СБОРНИК АКМУЛЛИНСКИХ ЧТЕНИЙ 2012

категориялары ретінде танылады. Бұл орайда қазақ халқының ертеден келе жатқан егіншілік мәдениетін (оның ішінде кұнкөрістің көзіне айналған ең алғаш екпе мәдени дақыл - тары) айғақтайтын, яғни халықтың материалдық мәдениетін танытатын атау ретінде және бірнеше концептінің құрылымдық элементі ретінде "тары" лексемасы мәдени концептіге жатады. Осы тұрғыда мәдени концептілер категорияларына қатысатын құрамында "тары" лексемасы бар тұрақты сөз оралымдарында, яғни тірек немесе түйінді үғым негізінде этностьң мәдени, рухани болмысы бейнеленеді.

Сонымен бірге концептілерге талдау жасағанда әр тілде мәдени-ерекше /кульурно-специфичных концептов/ концептілер басым болады. Біз "тарыны" мәдени-ерекше концептіге жатқызамыз. Өйткені тары қазақгар үшін - тіршіліктің көзі және тоқшылықтың символы. Осьщан тілімізде "тарысы бардың тоқашы бар,...", "тары жеген тарықпас", "тарылы елге барсың жарма жерсің,..." сияқты т.б. тұрақты тіркестер туындап, әр тіркес мәдени концептілік өріске қатыса алады. Әсіресе,"тары" атауы шеберлік, сүлулық, өсіп-өну, тоқшыіылык, т.б. әлеуметтік мәңділігі жоғары ұғымдарды біддіретін концепт жасауға құрылымдық элемент ретінде катысады. Алайда, неге бидай, жүгері, арпа т.б. дәнді дақыл атауларды концептіге жатқызбасқа деген ой туары сөзсіз. Бұл тұрғыда "тары" лексемасы — бірнеше концептінің құрылымдық элементі ретіңде катысатын әлеуеті (потенциалы) өте кұшті лингвомәдени бірлік. Өйткені тілімізде "тары" лексемасына қатысты сөздер, символдар, перифразалар, тұрақты теңеулер, фразеологизмдер, мақалмәтелдер, нақыл сөздер, мәтін деңгейіндегі прецеденттер (аңыз-әңгімелер, шешендік сөздер, жұмбақтар, ертегілер) басқа дәнді дақылдарға қарағанда мол. Бұл жоғарьща айтып кеткендей, аталмыш дақыл (тары) казақ халқының дәстүрлі мәдени шаруашылығының болғанын айғақтайды.

Концепт сөздерді анықтау принциптері кей кездері субъективті түрде жүргізілуде. Мысалы, "Тілдің логикалық анализі" мәселесімен айналысушы топтың өкілдері көптеген концепт сөздерді "философиялық ғылыми категориялар" және "практикалық философия ұғымдарын беруші сөздер" деп шектеуге тырысады. Концепт сөздерге бұлай қарау оларды бірнеше ондаған сөздерге ғана сыйдырады. Ал тілдегі қаншама мың сөздер, соның ішінде дерексіз ұғымдағы сөздер, сол ондаған концептінің аясына сыя бермейді.

А.Н. Мороховский дерексіз лексиканы мәдени сөздерге, ғылыми терминдерге және идеологиялық сөздерге қарама-қарсы қояды. Автордың ойынша, бұл үш топтағы сөздердің семантикасын бөлу себебі, біріншіден, атқаратын қызметінің, екіншіден, пайда болу тәсілдерінің, үшіншіден, беретін ұғымдарының әр түрлілігіне байланысты. Ғылыми терминдерді жеке тұлғалар жасайды, олардың алға қоятын міндеті - жаңа идеялар мен концептілерге ат қою, олар ғылыми түсінікті қамтиды. Мәдени сөздерді әлеумет жасайды, олардың міндеті - тілдегі кейбір түсініктерді, ұғымдарды сол әлеуметте бар концептілерді орнықтыру, олар рухани сананы, түсінікті қамтиды. Идеологиялық сөздерді жекелеген тұлғалар дүниеге әкеледі, әлеумет оны қабылдайды. Олардың міндеті - үгіт-насихат, тапсырма және иллюзиялық түсінікті, яғни болмысты әсерлеп түсіндіруді қамтиды /6.55/ А.Н.

