49. Культура Беларусі ў 40-80 гг 20 ст

Разоблачая “врагов народа”, органы госбезопасности сфабриковали “дело Саевича”, обвинив наркома образования П.В.Саевича за его заботу о белорусской школе в национализме, контрреволюционной деятельности и шпионаже. В борьбе с так называемым “космополитизмом”, низкопоклонством перед Западом были ошельмованы многие учёные, в том числе выдающийся советский генетик, президент Академии наук БССР А.Р.Жебрак.

Вся сфера духовной жизни общества – культура, литература, искусство, наука, образование были подвержены идеологическому диктату партии. А она своей главной задачей ставила прославление культа личности Сталина, борьбу с “тлетворным” влиянием Запада и с “пережитками капитализма” в сознании людей. Печальную известность получили постановления ЦК партии “О журналах “Звезда” и “Ленинград”(1946г.), “О репертуаре драматических театров и мерах по его улучшению”(1946г.), “Об опере “Великая дружба” (1948г.) и другие, в которых в резкой форме были подвергнуты критике отдельные творческие работники и коллективы за “безыдейность”, “аполитичность”, “низкопоклонство” перед Западом и т.д.

Выполнение этих постановлений затронуло практически все направления художественной культуры Беларуси. “Идеологически вредными” были признаны ряд произведений белорусских писателей, поэтов, литераторов(К.Крапивы, А.Кучера, К.Буйло, В.Агиевича, М.Ларченко). К “антинародному формалистическому” направлению отнесены симфоническая поэма композитора Н.Аладова, 1-я и 2-я симфонии П.Подковырова, опера “Алеся” Е.Тикоцкого и т.д. В меньшей степени идеологическому диктату были подвержены изобразительное искусство, архитектура и скульптура.

В целом же, несмотря на все трудности, в первые послевоенные годы были достигнуты определённые успехи в восстановлении и развитии системы народного образования, науки, культуры, литературы и искусства. Жизнь требовала дальнейших перемен и демократических преобразований в стране.

В 70 – 80-е гг. в основном было завершено введение всеобщего среднего образования молодёжи, система профессионально-технического образования (ПТУ) перешла к подготовке квалифицированных рабочих кадров со средним образованием. В 1970-1985 гг. развивалась сеть высших учебных заведений. Однако в сфере высшего и среднего специального образования рост выпуска специалистов не всегда сопровождался улучшением качества их подготовки. Развитие их материальной базы отставало от требований времени главным образом из-за недостаточного финансирования. Остаточный принцип финансирования продолжал сохраняться и в сфере культурно-просветительной работы. Творчество многих деятелей литературы и искусства сковывалось вмешательством партийной номенклатуры.

50. Утварэнне рб

Пытанне аб суверэнітэце Беларусі неаднаразова ўздыма-лася прадстаўнікамі розных колаў і грамадскіх аб'яднанняў. Яно было вырашана 27 ліпеня 1990 г. У гэты дзень Вярхоў-ны Савет БССР урачыста прыняў Дэкларацыю аб дзяржаў-ным суверэнітэце Беларускай ССР.

Згодна Дэкларацыі, Беларусь — «суверэнная дзяржава, якая ўсталявана на аснове ажыццяўлення беларускай нацы-яй яе неад'емнага права на самавызначэнне, дзяржаўнасці беларускай мовы, вяршэнства народа ў вызначэнні свайго лёсу» (арт. 1). Вышэйшай мэтай суверэнітэту прызнавалася забес-пячэнне свабоднага развіцця і дабрабыту грамадзян рэспублікі. Носьбітам суверэнітэту краіны і адзінай крыніцай дзяржаў-най улады абвяшчаўся беларускі народ. У адпаведнасці са зместам Дэкларацыі з дня яе прыняц-ця на тэрыторыі рэспублікі абвяшчалася вяршэнства Кан-стытуцыі і законаў Беларускай ССР, паўната ўлады рэспуб-ліканскіх дзяржаўных органаў на ўсёй тэрыторыі краіны, самастойнасць і ыезалежнасць Беларусі ў міжнародных зно-сінах. Па сутнасці гэта азначала спыненне дзейнасці ў Бела-русі саюзных законаў. Абвяшчэнне суверэнітэту не было накіравана на разрыў шматбаковых сувязяў з іншымі рэспублікамі. Наадварот, у канцы 1990 г. і пачатку 1991 г. былі падпісаны дагаворы аб супрацоўніцтве Беларусі ў розных сферах з Расіяй, Украі-най і Казахстанам. Перазаключэнне дагавораў паміж рэс-публікамі сведчыла аб ускосным юрыдычным прызнанні ўра-дамі ўжо суверэнных краін нядзейснасці саюзнага дагавора

