2.Рәшит Солтангәрәевтың “Хамбал” хикәйәһе, халыҡтың Бөйөк Ватан һуғышы осорондағы ауыл тормошон кәүҙәләндереү. Хамбал образы.

Хикәйәләге ваҡиғалар һуғыш осоронда, ирҙәр фронтта саҡта бара.

Хамбал – колхоздың пәләүәте. Был ҡушаматты ҡасан , кем биргән, нимәне аңлата? Быны бер кем дә белмәй. Әммә Хамбал тигәнде ишетһә, Хамматтың ене тота.

Хамбал ашлыҡ яланын ҡарай. Башаҡҡа барған балаларҙы тотоп туҡмай, малдар ашлыҡҡа төшһә, штраф һалдыра, йә ике-өс көн ас тота.

Әлбиттә, баҫыуҙа ятып ҡалған башаҡты балаларҙан башҡа бер кем дә йыймай, барыбер ятып серей. Тик Хамбалдың үҙ хөкөмө. Ләкин Хамбал бер ҡатлы, ҡушылғанды тайпылышһыҙ үтәүсе түгел. Ул бик мәкерле. Колхоз милкен ҡурсалауҙан бигерәк ярҙамсыһыҙ ҡалған бала-саға, ҡатын-ҡыҙ өҫтөнән хакимлыҡ итә алыуы, теләһә ниндәй яза бирә алыуы менән кинәнә. Балаларҙы туҡмай, эштән ҡайтыусы ҡатын-ҡыҙҙы тикшереп, иген тапһа, тейешле ергә хәбәр итә. Шулай итеп йәш ҡатын Миңнисаны, өс сабыйын үлемгә дусар итеп, төрмәгә оҙата, үҫмерҙәр Нурулла менән Байбулатты һәләк итә.

Хамбал кеүектәр замана емеше. Яҙыусы әҫәрендә яуапһыҙ яуызлыҡты ғына һүрәтләмәй, яуызлыҡҡа ҡаршы көрәшергә лә саҡыра. Хамбалға балалар ҙа ҡаршылыҡ күрһәтә: уны тыңламайҙар, ирештерәләр. Ҡатын –ҡыҙҙар ҙа көрәшә, нәфрәттәрен белдерә. Әммә берҙәм булған да ғына Хамбалдарҙы еңеп сыға аласаҡтарын улар белмәй әле.

Аҙаҡ шулай килеп сыға: Тирәкле ауылының символына әйләнгән тирәкте киҫеп, ситтәргә утынға һатып ебәргән Хамбалға ҡаршы бөтә ауыл күтәрелә һәм еңеп сыға.

Хамбалдың көнө бөтә. Аҡылдан яҙған тигән хәбәр тарала, ә бер буранлы көндә ул юғала. Кәүҙәһе тирәк төбөнән ҡар ирегәс кенә табыла.

Халыҡ уны ғәфү итмәй. Ҡәберен дә ауыл зыяратында түгел, ситтә ҡаҙалар.

Хикәйәлә ғәҙеллек тантана итә, ә ысынбарлыҡта замана хамбалдары бөгөн дә әле бында, әле тегендә йөрөп ята.

3.Мостай Кәримдең “Аяҡтарым юлда, күңелем йырҙа” шиғырын ятҡа һөйләү.

Аяҡтарым юлда, күңелем йырҙа

Ерҙә мин бер шундай юламан,

Көндөҙ мин – ҡояшҡа, ә төндәрен

Йондоҙҙарға ҡарп юл алам.

Иренемде ҡаршы елдәр киҫте,

Сәсемдә сал – йылдар туҙаны,

Ишектәрҙе шаҡып инәмен дә

Йөрәктәрҙе ҡағып уҙамын.

Тик ҡояшты болот ҡаплап китә

Көндәр боҙоҡ, йонсоу заманда.

Йондоҙҙар ҙа,

Хатта йондоҙҙар ҙа

Томалана төнгө томанда.

Аяҙҙа ла, йонсоу көндәрҙә лә

Ғүмер юлы тигән араны

Уҙған саҡта,

Йондоҙҙарҙай күреп,

Мин күҙҙәргә ҡарап барамын,

Кешеләрҙең шат, өмөтлө, моңһоу

Күҙҙәренә ҡарап барамын,-

Юлдарымда аҙашмаҫ өсөн,

Йырҙарымда алдашмаҫ өсөн.

22 – се билет

1. Башҡорт совет әҙәбиәтенең формалашыуы.

2. Рәшит Солтангәрәевтең “Ҡиәмәтлек кейәү” хикәйәһе. Ҡарт әсәнең уй-һағыштарының сағылышы. Хикәйәнең психологизм алымдары.