711

Мороховскийдің көзқарасы бойынша, мәдени сөздердің термиңдерден айырмашылығы мынада: терминдер бір тілден екінші тілге оңай ұғынылады, ал мәдени сөздерді екінші бір тілге дәл аударып беру үлкен қиындықтар туғызады, себебі олардың әрқайсысында сол ұлт мәдениеті, менталитеті бейнеленеді.

Біздіңше, дерексіз сөздердің өзі де концепт (мәдени сөздер) бола алады. Өйткені олардың мағынасы да қандай да бір рухани мәдени ұғымды береді. Сондай-ақ сөздердің "мәдениленуі" рухани немесе дерексіз категориялардың негізінде ғана емес, сонымен бірге әдет-ғұрыпты сипаттайтын, адамның жекелеген қасиеттерін білдіретін сөздердің (тұрмыс, мінез-құлық, кедейлік, батырлық т.б.), тіпті нақты іс-әрекеттердің (ән салу, суға жүзу, аңға шығу, балық аулау, егін салу) негізінде де жүзеге асады. Жекелеген халық үшін бүл сөздер жалпы мәдени мағынаға ие бола алады. Өйткені олар қандай да бір мәдени ерекшелікті білдіреді.

Мәдени концепт сөздердің аясы нақты, жинақтаушы заттық лексиканың есебінен кеңейе алады. Мысалы, "үй", "отбасы", "соғыс", "қару", "қайың", "тары" т.б. көптеген өсімдік пен жануарлардың, тұрмыстық заттар мен құбылыстардың атаулары жекелеген ұлттың өзіндік менталитетіне байланысты ерекше концептілік мән алуы ықтимал. Сөйтіп, заттар мен құбылыстарды таңбалаушы тілдік бірліктер мәдени компоненттерімен ерекшеленеді. Мысалы, американдықтар үшін жүгері сыйлы қонаққа даярланатын тағам болса, орыс халықтары үшін картоп — күнкөріс көзінің бірі. Орыстар үшін картоп — бақшалық дақыл ғана емес, мәдени мазмұнға ие атау.

Сөздердің мәдени концепт қатарына енуі олардың прагматикалық, семантикалық сипаттарына байланысты. Біз концепт сездерді мәдениеттің екі жағы іспетті материалдық жөне рухани мәдениеттің өзара байланысы ретінде қарастыру бағытын ұстандық. Рухани мәдениетті жан-жақга әрі терең танымдық зерттеу - тілдегі бүкіл сөздерді концептіге жіктеуге мүмкіндік береді.

Қазіргі тіл ғылымында концепт терминінің қарастырылуы лингвистика мен философияның өзара қарым-қатынасының күшеюіне байланысты. Логикада "концепт" термині "үғым, түсінік" терминдерімен бірдей мағынада қолданылады. Сөйтіп концепт ұғымын "адамның әлем туралы жинақталған мөдени түсініктері бейнеленген жөне атаулары бар ғаламның тілдік бейнесі" ретінде тани отырып, біздің дүниетанымымыздағы әлем туралы ақикат болмысты бейнелейтін когнитивті бірлік ретінде қарауды жөн көрдік.

Дегенмен, концепт терминін "рухани мәдениеттің тірек сөздері" мағынасында ғана түсінбейміз, себебі тірек сөз концепт сөзіне емес, "мөдени концепт" тіркесіне балама ретіңде қолданылады.

Ресей тіл білімінде "концепт" термині алғаш рет 20-30 жылдары қоршаған орта құбылыстарының тіл әлемінде бейнелеу мөселесін зерттеуге байланысты пайда болды. Д.С. Лихачев, В.В. Колесов сияқты зерттеушілер өз кезінде дұрыс атала қоймаған, бірақ қазіргі уақытта өзекті болып табылатын орыс философы С.А. Аскольдов-Алексеевтің 1928 ж. "Русская речь" жинағында жарық көрген "Концепт и слово" деген еңбегіне сілтемелер береді. С.А.Аскольдов-Алексеев концептіні былайша түсінетінін айтады: "...некое общее понятие как содержание акта сознания, которое остается <...>

