33.Беларуская культура ў 19-пач 20 ст. Нацыянальнае адраджэнне

I. Культура Беларусі ў пачатку XX развівалася ў цеснай сувязі з нацыянальным рухам. У гэты перыяд актывізуецца барацьба за адраджэнне беларускай мовы, распрацоўваюцца пытанні надыявальва-дзяржаўнай будучыні нашага народа. Значную ролю ў нацыянальна-культурным адраджэнні адыграла Беларуская сацыялістычная грамада (БСГ). Дзякую-чы яе нанаганням была створана легальная газета "Наша ніва" (1906/15), якая стала трыбунай беларускага надыянальна-га руху. Газета выступала за свабодвае развіццё культуры бе-ларускага варода, яго вацыявальвае раўвапраўе, пастаявва ўздымала пытавне аб выкарыставні беларуской мовы ў шко-лах, друку, цэрквах. Рэдакцыі газеты давялося пераадольваць погляды заходнерусізму, прыхільвікі якога сцвярджалі, што беларусы не з'яўляюцца самастойвым этвасам, а толькі адга-лівававвем велікарускага варода. У "Нашай ніве'" друкаваліся творы Я.Коласа, Я.Купалы, Ф.Багушэвіча, М.Багдановіча і івшых беларускіх пісьмевві-каў і публіцыстаў. Пры садзейвічанві "Нашай нівы" з 1910 выдаваўся вельмі павулярвы "Беларускі каляндар", адрасава-ны сялявам. У 1909 г. у Пецярбурзе было заснавана выдавецтва "Заг-ляве совца і ў ваша аконца", у якім за 8 гадоў выйшла ў свет каля 40 беларускіх квіг агульным тыражом звыш 100 тыс экзэмпляраў. Сярод іх першыя беларускія падручвікі "Першае чытавве для дзяцей беларусаў", "Беларускі лемавтар, або Першая вавука чытання" і івш. Звачвае развіццё ў пачатку XX ст. атрымала беларуса-знаўства. Працягвалася вывучэнве этваграфіі, гісторыі і куль-туры краю, прыродазваўчых навук. Да пачатку Першай сус-ветвай вайвы дзейвічала больш за 50 вавуковых і культурна-асветніцкіх таварыстваў. У 1910 В.Ластоўскі выдаў "Карот-кую гісторыю Беларусі", засвавальвік беларускай філалогіі Я.Карскі - 3-томную врацу "Беларусы" (яе таксама вазывалі "Энцыклапедыя беларусазваўства"). Адкрываліся школьвыя і грамадскія бібліятэкі. Буйнейшая сярод іх - мінская публіч-ная бібліятэка імя Пушкіна, створаная ў 1900. Прыкметныя зрухі адбыліся ў развіцці асветы. У сельскай мясцовасці замест царкоўна-прыходскіх школ адкрываліся на-родныя вучылішчы. У гарадах вучылішчы пераўтвараліся ў вы-шэйшыя пачатковыя школы. Было дазволена адкрыццё прыватных школ. Разам з тым у школах усіх тыпаў у Беларусі ў 1914 навучалася толькі 1/5 частка дзяцей школьнага ўзросту. Развівалася таксама прафесійная адукацыя. Спецыялістаў рыхтавалі ў чыгуначных, рамесніцкіх, сельскагаспадарчых і іншых школах і вучылішчах.

II.На мяжы XIX - XX стст. пачаўся новы перыяд беларускага нацы-янальна-вызваленчага руху. Ен звязаны з тым, што з канца 80-х гадоў актывізавалася грамадска-палітычнае жыццё. Дзейнасць народнікаў, развіццё беларускай літаратуры, завяршэнне фарміравання беларус-кай нацыі і звязаны з ім рост нацыянальнай самасвядомасці — усё гэта садзейнічала з'яўленню новага пакалення беларускай інтэлігенцыі. Яе імкненне да ўсведамлення гістарычнага мінулага і тагачаснага стану Беларусі рэалізавалася перш-наперш праз арты-кулы, прысвечаныя гісторыі, этнаграфіі, культуры беларускага народа. Гэта інтэлігенцыя і стала рухаючай сілай беларускага нацыянальнага адраджэння, яго культурна-асветніцкага напрамку.Дзейнічалі пецярбургскі "Гурток моладзі польскай, літоўскай і беларускай" (90-я гады), які ўзначальваў Адам Гурыновіч, іншыя студэнцкія аб'яднанні ў Пецярбургу, Маскве, Кракаве. У 1902 г. браты Іван і Антон Луцкевічы, якія вучыліся ў Пецярбургу, заснавалі там легальны студэнцкі "Гурток беларускай народнай асветы". Названыя гурткі, якія аб'ядноўвалі пераважна моладзь, мелі на мэце адраджэн-не беларускага народа ў эканамічных, і - галоўным чынам - у нацы-янальна-культурных адносінах. Паступова дзейнасць гурткоў набы-вала палітычныя рысы.У 1902 г. група аднадумцаў (В.Іваноўскі, А.Пашкевіч, І.Луцкевіч і інш.) спрабавала наладзіць выданне на гек-тографе газеты "Свабода". У гэтых жа колах выспявала думка аб дзяржаўнай незалежнасці, суверэнітэце Беларусі, аб неабходнасці партыйна-палітычнай самаарганізацыі беларускага руху.Садзейнічалі працэсу нацыянальнага адраджэння развіццё наву-ковага беларусазнаўства, рускі дэмакратычны рух на Беларусі (газета "Мнн-скнй лнсток", "Северо-Западный край", выпускі "Северо-Западного календаря").На аснове нацыянальна-культурных гурткоў беларускай моладзі Мінска, Вільні і Пецярбурга зімой 1902 — 1903 гг. была ўтворана Беларуская рэвалюцыйная грамада (БРГ), якая пазней атрымала на-зву Беларуская сацыялістычная грамада (БСГ). Яе стварылі Іван і Антон Луцкевічы, Алаіза Пашкевіч (Цётка), Казімір Кастравіцкі, Алесь Бурбіс, Вацлаў Іваноўскі, Фелікс Умястоўскі і інш.