34. Складаназалежныя сказы з даданымі дзейнікавымі і даданымі дапаўняльнымі часткамі.

1.Паміж гал. і дад. дзейнікавай часткамі складаназал. сказа (СС) выражаюцца субъектыуныя адносіны.

Даданая дзейнікавая частка канкрэтызуе дзейнік галоунай часткі, выражаны указальным займеннікам той і азначальнымі займеннікамі кожны, усякі, усе, усе: Той, хто не паважае родную мову, не паважае роднага народа. Бываюць сказы, у якіх займеннік, да якого адносіцца дад. ч., у галоунай частцы апушчаны: Хто не спытау хоць трывогі, жыцце не ведае цаны.

Даданая дзейнікавая частка можа таксама кампенсаваць адсутны дзейнік у галоунай частцы, зъяуляецца як бы разгорнутым дзейнікам да яе выказніка. У такім выпадку галоуная частка мае форму аднасастаунага безасабовага сказа: Здаецца, што прастаяла гэта тут увесь свой век…

Асноунымі сродкамі сувязі дзейнікавай часткі з галоунай зъяуляюцца падпарадкавальныя злучнікі і злучальныя словы хто, што, які, дзе, калі, кааб, як, нібы і інш. Ужыванне пэунага злучніка або злучальнага слова вымагаецца будовай галоунай часткі і способам выражэння у ей дзейніка. Злучальныя словы хто, што ужываюцца пераважна у такіх СС, дзе галоуная частка мае форму двухсастаунага сказа з дзейнікам, выражаным займеннікам: Што аднаму цяжка, тое гуртам легка. Калі ж галоуная частка мае форму аднасастаунага безасабовага сказа, то даданая дзейнікавая частка звязваецца з ей з дапамогай падпарадкавальных злучнікау і злучальных слоу дзе, калі, кааб, як і інш.: Нам трэба, кааб палкае слова вяло наперед думы людскія.

Даданая дзейнікавая частка можа размяшчацца перад галоунай, у сярэдзіне або пасля яе: Хто многа гаворыць, той мала робіць.

2.Паміж галоунай і даданай дапауняльнай часткамі (ДДЧ) выражаюцца абъектыуныя адносіны. ДДЧ паясняе выказнік галоунай часткі, ад якога можна паставіць да яе пытанні ускосных склонау: Не усякая шыя вартая (чаго?), кааб меч тупіць аб яе. У некаторых СС ДДЧ зъяуляецца дапауненнем да акалічнасці, выражанай адзіночным дзеепрыслоуем або дзеепрыслоуным зваротам: Яфрэйтар працягла, з шумам уздыхнуу, сеу, паказваючы гэтым, што ен сабрауся і гатоу у дарогу.

ДДЧ можа таксама канкрэтызаваць дапауненне у галоунай частцы, выражанае указальным займеннікам той і у розных склонавах формах: Хто не мае сілы, таму свет нямілы.

Для сувязі ДДЧ з галоунай ужываюцца тыя ж падпарадкавальныя злучнікі і злучальныя словы, што і для сувязі даданай дзейнікавай часткі:

хто, што, які, дзе, калі, кааб, як, нібы і інш.: Хто з разумным у дабры і горы пабудзе, таму розуму прыбудзе.

Аднолькавыя сродкі сувязі з галоунай часткай, блізкасць у будове часта робяць падобнымі даданыя дзейнікавыя і ДДЧ. Гэта асабліва важна мець на увазе, калі пытанні, якія ставяцца да даданай дзейнікавай і ДДЧ частак, супадаюць: Усе (што імена?), што ты робіш з любоую, будзе цікава…

ДДЧ звычайна стаіць пасля галоунай або у сярэдзіне яе пасля слова, якое ею паясняеццаабо канкрэтызуецца: Калі вернецца з поля маці, дзяучынка не ведала.

35. Складаназалежныя сказы з даданымі выказнікамі і даданымі азначальнымі часткамі.

1. З даданымі выказнікавымі часткамі:

Паміж галоунай і даданай выказнікавай часткамі складаназалежнага сказа выражаюцца працэсуальныя адносіны. Даданая выказнікавая частка канкрэтызуе значэнне выказніка галоунай часткі, які выражаны займеннікамі той, такі, гэтакі, усё у форме назоунага склону: Гэта усё, што я хацеу сказаць. Выказнік галоунай часткі можа мець таксама форму меснага склону з прыназоунікам: Справа у тым, што уезд у веску і выезд з яе таксама былі па лесе. Дадан. выказн. часткі могуць раскрываць сэнс займенніка, што уваходзіць у склад састаунога іменнага або складанага выказніка: Дубок быу не з тых, якіх трэба доуга запрашаць. Сродкамі сувязі даданай выказн. часткі з галоунай з”яуляюцца падпарадкавальныя злучнікі і злучальныя словы хто, што, які, чый, як, быццам, каб і інш. Даданыя выказн. частка у складаназалеж. сказе звычайна размяшчаецца пасля галоунай: Мароз такі, што скоувае дыханне. Калі прэдыкатыуныя часткі звязваюцца злучальнымі словамі які, чый, даданыя выказн. частка можа знаходзіцца перад галоунай: Якое карэнне, такое і насенне.

2. З даданымі азначальнымі часткамі:

Даданая азанчальная частка часцей за ўсё адносіцца да назоўніка галоунай часткі і абазначае яго прымету, радзей яна паясняе ўказальныя словы – азначэнні той, такі, гэтакі,напаўняючы іх канкрэтным зместам: Пад вечар хмарка зайшла ў край, які не падобен быў да тых краёў, адкуль яна выбралася ў дарогу.

Са злучальных слоў, якія звязваюць даданыя і азначальныя часткі з гал., найбольш пашыраныя які і што, радзей ужываюцца чый і каторы: Хвалюемя ,пачуўшы ў мностве моў, народжаных самохаць чалавецтвам, і мову нашу,тую, дружа мой, якая беларусскаю завецца.

Злучальныя словы дзе,куды, адкуль звязваюць з галоўнымі тыя дад. азнач. часткі, якія маюць дадатковае прасторавае знач (месца і кірунку); гэтыя даданыя звычайна паясняюць у гал. ч. назоўнік з прасторавым значэннем ці указальны займеннік пры ім: Як не любіць той край,адкуль ты родам. Дад. азн., якія паясняюць у гал.ч. назоўнік з часавым знач. ці ўказальнае слова пры ім і звязваюцца з ёю злучальным словам калі або злучнікам як, маюць дадатковае адценне часу. Дад.азнач. са злучнікам каб маюць адценне пажадання і мэты. Са злучнікамі як, як бы, нібы, быццам выражаюць дадатковае адценне параўнання , а са словам што– меры і ступені,выніку: Спявала ты зтакім запалам, што плакаў росамі туман.