712

весьма загадочной величиной, почти неуловимым мельканием чего-то в умственном кругозоре, происходящим при быстром произнесении и понимании <...> слов: Концепт есть мысленное образование, которое замещает нам в процессе мысли неопределенное множество предметов одного и того же рода"/7..28/. Ғалым теориясының назар аударар жағы — біздіңше, дерексіздіктің үлкен деңгейіне дейін ұмтылатын концептінің әрбір элементі иеархиялық біріккен құрылымда айқындалуы. Оның түсіндіруі бойынша, концепт сөз бен оның мағынасының арасына дәнекер болады. Тілдік қолданыста адам санасы сөздердің ұғымдарын пайдалана алмайды, сондықтан мағыналық элемент ретінде ұғым емес, ықшамдалған ең алғашқы ойдағы түсінік - ментальдық белгілер пайдаланылады. Осылар концепт болып табылады. Егер автордың пікіріне жүгінсек, концепт ықшамдалған түсінік емес (не свернувшееся понятие), "а "эмбрион" понятия, так как раньше и в нем потенциально заложена та семантическая структура, те общие и частные смыслы, которые затем разворачиваются в понятие"/7.16/. Концепт уақыт пен кеңістіктегі сөздердің идеялық-туыстық байланысын анықгауға мүмкіндік береді. Нақтылы және потенциалды (әлеуетті) сөздердің мағыналары, ұқсас мағыналы сөздердің байланысы, олардың беретін ассоциациялары бір тірек сөз концептіге бірігеді.

Орыс және шетел ғалымдарының концепт пен сөзге байланысты «ұғымның жұмырланған көлемі» ("закругленных обьемах смысла"), «мағына беріктігі» (о "принципиальном значений"), «уақыттан тыс мағына» (о "вневременном содержании") сияқты ой-пікірлері А.А. Потебняның сөздің "ішкі формасы" туралы іліміне жақын.

Алғашында, сөздің пайда болу кезеңінде, концепт оның "ішкі формасы" ретінде, яғни тілді қолданушының санасында оған дейін бар мағыналарды жаңа сөзбен бірге пайда болған жаңа мағыналармен байланысты қаралады. Содан кейін, сөзді игеру кезеңінде, концепт бірде концепт-бейнеге (егер ол айтылымның тек сыртқы тұлғасына ғана ұмтылса), бірде үғымға (егер оның мазмұндық жағы дамыса) түрленіп отырады. Бірақ бейне мен ұғым -- бұлар концепт емес, оның сөздің мәдени-тілдік игерілу нөтижесінде пайда болған жаңа бір түрі. Бұл кезде концепт бейне мен ұғымды түсіндіре алады. Нәтижесінде, белгілі бір тілдік мазмұнмен байланысты сөздің ұғымдық жағы сол берілген сөз арқылы мәдени түсінудің кілті деп есептеуге болатын мәдени символдарға дейін дами алады. Соңында сөздің мәдени-тілдік танымның шеңбері тұйықталып, концепт сөздің ұғымдық құрылымының бөлігі ретінде және сонымен бірге осы құрылымды түсіну кілті ретінде мәдениет элементтерін айқындай алады.

В.В. Колесов концепт ұғымын қазіргі зерттеулерде кездесетін мәдени концепт үғымымен байланыстыра келіп былай дейді: "Концепт - сөздің мағыналық толығуының негізгі нүктесі, сонымен бірге дамудың ең соңғы шегі... Мәдени таңба ретіндегі сөз мағыналарының даму нөтижесіндегі алғашқы мағына соңғы нүкте, яғни қазіргі мәдениеттегі қатары молайған ұғым концепт бола алады" /8.36/. Бұл теориялық жақтан барлық сөздер мәдени мағыналы бола алады деген ойларды дәлелдей тұседі және сөздің

713

мәдени-тілдік табиғатын зерттеуде "концепт" терминін қолданудың қажеттілігін нақтылайды. "Тілдің логикалық анализі" мәселесін шешуші топтың еңбектерінде де "концепт" терминіне байланысты осылай айтылады.