1922 г. Распад СССР паскорылі падзеі, якія адбыліся ў Маскве з 18 па 21 жніўня 1991 г. Падчас адпачынку Прэзідэнта СССР М. Гарбачова ў Крыме група вышэйшых дзяржаўных асоб (Г. Янаеў — віцэ-прэзідэнт СССР, В. Паўлаў — прэм'ер-міністр СССР, Б. Пуга — міністр унутраных спраў СССР, В. Кручкоў — старшыня КДБ СССР і інш.) стварылі Дзяр-жаўны камітэт па надзвычайнаму становішчу, абвясцілі аб хваробе М. Гарбачова і пераходзе ўсёй улады ў свае рукі. Партыйнае кіраўніцтва спрабавала з дапамогай войскаў, МУС і КДБ падавіць дэмакратычныя рухі і аднавіць таталітарны рэжым у СССР. У БССР дзейнасць змоўшчыкаў падтрымалі Магілёўскі, Гродзенскі, Брэсцкі абкомы КПБ, а ЦК кампартыі Беларусі нават забараніў выхад газеты «Знамя юности», якая актыўна падтрымлівала перабудову. Толькі Мінскі гарадскі савет на-родных дэпутатаў асудзіў пераварот. Апазіцыя па прыкладу Масквы правяла ў Мінску дэманстрацыю і мітынг. У Мінску група з 25 дэпутатаў вышэйшага заканадаўча-га органа ўлады рэспублікі прапанавала склікаць 5 ю нечар-говую сесію Вярхоўнага Савета БССР. 25 жніўня на ёй быў прыняты Закон «Аб наданні статусу канстытуцыйнага зако-на Дэкларацыі Вярхоўнага Савета Беларускай ССР аб дзяр-жаўным суверэнітэце БССР» і пастанова «Аб забеспячэнні палітычнай і эканамічнай самастойнасці Беларускай ССР». 3 17 па 19 верасня адбылася 6-я нечарговая сесія Вярхоўнага Савета, на якой разглядаўся Закон «Аб назве БССР». Дэпутаты прынялі рашэнне перайменаваць БССР у Рэспуб-ліку Беларусь, а ў скарочаных назвах — Беларусь. Тады ж былі абвешчаны законы «Аб Дзяржаўным сцягу Рэспублікі Беларусь», «Аб Дзяржаўным гербе Рэспублікі Беларусь». Старшынёй Вярхоўнага Савета на альтэрнатыўнай аснове быў выбраны прафесар Беларускага дзяржаўнага універсітэта С. Шушкевіч. Так у гісторыі Беларусі пачаўся новы этап незалежнай Рэспублікі Беларусь. 8 снежня 1991 г. у Белавежскай пушчы, у рэзідэнцыі «Віскулі» (кіраўнікі Беларусі, Расійскай Федэрацыі, Украіны падпісалі Пагадненне аб стварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў (СНД). У ім абвяшчалася, што СССР як суб'ект міжнароднага права спыніў сваё існаванне. 15 сакавіка 1994 г. Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняў новую Канстытуцыю — Асноўны закон Рэспублікі Беларусь. Паводле Канстытуцыі, Беларусь абвяшчалася уні-тарнай дэмакратычнай сацыяльнай дзяржавай, якая валодае вяршэнствам і паўнатой улады на сваёй тэрыторыі. У рэспуб-ліцы ўводзілася пасада прэзідэнта. Ні парламент, ні прэзі-дэнт не атрымалі рашучай перавагі ва ўладных паўнамоцт-вах. Выбары першага прэзідэнта былі прызначаны на 10 чэр-веня 1994 г. Кандыдатамі на пасаду прэзідэнта былі вылучаны шэсць чалавек: А. Дубко, В. Кебіч, А. Лукашэнка, В. Новікаў, 3. Пазняк, С. Шушкевіч. Шырокую падтрымку сярод гра-мадзян знайшла перадвыбарная праграма А. Лукашэнкі. У ёй акцэнт рабіўся на сацыяльную справядлівасць, навядзен-не парадку, барацьбу з карупцыяй, павышэнне жыццёвага ўзроўню насельніцтва, збліжэнне з Расіяй. Пераможцам першага тура выбараў 19 чэрвеня стаў А. Лукашэнка, які набраў 45% галасоў. В. Кебіча, хаця ён і выйшаў у другі тур, падтрымала толькі 17,4% выбаршчы-каў. У наступным туры выбараў 10 ліпеня амаль 80 % выбаршчыкаў першым Прэзідэнтам Беларусі абралі Аляк-сандра Рыгоравіча Лукашэнку. Абвяшчэнне незалежнасці Беларусі спрыяла далейшаму развіццю дэмакратычных адносін. Хутка развівалася неза-лежная прыватная прэса. Быў спрошчаны выезд грамадзян за мяжу. Ужо ў першыя гады незалежнасці былі зарэгістра-ваны 29 палітычных партый і сем грамадска-палітычных ру-хаў. У 1994 г. парламент прьшяў закон аб палітычных парты-ях, які гарантаваў грамадзянам нашай краіны права свабоды палітычных поглядаў і актыўнага ўдзелу ў палітычным