне, а таксама асабовай формай дзеяслова узяцъ у спалуч. з др.дзеясловам, звязваючыся з iм з дапамогай злуч-аў i, ды: Чалавек пайшоу куды вочы глядзяць.

• Просты я i м е н н ы я . выказ. выражаюцца сло­вамі розных час. мовы, акрамя дзеяс. Часцей за усё такія вык. выражаюцца:

поунымі i кapoткімі прымет. у форме Н. скл: Наш чалавек i лес - родныя, i таму беларус любіць яго.

Наз Н. скл. без прыназ., а таксама ускос.скл. з прыназ.ці без ix Дружба дружбаю, а служба службаю

лічэб. у форме наз. склону i займен. у форме Н./ускос Скл. з прыназ.або без ix: Ты адна для нас, любімая Радзіма.

Простыя іменныя выказ. могуць выражацца дзеепрым., безасабова-прэдыка. сло­вамі, выкліч: Тут вясёлкай сонца акружана, усм1хаецца з кожнай лужыны

Могуць ужывацца часціцы, якія удакладняюць ix значэнне: Гучанне слова -гэта яго жыццё, яго дыханне.

Зрэдку выраж.фразеал.або сінтаксіч. непадзельн. словазлу­ч, суад-носяцца з асобнымі словамі :Дзядзька - добран, душы чалавек.

Састаўны выказнік. У склад уваходзяць два структурный кампаненты - звязка і выказальнае слова. Выказальнае слова – асн. лексіч. знач. выказніка, дзеяс.звязка - граматычнае; звязка каардынуе граматычную сувязь выказальнага слова з дзейнікам і з'яўляецца паказчыкам катэгорыі часу, ліку, асобы і роду: Праз гадзіну вецер сціх, гром змоўк, маланкі перасталі разрываць цёмнае неба. У якасці звязак ўжы-ваюцца асабовыя формы дзеясловаў (быць, стаць, з'яўляц-ца, лічыцца, зрабіцца, жадаць, зрабіць і інш.), прыметнікі, дзеепрыметнікі і безасабова-прэдыкатыўныя словы (гатоў, рад, павінен, вымушаны, абавязаны, нельга, варта, трэба, немагчыма і інш.). Ролю выказальных слоў могуць выконваць дзеясловы, і іменныя часціны мовы. 3 улікам выражэння выказальных слоў састаўныя выказнікі падзяляюцца на дзеяслоўныя і іменныя.

• Саст. дзеяс. –д выказальнае слова ў форме інфінітыва і звязку, выражаную часцей асабовымі формамі дзеясло­ва: Пачынаюць рабіны ў дварах ружавець. (Звязкі могуць абазначаць пачатак, працяг ці канец дзеян­ня (стаць, пачаць, заставацца), магчымасць або немагчымасць, жадан-пе або нежаданне, імкненне, схільнасць выканаць тое ці іншае дзеянне (магчы, хацець, імкнуцца,): Ткачук паспрабаваў бегчы, ды хутка адстаў. Зрэдку ў ролі звязкі выступаюць прыметнікі, дзеепрымет. і безасабова-прэдыкатыўныя словы: Я гатоў слухаць там ад за­рі да зары перашэпты вяршалін густых угары...

Выказальнае слова саст.дзеясл. выказ. мб выражана фразеалаг.і або сінтаксіч. непадзельн. словазлуч., якія суадносяцца з інфінітывамі: На мяне пачалі ўсе людзі паказваць пальцам.

• Састаўны іменны выказ. склад. з выказальн. слова, выраж. імен. ч. м., і дзеяс. звязкі. Выказальнае слова часцей выражаецца:

Наз. Н/уск. скл. Без/з прыназ: Зіма была на зыходзе.

Прымет. Н./Т. скл.: Дні стаялі светлыя, ясныя, бы крышталъ.

Займен.і лічэб. Н./Т. скл: Коннікаў было двое.

дзеепрымет, прысл. і безасабова-прэдыкатыўн.словамі: Васілю стала добра, хораша. Фразеалагізм. або сінтаксіч. непадзель. Словазлуч., якія суадно-сяцца са словамі іменн. ч. м.: Да лесу было рукой падаць. Часці-цы, якія ўдаклад. змест выказальн. слова: Малюнак ужо ёсцъ мастацтва.

Складаны выказнік. Уваходзяць 3+ структур. кампаненты з дзеяслоўнай звязкай. У ролі кампанентаў – інф., розныя формы імен. ч. м.. У залежнасці ад граматычнага выражэння складаныя выказнікі падзя-ляюцца на:

• Склад. Дзеяс. выказнікі ўключа-юць асабов. формы дзеясл., якія выступаюць звяз­кай, і некалькі інф: Сабраліся ісці закопваць на полі бульбу ў бурты, але кагосьці яшчэ няма.

• Склад. змешаныя выказнікі выражаюцца спалучэннем 3+ дзеяслоўных і іменных форм, размешчаных у розным парадку: Пытанне можна лічыць высветленым.