Сонымен бірге жағдайды "оқудың" кілті болып табылатын түрлі жағдайларды білудің өзгеше модельдері - фрейм, схема сияқты ұғымдармен "концепт" термині ұқсас. Тілді логикалық тұрғьщан талдау еңбектерінде қолданбалы лингвистика мен логикада қолданылатын, негізінде, ағылшын және латын тілдеріндегі сөздердің сәйкес мағыналарына сүйенетін халықаралық терминология пайдаланылады. "Үлкен ағылшын - орыс сөздігінде" "сопсері" сөзі "ұғым, идея", сонымен қатар "жалпы түсінік" дегенді білдіреді. "Шетел сөздерінің сөздігінде" "сопсеріив" сөзінің этимологиясы латынша "ой, түсінік" дегендердің аудармасы ретінде беріледі. Концептіде сөздің мағыналық дамуының барлық мүмкіншіліктері айқындалып жиналады. В.В. Колесов "концептус" сөзіне - "барлық көмескі синкретті белгілерді бір сөздің бойында байланыстырушы ұғым" деген анықгама береді.

Концепт адамның өмір тәжірибесін бейнелей отырып, толығуға, өзгеруге икемді болып, логикалық тұрғыда біріккен динамикалық құрылымда келеді. Концептінің арқасында сөздің ескі және жаңа мағыналары уәжделген және тиянақты болып табылады. Уәжділіктің негізін концептінің құрылымынан іздеу керек. Сөздің ішкі мағыналық құрылымы оның сыртқы болмысымен байланысты. "Ішкі құрылым үшін ол берілген сөздің барлық сез қолданыста түпкі мағынасының негізі болып, ал сыртқы кұрылым үшін оның барлық мағына категорияларының улгісі (моделі) ретінде қызмет атқарады". Бұл тұрғыда концепт — сөздің барлық мағынасына ортақ ұлттық ұғым.

Сөздің әр түрлі мағынасы концепт болады деген көзкарас та бар. Концепт қандай да бір сөздіктен мағынаның орнын басса, ол контекстен, жалпы жағдайдан барып белгілі болады. Тілдегі концептілер жүйесі жеке адамның да, тілді қолданушы барлық адамның да сөздік қорындағы потенциалды (әлеуетті) мүмкіншілігін ашатындыктан, оларды "концептілік еріс" деп атауды ұсынаық

Сонымен "тары" және оған қатысты атауларды төрт сатылы иерархиялық құрылымда көрсетуге болады: 1) лексикон; 2) сөздердің мағынасы; 3) концепт сөздер; 4) бір-біріне бағынышты концептілер жүйесін біріктіретін - концептілік өріс. Концептілік өріс жеке бір адамның, бүкіл бір топтың, тұтас бір халықтың мәдени дәрежесін айқындайтын концептілердің арасындағы байланысты қарастырады. Осымен байланысты "тары" концептісінің тілдік экспликациясы ретінде жеке сөздер, символдар, фразеологизмдер, тұрақты теңеулер, перифразалар, мақал-мәтелдер, қанатты сөздер, прецеденттер, шығармалардың аттары да қамтылады.

Концептілік өріс — мәдениеттің өзгеше бір тілдік ескерткіші. Осы арада концепт тұрақты мөлшерді сақтайды ма немесе уақыт ағынымен ол да өзгере ме деген сұрақ туады. Бұл сұрақка бір ғана тұрғыдан жауап беру қиын. Бір жағынан концепт өзгермейді, ол сөздің тұтас мағынасын сақтайды және бір сездің бойындағы барлық екінші мағынаны ұстап тұрады, ал екінші жағынан, концепт адам тәжірибесін бейнелей отырып толығуға, өзгеруге

714

бейім. Бұл орайда концепт барлық жаңа және бұрынғы мағыналарды біріктіріп ұстайды, онда сөз семантикасындағы мүмкін болатын барлық өзгерістер "программаланған". Концептінің ерекшелігі — таным процесінде сөздерді меңгере отырып, түрі өзгерсе де, тұрақты болып қалуында. Яғни концепт әр кезде біздің алдымызда өзінің жаңа бір кейпінде көріне алады.

Концептіні жеке сөздердің семантикалық көрінісін түсінудің кілті ретінде, ал екінші жағынан, мәдени құбылыстың ерекшелігін түсінудің кілті ретінде қарастырамыз. Сонымен, концепт ғаламның мәдени-тіддік бейнесін ұғынуға мүмкіңдік береді.