жыцці. Рэферэндумы 1995 і 1996 гг. 3 мэтай забеспячэння эфек-тыўнасці дзяржаўнай палітыкі Прэзідэнтам А. Лукашэнкам было праведзена рэфармаванне сістэмы выканаўчай улады. У пачатку 1995 г. была створана падпарадкаваная Прэзідэнту скразная вертыкальная структура, якая ўключала выканаў-чыя і распарадчыя органы як у цэнтры, так і на месцах, так званая «вертыкаль» — строга цэнтралізаваная сістэмадзяр-жаўнага кіравання. Між тым у грамадстве працягваліся палітычныя рознага-лоссі і барацьба. Важным этапам барацьбы паміж урадавымі коламі і апазіцыяй сталі парламенцкія выбары, прызнача-ныя на 14 мая 1995 г. Для ўдзелу ў выбарах апазіцыйныя партыі арганізавалі перадвыбарны блок, аднак перамагчы на выбарах не здолелі. Прэзідэнт ініцыіраваў правядзенне ў адзін дзень з парламенцкімі выбарамі рэспубліканскага рэферэн-думу. Па ўсіх чатырох пытаннях (аб наданні рускай мове роўнага статусу з беларускай; аб увядзенні новых Дзяржаў-нага сцяга Рэспублікі Беларусь і Дзяржаўнага герба Рэспублікі Беларусь; аб адабрэнні дзеянняў Прэзідэнта, накіраваных на эканамічную інтэграцыю з Расійскай Федэрацыяй; аб уня-сенні змяненняў у Канстытуцыю Рэспублікі Беларусь, якія прадугледжвалі магчымасць датэрміновага спынення паўна-моцтваў Вярхоўнага Савета Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь у выпадках сістэматычнага або грубага парушэння Кансты-туцыі) Прэзідэнт атрымаў падтрымку грамадзян. У чэрвені 1996 г. Прэзідэнт унёс у Вярхоўны Савет пра-панову аб рэферэндуме па пытаннях, якія датычыліся ў тым ліку і артыкулаў, замацаваных у Канстытуцыі: аб пераня-сенні нацыянальнага свята з 27 ліпеня на 3 ліпеня,аб свабодным абароце зямлі, аб адмене смяротнага пакарання, аб рэарганізацыі парламента, аб тэрміне паўнамоцтваў кіраўніка дзяржавы, аб прыняцці новай рэдакцыі Канстытуцыі Беларусі 1994 г. Ва ўмовах абвостранай канфрантацыі ў грамадстве, спроб апазіцыі сарваць рэферэндум, а таксама няўдалай спробы правесці Вярхоўным Саветам 20 лістапада працэдуру імпічмен-та прэзідэнту 24 лістапада 1996 г. адбыўся другі рэспублі-канскі рэферэндум. У адпаведнасці з новай рэдакцыяй Канстытуцыі Бела-русь ператваралася ў прэзідэнцкую рэспубліку з шырокімі паўнамоцтвамі кіраўніка дзяржавы. Прэзідэнт з'яўляецца гарантам Канстытуцыі, правоў і свабод чалавека і грамадзя-ніна. Выканаўчую ўладу ўзначальвае Прэм'ер-міністр урада. Новая рэдакцыя Канстытуцыі пашырыла правы і паўнамоцт-вы Савета Міністраў. Замест аднапалатнага Вярхоўнага Саве-та з 260 дэпутатамі быў сфарміраваны двухпалатны парла-мент — Нацыянальны сход, які з гэтага часу складаецца з Палаты прадстаўнікоў (110 дэпутатаў, абраных насельніцт-вам) і Савета Рэспублікі (па 8 чалавек, абраных ад кожнай вобласці і г. Мінска, і 8 чалавек, прызначаных Прэзідэнтам). На парламенцкіх выбарах 2000г.насельніцтва падтрымала палітыку Прэзідэнта, у Нацыянальны сход прайшлі толькі адзінкі апазіцыйна настроеных дэпутатаў. Спробы апазіцыі правесці альтэрнатыўныя прэзідэнцкія выбары былі беспас-пяховымі. У 2001 г. Прэзідэнт Беларусі А. Лукашэнка быў абраны на новы тзрмін. 3 цягам часу палітычная сітуацыя ў краіне набыла адносную стабільнасць. Аб гэтым сведчаць вынікі новых парламенцкіх выбараў і рэспубліканскага рэферэндуму. 17 кастрычніка 2004 г. адбыліся выбары ў Нацыянальны сход Рэспублікі Беларусь, на якіх ніводны прадстаўнік апазіцыі не прайшоў у вышэйшы заканадаўчы орган улады краіны. Адначасова з парламенцкімі выбарамі праходзіў рэспубліканскі рэферэндум аб зменах у Канстытуцыі, якія далі права А. Лукашэнку балаціравацца ў прэзідэнты трэці раз. Пераважная большасць беларусаў пра-галасавала за тое, каб сучасны кіраўнік дзяржавы А. Лука-шэнка атрымаў магчымасць удзельнічаць у прэзідэнцкіх вы-барах 2006 г.

61