2. Ф.Дәүләтшиндың тормош юлы һәм ижады.

Халыҡ араһынан сыҡҡан зирәк аҡыллы кешеләр һәр төрлө ауыр шарттарҙа ла үҙҙәренең йөҙөн юғалтмай, бәҫен төшөрмәй. Башҡортостандың халыҡ сәсәне Фәррәх Дәүләтша улы Дәүләтшин – ана шундай зирәк, тапҡыр шәхестәрҙең береһе. Ул 1887 йылдың 31 ғинуарында Дүртөйлө районының Иҫке Уртай ауылында тыуған. Бәләкәстән үкһеҙ етем ҡалғас, байҙарҙа ялсылыҡта йөрөй. Ҙурая төшкәс, Уралдағы төрлө фабрикаларҙа эшләй. Шунда пар ҡаҙаны шартлап, Фәррәх тома һуҡыр ҡала. Ул төрлө йырҙар, шиғырҙар, бәйеттәр сығарып көн итә. Октябрь революцияһынан һуң ул ил тормошонда булған яҡты, яҡшы үҙгәрештәргә арнап бәйеттәр, шиғырҙыр яҙа. Фәррәх Дәүләтшиндың “Һуҡыр Фәррәх әңгәмәләре”, “Сәсәндең кәңәштәре”, “Йырҙыр һәм бәйеттәр” тигән китаптары баҫылып сыға. УЛ 1939 йылда “Почет билдәһе” ордены менән бүләкләнә. 1944 йылда уға Башҡортостандың халыҡ сәсәне тигән оло исем бирелә.

3.Комедия жанры тураһында.

Жанрҙың исеме грекса komodia (күңелле тамаша һәм йыр) тигән һүҙҙән килеп сыҡҡан.

Комедияның төп үҙенсәлеге шунда: тормоштағы, кешеләр характерындағы кәмселектәрҙе көлкө юлы менән тәнҡит итеү.

Комедияның барлыҡҡа килеүе боронғо гректарҙың Дионис хөрмәтенә бағышланған тамшаларға барып тоташа. Дин әһелдәре тарафынан үткәрелгән рәсми бүлектән һуң, гректар үҙ алдарына уйын- көлкө ойоштра торған булғандар. Сығыштарында кешеләрҙең етешһеҙлектәренән көлөүсе төртмәле йырҙар йырланған. Эләкләүсе төрлө хәрәкәттәр яһалған. Шул рәүешле комедияның тәүге һыҙаттары барлыҡҡа килгән. Башҡорт әҙәбиәтендә М.Кәрим “Ҡыҙ урлау”

12 – се билет

1. Мостай Кәримдең “Ҡара һыуҙар ” поэмаһында батырлыҡ һәм ҡурҡаҡлыҡ темаларының асылыуы. Поэмалағы төп образдарға характеристика.

2. Әхиәр Хәкимовтың “Өйөрмә” романының темаһы һәм идея йөкмәткеһе. Образдар системаһы, үҙегеҙгә оҡшаған геройға характеристика.

3. Әҙәбиәт теорияһы: лиро-эпик жанрҙар тураһында төшөнсә.

1. Мостай Кәримдең «Ҡара һыуҙар» поэмаһында батырлыҡ һәм ҡурҡаҡлыҡ темаларының асылыуы. Поэмалағы төп образдарға характеристика.

Мостай Кәрим 1960 йылда яҙған был поэмаһында яңынан Бөйөк Ватан һуғышы темаһына әйләнеп ҡайта. Әгәр шағир был теманы яу йылдарындағы поэзияһында башлыса батырлыҡ, еңеүгә ышаныс күҙлегенән яҡтыртҡан булһа, «Ҡара һыуҙар» поэмаһында иһә уның трагик – драматик, йәғни «ҡара» яҡтарына нығыраҡ иғтибар итә. Һуғышты ул бөтә ҡырыҫлығы һәм ҡырағайлығы, аяуһыҙ һәм аяныс фажиғәләре менән күҙ алдына баҫтыра.

«Ҡара һыуҙар» поэмаһында ваҡиғалар йөрәктәрҙе һурып алырҙай тетрәткес алымдарға ҡоролған. Хәтәр яу мәлендә дошман алдында теҙ сүгеп, аҙаҡ ер ҡорто урынына иҙелеп үлгән ҡурҡаҡ йәндең бахыр яҙмышы тасуирлана. Яу ҡырында хәбәрһеҙ юғалған һөйгән йәре өсөн йөрәк түрендә күпме йылдар ҡәҙерле хистәр, ғазап ҡатыш өмөттәр һаҡлап килгән сабыр һәм ғорур тол ҡатын сыҙамлығы хаҡындағы фажиғәле хикәйәт ул.