Мәдени сөздер өздерінің даму барысында өзара қарым-қатынаста болады. Қандай да бір мәдени концептіні танып-білуде біз міндетті түрде санамыздағы соған жақын баска да концептілерді қатыстырамыз. Бұдан концептілердің белгілі бір жүйеде құрылатыны көрінеді. Бұл жүйеде зерттелетін концептілік жұп (концептуальные пары) "басқарушы қызметте" болады, ал қалған концептілер оған бағынады. Бір жұбы негізгі элемент ретінде ерекшеленетін, қалған қосымша тілдік бірліктерді біріктіретін мұндай концептілердің реттелген жүйесін өріс теориясы (теория поля) көмегімен анықгау, сипаттау қолайлы.

Егер концептілік өріске қатысатын тілдік бірліктер этнос өмірінің мәдени аспектілерін танудың негізгі бағдары етіп алынса, онда сол сөз оралымдарының семантикалық парадигмалар жүйесі арқылы жеке тақырыптық, мағыналық тобын айқындауға болады. Мағыналық қатардың семантикалық құрылымын анықтайтын топ арқылы концептілік өрістерге жіктеп, қатар құрамындағы "тары" сөзіне қатысты тіддік бірліктердің семантикалық ерекшелігін анықтауға мүмкіңдік туады.

Сонымен жиырма концептінің құрылымдық элементі ретінде қатысатын "тары" лексемасы қаңдай концептінің құрылымдық элементіне қатыса алатынына бір ғана мысал беріп отырмыз.

"Тары" лексемасының «жағымды» мазмүндағы концептілер жасауға қатысы.

Концепт — "сұлулық". Адамның сыртқы түр-әлпетіне қатысты концепт.

Әдемілік; көркемдік; көріктілік; әсемдік; тартымдылық; ажарлылык,; сүйкімділік; айдай сүлу; ақ дидар; ақ, қүба; бидай өңді; алма бет; Қыз Жібек; айдай таза, күндей нүрлы; айдай аузы, күндей көзі бар; ай десе аузы бар, күн десе көзі бар; ай қабакқ, алтын кірпік; жүзіктің көзінен өткендей; ай мен күндей, әмбеге бірдей; ақша жүз, оймақ ауыз; он төртінші айдай боп; алтын асыктай; ақ сазандай бұлықсу; аршыған жұмыртқадай; үріп ауызға салғандай; бетінен қаны тамған; екі бетінен қаны тамған; келісті (кескіні) келген; кескінікелісті; сырлы аяқтың сыры кетсе де, сыны кетһейді; Сұлу алған жолдасынан айрылады; толған айдай толықсу; көргеннің көзі тойғандай; қаса сүлу; адамнан асқан сүлу; хордың қызындай; көз сүріну; жаңа туған ай секілді; қараса жан тоймау; киіктің асығындай; сағағынан үзілген; қырмызыдай ажарлы; сүмбідей әдемі; жаяу жүріп, аттан түсіп карағандай; келбетті келген; тарыдай мең.

715

"Сұлулық"концептісіне байланысты концептілік өріске қатысып тұрған сөз оралымдарының ішінен тақырыбымызға қатыстысы - тарыдай мең тіркесі. Халқымыз көрер көз керек сұлулыққы аса жоғары бағалаған. Қыздарының тек сырт сұлулығын ғана емес, яғни тән сұлулығына қоса, жанының сұлу болғанын қалаған.Қазақ халқы қыздың бетіндегі меңді сұлулықтың символы депбіледі. Беттегі меңді "тарыдай мең" деп атаудың себебі, меңнің тарының үлкендігіндей ғана мең және үлкен қара мең болыпбөлінуінде болса керек. Аппақ беттегі тарының үлкендігіндей ғана меңге «тары» сөзінің семантикалық құрылымындағы «кішкентай, домалақ» деген сема арқау болған. Сұлулық концептісіндегі тарыдай мең әсемдіктің символы болар әйел табиғатының бет бейнесін сипаттауға негіз болады.