3. Әҙәбиәт теорияһы: әҫәрҙә автор теле һәм персонаждар теле.

1. Башҡорт совет әҙәбиәтенең формалашыуы.

Революция һәм граждандар һуғышы йылдарында башҡорт әҙәбиәте.

1917 йылғы ике революция ирек һөйгән башҡорт халҡын яңынан көрәш майҙанына сығарҙы. Февраль революцияһынан һуң Әхмәтзәки Вәлиди етәкселегендә ер, ирек, үҙ аллы дәүләт өсөн башҡорт хәрәкәте башлана. 1917 йылдың декабрендә Ырымбур ҡалаһында йыйылған Бөтә башҡорт ҡоролтайы Башҡорт хөкүмәте төҙөлөүен иғлан итә.

Шул уҡ ҡоролтайҙа “Йәш Башҡортостан йәштәре берлеге” тигән (аҙаҡ “Тулҡын” исемендә) бер ойошма барлыҡҡа килә. “Тулҡын” ойошмаһының маҡсаты: милли мәҙәниәтте, әҙәбиәтте, сәнғәтте үҫтереү, халыҡҡа хеҙмәт итеү. Был ойошманың етәкселәренең береһе Шәйехзада Бабич була.

Октябрь революцияһына мөнәсәбәттә яҙыусылар аңында һәм ижадтарында айырмалыҡтар ҙа беленә. Әгәр “Тулҡын” ойошмаһы менән Башҡорт хөкүмәте тирәһенә тупланған Ш.Бабич, Х.Ғәбитов һәм бүтән шағирҙар, Октябрь революцияһын ҡабул итмәй, милли автономияны яҡлаһалар, башҡа яҙыусылар социалистик революция идеяларына теләктәшлек белдерҙеләр. Улар: Дауыт Юлтый, Афзал Таһиров, Мәжит Ғафури, Булат Ишемғол, Ғариф Ғүмәр, Имай Насыри һ. б.

Граждандар һуғышы йылдары башҡорт яҙыусылары өсөн ҙур һынау осоро булды. Дауыт Юлтый, Булат Ишемғол, Ғариф Ғүмәр ҡулдарына мылтыҡ тотоп аҡтарға ҡаршы фронтта һуғыштылар.

1919 йылда “Башҡортостан хәбәрҙәре”, “Көрәш”, “Шәреҡ ярлылары” тигән гәзиттәр сыға башлай. Уларға аҙаҡ “Ҡыҙыл йондоҙ”, “Ҡыҙыл яу”, “Ҡыҙыл ҡурай” гәзиттәре ҡушыла. Китап баҫыу эштәре яйлап юлға һалынды. Башҡорт дивизияһы Петроградты дошмандарҙан һаҡлап ҡалышҡаны өсөн Петроград эшселәре Башҡортостанға типография бүләк итәләр. Шуның нигеҙендә Стәрлетамаҡта Республика дәүләт нәшриәте ойошторола.

Башҡорт шағирҙары граждандар һуғышы йылдарында совет власын, илде дошмандарҙан һаҡлап ҡалыуҙа халыҡты батырлыҡтарға өндәр, йән аямай көрәшергә дәртләндерер шиғырҙар яҙҙылар. Мәҫәлән, М.Ғафури “Ант”, Д.Юлтый “Атлан, батыр”, Сәйфи Ҡудаш “Бирсәткә йыры”

Яңы әҙәбиәт яңы геройҙан башлана. Башҡорт совет проза жанры ла революция яһаған, граждандар һуғышы фронттарын кискән яңы кешене – ҡыҙыл армеецты, большевиктарҙы һүрәтләүҙән башланды.

Граждандар һуғышы йылдары – башҡорт совет драматургияһыныңда майҙанға килеү осоро. Яңы драматургия башҡорт театры менән берлектә үҫеп китте. 1919 йылдың аҙағында Стәрлетамаҡта күренекле режиссер һәм артист Вәли Мортазин Башҡорт дәүләт театрын ойошторҙо, беренсе башҡорт пьесаларын ҡуйҙы.Тәүге спектаклдәр Ф.Сөләймәновтың “Салауат батыр”, Мөхәммәтша Буранғоловтың “Ашҡаҙар” пьесалары буйынса ҡуйылды. 1920 йылдан башлап Д. Юлтыйҙың “Ҡарағол” драмаһы, Ырымбур сәхнәләрендә Афзал Таһировтың агитпьесалары уйнала.