Ошо хикәйәт төбөндә ятҡан бер ваҡиға аша шағир һуғыш һәм тыныслыҡ, батырлыҡ һәм ҡурҡаҡлыҡ кеүек социаль – фәлсәфәүи мәсьәләләрҙе ҙур оҫталыҡ менән сағылдырыуға ирешә.

Поэмала ваҡиғалар һалдат-ветеран исеменән һөйләтелә. Һуғышта хәбәрһеҙ юғалған йәренең яҙмышын белешергә килгән тол ҡатынға һалдат һөйләгән яу күренеше поэманың сюжет һыҙығын тәшкил итә.

«Ҡара һыуҙар» поэмаһы ямғырлы көҙгө төндө һүрәтләү менән асыла. Гел ҡулланылып килгән алым һымаҡ был ямғырлы төн күренеше әҫәрҙәге хәл – ваҡиғаларға төҫмөр генә бирмәйенсә, бөтә ваҡиғаларға төҫ булмаҡсы. Аҙна буйы бер тоташтан көнөн – төнөн яуған көҙгө ямғыр, көҙгө ҡараңғы төн, һары һыуҙар тол ҡатындың ҡара ҡайғыһын, һалдаттың хыянатсыға ҡарата асыуына ишараланғандай итә.

Башта уҡ күҙ алдына тыуған ер образы килеп баҫа. Ул – тормоштоң нигеҙе, тоғролоҡтоң үлсәме хөкөмөндә. Кешене туйындырған һәм кейендергән дә, иң хәтәр саҡтарҙа үҙенә һыйындырған да шул тыуған ер. Кеше донъянан киткәс тә уны үҙ ҡуйынына алған – шул тыуған ер. Утта янһа ла, көйһә лә, тыуған ер барыбер тере ҡалған, тереклек барыбер туҡталмаған. Ошо ер – һыуын һаҡлап, кешеләр күпме яуға күтәрелмәгән, тыуған тупрағын күпме ҡан һәм тир менән һуғармаған! Тыуған илен, тыуған тупрағын һаҡлаусылар, унан айырылмаусылар – үлемһеҙ, ә илен – ерен үҙ итмәҫтәрҙе тыуған ер үҙенә иш итмәй. «Ҡара һыуҙар» поэмаһының тыуған ер образына һалынған мәғәнә айышы ошо.

Ҡот осҡос яуҙа күп батыр ир – егеттәр баштарын һала, тере ҡалғандары бер аҙым да артҡа сикмәй. Ләкин арала бер ҡурҡаҡ ҡоло ла табыла. Ул ҡурҡаҡ, йән аҫрар өсөн, дошман алдына теҙ сүгергә самалай.

Шағир, был бәндәнең юлы хаҡ пулянан киҫелгәнен әйтһә лә, уның йәнен йәһәннәмгә ебәрергә ашыҡмай әле. Ул ҡурҡаҡ һалдатын тағы киҫкенәрәк әхлаҡи һынау алдына ҡуя. Ҡамауҙа ҡалған бер һалдат – ваҡиғаларҙы һөйләүсе һалдат – ветеран – яралы был бәндәне, яурынына йөкмәп булһа ла, үҙебеҙҙең яҡҡа сығарырға, хурлыҡтан ҡотҡарырға теләй. Ләкин, һаман әсир төшөп, тере ҡалыу яғын ҡайғыртҡан был әҙәм, аҙаҡтан дошман алдында теҙ сүгеп, ер ҡорто урынына иҙелеп үлә. Тыуған ере өсөн йәнен аямаған батыр һалдат утта янһа – көйһә лә тере ҡала, үлемесле алыш үлемде еңә; ә үҙ йәне генә аяулы ҡурҡаҡтың яҙмышҡынаһы – иҙелгән ер ҡортоноҡо.

Шағир бындай урындарҙа ла батырҙарҙың үлемһеҙлеген, ҡурҡаҡ хыянатсыларҙың хәшәрәтлеген күрһәтә. Батырлыҡ кешене ир – егетлеккә, данға, үлемһеҙлеккә илтһә, ҡурҡаҡлыҡ – хыянатсылыҡҡа, әҙәм аҡтыҡлығына, мәлһеҙ үлемгә һәм ҡурҡаҡ йән, хыянатсы Яҡуп образдары ошо ҡәтғи хәҡиҡәтте һөйләй.

Батыр һәм сыҙам һалдаттың – лирик геройҙың яҡты образы менән йәнәш ялбарыулы – үтенесле бер – ике ауыҙ һүҙе һәм һыны – ҡылығы бер нисә һыҙат аша ғына бирелгән ғорур һәм сабыр тол ҡатын образы бар ҡиәфәте, аҙаҡ сабыр батырлығы менән күҙ алдына килә.