ӘДЕБИЕТТЕР

1.Аскольдов-Алексеев С.А. Концепт и слово // Русская речь. Новая серия (под ред. И.Р.Гальперин) –Москва, 1986.

2.Гуревич А.Я. Категория средневековой культуры. –Моска: Наука, 1984.

3.Колесов В.В. Концепт культуры: образ – понятие—символ // Вестник; – С.-Петербурского ун-та, 1992, Серия 2, вып. 3.

4.Лихачев Д.С. Культура как целостная динамическая система // Вестник РАН, 1994.№8

5.Логический анализ языка: Культурные концепты. –Москва: Наука, 1991.

6.Маслова В.А. Введение в лингвокультурологию. –Москва, 1997.

7.Мороховский А.Н. «Культурные» и «некультурные» слова //Концептуальный анализ: методы, результаты, переспективы. –Москва: Наука, 1990

8.Сугирбекова С. Концепты контраста в романе Д.М.Достаевского «Преступление и наказание». Канд. Дисс. –Алматы, 2001.

©Куштаева М. Т.,2012

А.С. Мальгина, БГПУ им. М. Акмуллы ( г. Уфа)

ИНФОРМАЦИОННАЯ ОТКРЫТОСТЬ

В условиях формирования глобального информационного общества проблемы доступности информации в каждой стране носят не только специфически национальный, но и универсальный характер. Сегодня в условиях «цифрового» мира, когда объемы информации растут экспоненциально, а информационные потоки усложняются, когда информация легко перешагивает государственные границы и выходит из-под национальных юрисдикций, международное сотрудничество тем более необходимо и востребовано. Одно только правовое регулирование не может и не должно решать всех проблем, связанных с обеспечением доступа к информации в электронной среде. В интернете происходит огромное количество манипуляций массовым сознанием. При этом во всем мире падает интерес к чтению серьезных текстов, происхо-

716

дит более поверхностное их восприятие. Эти проблемы должны решать все социальные институты, прежде всего система образования, которая должна формировать медиа- и информационную грамотность населения и его читательскую компетентность – без этого люди просто не смогут находить, критически оценивать, должным образом интерпретировать и эффективно применять информацию. Научные институты должны разрабатывать, а система образования должна укоренять принципы новой информационной этики, ответственногоповедения в киберпространстве [Кузьмин, 2012: 22-24]. Информационная открытость – это организационно-правовой режим деятельности любого участника социального взаимодействия, обеспечивающий любым участникам этого взаимодействия возможность получать необходимый и достаточный объем информации (сведений) о своей структуре, целях, задачах, финансовых и иных существенных условиях деятельности.

Сегодня информационная открытость, использование интерактивных технологий – не право, а обязанность государственных органов власти. Это путь к созданию государства, максимально удобного для своих граждан. Интернет часто становится первым источником официальной информации для рядового гражданина. Информационная открытость – это возможность получения сведений о деятельности органов государственной власти посредством гарантированного доступа к носителям информации (документам, другим аудиальным и визуальным носителям), на которых фиксируются решения, затрагивающие общественно значимые вопросы [Косарецкий, 2010: 57-61]. Исследованием вопросов, связанных с политикой информационной открытости региональных и муниципальных органов власти, их информационным взаимодействием с населением и структурами гражданского общества занимается все большее число российских ученых. Практические направления обеспечения эффективной информационной политики находятся в фокусе интересов деятелей властной элиты и государственного аппарата, партий и общественных движений различной идейно-политической направленности, принимающих активное участие в текущем российском политическом процессе. Вместе с тем, по признанию ряда ученых-исследователей и специалистов, задействованных в сфере практической политической и информационной деятельности, едва ли можно говорить о наличии четкого понимания того, что подразумевается под государственной информационной политикой вообще и политикой информационной открытости в частности, каковы их содержание, основные направления. И хотя сегодня на федеральном уровне процесс формулирования основных направлений государственной политикиинформационной открытости идет достаточно активно, в регионах действенные методы осуществления такой политики еще не выработаны [Каменская , 2011: 18-24].

