4. Сказ як асноўная сінтаксічная адзінка: катэгарыяльныя адзнакі, функцыі ў мове. Аспекты вывучэння сказа.

Ллд

Д

П аведамленне мб рэальным і не рэальным (квітнеў сад – квітнеў бы сад).

Граматыч. прым:

• Прэд-насць – суадноснасць паведамлення з рэчаіс-насцю;

• Мадальнасць – суадносіць змест выказвання з сапраўднасцю, выражаецца формамі ладу дзеяс (квітнеў/ квітнее/ будзе квітнець сад);

• Сінтаксічны час – у якіх адносінах да моманту гутаркі адносіцца факт рэчаіснасці. Выраж формамі часу дзеяс, звязкамі ў саст. іменным выказніку. (Дарога ішла лесам).

Функцыі сказа:

• Камунікатыўная – паказвае зносіны паміж людзьмі ў працэсе абмену думкамі. (Якая яна непрыгожая!)

• Інфармацыйная – нясе пэйную закончаную думку, дазваляе перадаць інфармацыю субяседніку (Сення мы пазнаемімся з творчасцю Багдановіча).

• Намінатыўная – называе не асобны прадмет, з’яву, а падзею, факт (На вуліцы ідзе дождж.)

• Тэкстаўтваральная – удзел у арганізацыі тэксту. Сказ выступае камунікатыўным цэнтрам, вакол якога разгортваецца выказванне.

• Уздзеяння – выражае волевыяўленні, пачуцці, эмоцыі.

5. Тыпы сказаў паводле мэты выказання. Адносін выказвання да рэчаіснасці, інтынацыйнага афармлення.

Паводле мэты выказвання і інтанацыйнага афармлення сказы падзяляюцца на апавядальныя, пытальныя і пабуджальныя.

Апавядальныя – сказы, якія маюць на мэце паведаміць пра факты рэчаіснасці, з'явы, падзеі, паняцці, прыметы, наяўнасць або адсутнасць чаго-небудзь: Ноч была свет­лая, месячная. Характэрна спакойная апавядальная інтанацыя з нязначным павышэннем голасу на якім-небудзь лагічна выдзеленым слове або групе слоў і паніжэннем у канцы сказа. У вусн. м. аддзя-ляюцца паўзай, на пісьме – кропкай.

Пытальныя - сказы, што заключаюць у сабе пытанне. Граматычнымі сродкамі афармлення такіх сказаў з'яўляюцца пытальная інтанацыя, пытальныя часціцы, займеннікі, прыс-лоўі: ці, хіба, а, няўжо, колькі, як, чый, ігто, чаму, дзе, калі: «Вы на самалёце ляталі, Міхась Кірылавіч» - «Неаднойчы». (Шам.) «Дзе там у вашым раёне Доцішкі?» - запытаў я. Пытальныя сказы падзяляюцца на ўласна-пытальныя, пыта-льна-рытарычныя і пытальна-пабуджальныя.

-Уласна-пытальныя сказы прадугледжваюць прамы адказ на пытанне субяседніка: «Ваша прозвішча?» -«Рыбка». - «Завуцъ як?» - «Завуся Алесем». (А.К.)

-Пытальна-рытарычныя сказы не патрабуюць прамога адказу. Па форме яны пытальныя, а спецыфічнай пытальна-клічнай інтанацыяй штосьці сцвярджаюць або адмаўляюць. Дзе яшчэ так шчыра любяцъ песню? Пытальна-клічная інтанацыя на пісьме адзначаецца ?або !, а пры моцнай экспрэсіі і эмацыянальнасці ?! Што ж хаваеце, людзі, думкі свае?!

-Пытальна-пабуджальныя сказы ў форме пытання выражаюць пабуджэнне да дзеяння, просьбу, загад: «А, мо­жа, вы заўтра пройдзецеся з намі на раз'езд?» - спытала Лабановіча Габрынъка. «Нашто турбавацъ пана настаўніка?» - прамовіла Ядвіся. (К-с) У 1 сказе выраж просьба, у 2 — загад.

Пабуджальныя сказы - тыя, у якіх выражаецца волевыяўленне, пабуджэнне да дзеяння. Яны могуць выражаць загад, заклік, пажаданне, просьбу, запрашэнне: Прымай, хлебороб, плен ceaix рук i турбот! Пабуджэнне да дзеяння у такіх сказах, пабуджальнай ітанацыяй: Спяшайся, вясна, i маучанне з1мы вятрамь, дажджамЬ грымучымь змый.

Тыпы сказау паводле адносін да рэчаіснасці: апав, пыт i пабудж сказы падзяляюцца на сцвярджальныя i адмоуныя.

Сцвярджальныя сказы выражаюць сцвярджэнне, існаванне чаго-небудзь у рэчаіснасці: Неба раз'яснілася, пафарбавалася у зеленаваты халодны колер.

У адмоуных сказах адмауляецца наяунасць таго, пра што паведамляецца. Граматычнымі паказчыкамі ад­моуных сказау з'яуляюцца адмоуныя часціцы не, ні, слова няма: На сухой траве ні раінкі.. У адмоуных сказах можа ужывацца часцща ні, якая узмацняе адмоуе: На дварэ не чутно Hi гуку.

Сярод адмоуных сказау вылучаюцца агульнаадмоуныя i прыватнаадмоуныя. У агульнаадмоуных сказах вы­ражаецца поунае адмауленне сувязь паміж прадметам думкі i тым, што пра яго гавораць; у такіх сказах не стаіць перад выказнікам: Школа не адбірае маленства, а прадаужае яго.У прыватнаадмоуных сказах даецца частковае адмауленне, у ix не стаіць перад дзейнікам або даданымі членамі сказа: Не мяцелщы снегавыя, не марозы лютыя гоняцъ ад нас птушак на зіму.Сказы з адмоуем не не заусёды адмоуныя. Сцвярджальныя паводле значэння з'яуляюцца: а) сказы, у якіх перад кожнай часткай саст. выказ. ужываецца часціца не: б) безасаб сказы, гал. член - спалучэнне безасабова-прэдыка-тыунага слова нельга i інфінітыва з адмоуем не.; в) пытальна-рытарычныя сказы з адмоуем не i пытальнымі часціцамі ці, хіба, няўжо, як: г) пытальна-рытарычныя сказы, у якіх ёсць спалучэнш хто не, як неЯк не помніць сцяжынак дзяцінства!

Тыпы сказау паводле інтанацыйнага афармлення. Апавядальным, пытальным, пабуджальным сказам можа надавацца эмацыянальная афарбоука. Такія сказы з узмоцненым адценнем экспрэсунасці i клічнай інтана­цыяй называюцца клічнымі: Мой родны край, мая Радзіма, як я сумую па табе! У афармленш клічных сказау апрача клічнай інтанацьі важную ролю граюць часціцы, выклічнік(О, як): Якія тут цудоуныя краявіды!

І няклічныя.