Шулай итеп, 1917 йылғы революциялар, граждандар һуғышы осоронда, яу һәм синфи көрәш шарттарында башҡорт совет әҙәбиәте барлыҡҡа килә, поэзия, проза һәм драматургияла әҙәбиәтебеҙ тарихында тейешле урын алырлыҡ матур үрнәктәр ижад ителә.

Егерменсе йылдарҙа башҡорт әҙәбиәте. Егерменсе йылдарҙа башҡорт совет әҙәбиәтенең үҫеше халыҡтың наҙанлығын бөтөрөү, аң-белемен күтәреү, советса яңы мәҙәниәтте һәм әҙәбиәтте нығытыу бурыстары ҡуйылды. Өфөлә Башҡортостан дәүләт нәшриәте ныҡлы нигеҙ һалынды. “Йәш юҡһыл”, “Башҡортостан йәштәре” кеүек яңы гәзиттәр, “Яңы юл”, “Белем” исемле әҙәби -педагогик журналдар сығарыла башлай. Д.Юлтый, М.Ғафури, Т.Йәнәби, С.Ҡудаш, Б.Ишемғол кеүек яҙыусылар гәзиттә мөхәррир йә әҙәби хеҙмәткәр булып эшләнеләр.

1923 йылда “Башҡортостан шағирҙарының берлеге” тигән әҙәби ойошма барлыҡҡа килде, бөтә яҙыусылар 1928 йылда Башҡортостан пролетар яҙыусылар ассоциацияһына берләште.

Башҡорт теле дәүләт теле итеп иғлан ителде.

Поэзия. М.Ғафуриҙың “Ҡыҙыл тәлгәштәр”, Д.Юлтыйҙың “Ҡомартҡыларым”, Сәйфи Ҡудаштың “Һабан йырҙары”, Төхфәт Йәнәбиҙең “Эш сыуағы” исемле китаптарына ингән шиғырҙарҙа “емерек илде төҙәтергә, баҡса итергә ынтылыш йыры, эшсе менән крәҫтиән союзын, азат хеҙмәтте, илгә муллыҡ килтерер игенселек эшен, яңы ауыл тормошон йырлау өҫтөнлөк итте.

Егерменсе йылдарҙағы поэзияла эреле-ваҡлы поэмалар ҙа күренә башлай: М.Ғафуриҙың “Эшсе”, Д.Юлтыйҙың “Шәрәф”, С.Ҡудаштың “Тимерлектә” һ.б.

Мәжит Ғафури үткән замандарҙы һүрәтләүен дауам итте. Мәҫәлән, “Ярлы кешеләр” китабы, “Ҡара йөҙҙәр” повесы.

Афзал Таһиров үҙе күргән- кисергән ваҡиғаларҙы, бик күп кешеләр яҙмышын 20-се йылдарҙың икенсе яртыһында ҙурыраҡ күләмле проза әҫәрҙәрендә яҡтыртты. Ул “Беренсе көндәр”, “Ташҡын даръя тармаҡтарында”, “Иген фабригы”, “Комсомол” тигән повестарын яҙҙы.

Ғайнан Хәйри “Кооператорҙар”, “Ҡатын” тигән повестарын, “Боролош” романын яҙҙы.

Ғөбәй Дәүләтшин “Зилский” исемле повесында егерменсе йылдар уртаһындағы башҡорт ауылының көнкүрешен һүрәтләй.

Драматургия. Егерменсе йылдар уртаһынаса башҡорт дәүләт театрының төп репертуарында шундай әҫәрҙәр бар ине: “Гамлет” ( Шекспир), “Мәкер һәм мөхәббәт” (Шиллер), “Ревизор” (Гоголь), “Ҡарағол” Д.Юлтый, “Салауат батыр” (Ф.Сөләймәнов) һ.б.

Башҡорт фольклоры сюжеттарын сәхнәләштереү буйынса айырыуса Мөхәммәтша Буранғол маһир булды. Ул “Ашҡаҙар”, “Буранбай”, “Ялан Йәркәй”, “Шәүрәкәй”, “Башҡорт туйы” тигән пьесаларын яҙҙы.

Башҡортостан мәғариф халыҡ комиссариаты1925 йылда яңы заман темаһына арналған пьесаларға конкурс иғлан итте. Был конкурста М.Ғафуриҙың “Ҡыҙыл йондоҙ” исемле пьесаһы премия алды.

Егерменсе йылдарҙың икенсе яртыһында ижад ителгән һәм театр репертуарҙарына ингән драма әҫәрҙәренән Д.Юлтыйҙың “Тирмәндә”, А.Таһировтың “Иртәнге нурҙар”, “Баймаҡ” тигән пьесалары заман темаһына, үҙгәреш кисергән яңы кешеләрҙең тормошона бағышланғайны.