На сегодняшний день информационная революция достигла неплохих результатов. В немногих управленческих структурах имеется обратная связь, но реагирование на обращение граждан остается прежними, решения принимаются в режиме реального бюрократического времени. Как показывают исследования, проведенные социологами прессы, доступ граждан и журналистов к информации, содержащейся у государственных и муниципальных чиновников, крайне затруднен, граждане мало осведомлены о деятельности

717

общественных и политических институтов. От умения власти взаимодействовать с гражданами при участии региональных (муниципальных) СМИ зависит успешность социально-политических и экономических преобразований как в самом регионе, так ив стране в целом. Отметим, что, несмотря на формирование и осуществление информационной политики на уровне субъектов Федерации, в особенности, Республики Башкортостан, проблема формирования информационной политики органов исполнительной власти остается одной из малоизученных и потому приоритетной в современной российской политической науке [Гарифуллина, 2010: 790-792].

Вкачестве отправной точки можно считать, что доступность информации для самой широкой аудитории определяется, прежде всего тем, что она переводится в цифровую форму, сохраняется и распространяется. Это необходимое условие для обеспечения пользователей информацией через различные точки доступа, и одними из основных таких пунктов на сегодняшний день являются библиотеки [Фирсов, 2012: 18-19]. Информатизацию можно определить как деятельностный процесс все более полного овладения информацией как важнейшим ресурсом развития с целью повышения интеллектуального уровня человечества, необходимого для достижения стратегической цели выживания и развития цивилизации на гуманистической основе. Если спроецировать этот тезис на область высшего образования, то следует отметить ряд тенденций: образование является сферой, наиболее восприимчивой к инновациям, поэтому образовательные программы высшего образования всегда содержат актуальную новую информацию; образование консервативно, поэтому информатизация с трудом пробивает себе дорогу в вузовскую практику. Современные европейские и мировые тенденции обеспечения гарантий качества образования включают несколько аспектов, которые напрямую связаны с информатизацией: 1) устойчивость и эффективность управления вузом на основе информационных технологий (далее–ИТ); 2) гарантированная обеспеченность студентов информационными ресурсами по реализуемым образовательным программам; 3) открытость и информирование общественности [Тимченко, 2007: 12-13].

Всоответствии с принятым Государственной Думой в 1 чтении Проектом федерального закона «Об образовании в Российской Федерации» (от 17.10.2012) Образовательные организации формируют открытые и общедоступные информационные ресурсы, содержащие информацию об их деятельности, и обеспечивают доступ ктаким ресурсам посредством размещения их

винформационно-телекоммуникационных сетях, в том числе на официальном сайте образовательной организации в сети «Интернет».Образовательные организации обеспечивают открытость и доступность: 1) сведений; 2) копий; 3) отчета о результатах последнего самообследования, проводимого в порядке, установленном федеральным органом исполнительной власти, осуществляющим функции по выработке государственной политики и нормативноправовому регулированию в сфере образования; 4) порядка оказания платных образовательных услуг, включая образец договора об оказании платных образовательных услуг, с указанием стоимости платных образовательных ус-

718

луг; 5) иных сведений, размещаемых (публикуемых) по решению образовательной организации и (или) размещение (опубликование) которых является обязательным в соответствии с федеральными законами .

Органы государственной власти Российской Федерации и субъектов Российской Федерации, органы местного самоуправления, осуществляющие полномочия в сфере образования, и участники образовательного процесса имеют право на получение своевременной, достоверной и полной информации о состоянии и перспективах развития образования в Российской Федерации, обеспечивающей возможности эффективного управления системой образования. Информация о системе образования включает в себя данные официального статистического учета в системе образования, данные мониторинга в системе образования и иные данные. Мониторинг в системе образования представляет собой форму систематического стандартизированного наблюдения за состоянием и динамикой изменений результатов и условий осуществления образовательных процессов, контингента обучающихся, сети организаций, осуществляющих образовательную деятельность, и осуществляется с использованием автоматизированной системы сбора данных с каждого уровня системы образования. Анализ информации о состоянии и перспективах развития образования подлежит ежегодной публикации в виде итоговых (годовых) отчетов в сети Интернет на официальном сайте федерального органа исполнительной власти, осуществляющего функции по выработке государственной политики и нормативноправовому регулированию в сфере образования, органов исполнительной власти субъектов Российской Федерации и органов местного самоуправления, осуществляющих управление в сфере образования .

Современные образовательные технологии неразрывно связаны с созданием и использованием электронных образовательных ресурсов (ЭОР) и информационно-образовательных сред (ИОС). Обеспеченность ЭОР потребностей системы образования является одним из ключевых факторов ее эффективного функционирования и развития. При этом важно как наличие качественных ЭОР, так и их доступность в рамках ИОС, определяемая предоставляемыми ею возможностями оперативного поиска, выбора, получения и компоновки ЭОР, соответствующих конкретным образовательным потребностям и условиям применения с максимальным использованием достижений в области информационных технологий [ Лещанова, 2007: 264-268]

ЛИТЕРАТУРА

1.Гарифуллина А. Ф. Информационная политика органов исполнительной власти Республики Башкортостан: проблемы и пути решения.//Вестник Башкирского Университета, 2010. Т. 15.- №3––С.790-792.

2.Каменская Е.А. Сущность и особенности информационной открытости органов власти в современной России // Общество, Политика, Экономика, 2011. –№2. – С.18-24.

3.Косарецкий С.Н. Информационная открытость сайтов законодательных органов государственной власти субъектов РФ //Среднерусский вестник общественных наук, 2010. –№2. – С.57-61.

719

4.Кузьмин Е.И. Международный опыт осмысления проб м доступа к информации через призму межправительственной программы ЮНЕСКО «Информация для всех»// Сборники Президентской библиотеки / Президент.б-ка им. Б. Н. Ельцина. – СПб. - Вып. 2 : Право на доступ к информации: возможности и ограничения в электронной среде : сб. матер. междунар. науч.-практ. конф. / науч. ред. Н. А. Шевелёва, д-р юрид. наук, проф2012. – с.22-24.

5.Лещанова В.В. Технологии систематизации электронных образовательных ресурсов в информационно - образовательной среде.//Известия Южного Федерального университета. Технические науки.–том 73 №1 –2007. –с.264-268

6.Тимченко В. В. руководитель центра аудита качества. Гарантии качества образования и информатизация ВУЗА.//Вестник Герценовского университета. –№12 –2007.–с.12-13.

7.Фирсов В.Р. Право на доступ к государственной информации.// Сборники Президентской библиотеки / Президент.б-ка им. Б. Н. Ельцина. – СПб. - Вып. 2 : Право на доступ к информации: возможности и ограничения в электронной среде : сб. матер. междунар. науч.-практ. конф./ науч. ред. Н. А. Шевелёва, д-р юрид. наук, проф. – 2012. – с.18-19.

©Мальгина А.С., 2012

В.Т. Михайлов., канд. пед. наук, доц., МарГУ (г. Йошкар-Ола)

ПОГРЕССИВНЫЕ ТРАДИЦИИ НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ

ВБАШКИРСКОЙ И МАРИЙСКОЙ НАРОДНОЙ ПЕДАГОГИКЕ

Ввоспитательном процессе обращение к народности (своим истокам, корням, культуре, всему тому, что характеризует самобытность народа) имеет огромное значение, ибо она выражает национальные и общечеловеческие ценности. Эти ценности не абстрактны, они конкретны: это совесть, честь, порядочность, стыд, щедрость, справедливость, правдивость, то есть, те качества, которые делают человека человеком во все времена, у всех народов.

Изучение опыта народного воспитания как социально-исторического феномена на всех этапах исторического развития входило в круг научных интересов многих поколений педагогов, просветителей и ученых. В частности, Я.А. Коменский в «Материнской школе» и И.Г. Песталоцци в «Книге для матерей», обобщив опыт народной педагогики, обосновали идею семейного и природосообразного воспитания.

Значительный вклад в разработку идеи народности воспитания внесли выдающиеся русские просветители М.В. Ломоносов, А.Н. Радищев, Н.И. Новиков, революционеры-демократы В.Г. Белинский, А.И. Герцен, Н.А. Добролюбов, Н.Г. Чернышевский, Д.И. Писарев, отечественные педагоги К.Д. Ушинский, В.И. Водовозов, П.Ф. Каптерев, В.П. Острогорский и др.

Впервые в научном обороте термин «народная педагогика» появился в трудах известного советского этнографа Г.С. Виноградова в 20-е гг. XX в. Он оп-

720