Тиигхлә Екатерина II келнә: «Эн бичг Увш хаанд күргәд өгтн, - гинә. - Тиигәд тедн бийснь хәрү эргәд ирцхәх», - гинә.

Тер бичгтнь иигҗ бичҗ: «Не, тадн хәрү эргәд нүүҗ иртн. Би таниг дәкҗ тас шахшгов, әльд яһад бәәнт, бәәсәрн бәәтн, зуг бичә Китд орҗ нүүтн», - болна.

Тиигхлә Увш хан хәрү өгч: «Уга, бидн наадһа наачах күүкд бишвдн. Бидн экн түрүн тендәс ирләвдн, и одачн тендән оч үкхлә үкх, әмдрхлә әмдрх улсвдн», - гиҗ келәд, цааран улм холдад йовҗ.

Не, иигҗ бас Китд келнә. Эн тууҗиг бас тедн сәәнәр меднә. Нам эс гиҗ зурсн зург бәәнә. Яһҗ тер хәльмгүд тиигәрән Зүнһарт* ирҗ бууҗ йовх. Би нүдәрн үзв, шар сүмин өөр музейд бәәнә.

Не, тиигәд тер мана уңг-тохм басл ик зовлң үзҗ, көөркс, тер ут хаалһдан: зуурнь хасгуд дәәләд, сәәхн-сәәхн күүкднь булаҗ авад, мал-геринь таслад авад, цаарань киргизмүд бас дәәләд.

Иим йовдл һарсн болдгчн. Иигәд эн Увш хаана тууҗ чилнә.

7. Галдман

Кезәнә нег залу гергнь өңгрснә хөөн хойрдад герг буулһна. Эн залу нег көвүтә бәәҗ, зөвәр ик арв тав-зурһа күрсн.

Тиигәд нег җил, хойр җил бәәһәд окна. Тер гергнь көвүнднь дурго болад, һазалад бәәдг болна, зуг эн тоотыг залу медхш. Тер гергнь мектәһәр тиигәд кедг бәәҗ. Эн тоотыг көвүн шинҗләд, көвүнд таасгдхш иим бәәдл.

Тиигәд көвүн өсәд, босад, арв дола-нәәм күрәд одна. Тиигәд дүүврдәд*, яһҗ бәәхән медҗ ядад, Хаср Баср гидг хойр нохаһан дахулад, Хала Бала хойр шовуһан бас дахулад, Һонр гидг нөкдтә бәәҗ, түүнтәһән хоюрн тег эргәд, шову, аң хаһад, аңһучлад, икнкнь кеер теегт бәәдг болна. Хая-хая нег гертән ирәд, эцкән үзчкәд, дәкәд йовҗ оддг болна.

Тиигәд эцкнь санна: «Ода эн көвүм өсәд, босад, ода дүүврдҗәнә, кеер эргәд, теегт бәәһәд бәәдг болҗана», - гиҗ санна. Гергнь болх- ла, нам тасын оңданар ухалҗана, гергн санҗана, тоолҗана: «Би эн залута бәәһәд, күүкн эс гиҗ көвүн һархла, эн көвүн мини күүкдт харш болх», гиҗ санад, тиигәд иигҗ харшлхар бәәнә. Эн көвүн

30

иигәд кеер эргәд бәәхлә, тиигәд герәсн җигшх, гертән ирдгән уурх, гиҗ санад, тиим әәл һарһҗахнь эн болҗана.

Тиигәд эцкнь санна, не, эн көвүһән нег хойр сард түүрмд дүрх уха ухална. Тегәд гергндән келнә: «Не, эн көвүһән яһҗ бәрҗ авхм болхв? - гинә. - Би иим нег уха ухалҗанав», - болна.

Тиигхлә гергнь келнә: «Ой, энүгитн би күцәхв», - гинә.

Залу келнә: «Не, сән тиигхлә», - гинә.

Баавһа келнә: «Зуг та эн гер дотран бас нег ишкә көшг давхр татад, хойр көшгин хоорнд церг тәвтн, - гинә. - Намаг «Не, болв- чи?» гихлә, тиигәд церг һарч ирәд бәрх көвүг», - гинә.

«Не, сән» гиһәд, залу церг дуудад, арвн-хөрн әвртә гидг чидлтә залус хойр көшгин хоорнд зогсана.

Не, тиигәд көвүнь ирнә, кедү цаг болад гертән. Тиигхлә мектә хөөт эк келнә: «Ой, Галдман, герт орад, цәәһин дееҗ ууҗ ав», - гинә. Не, көвүн орад ууна. Дәкәд мектә эк келнә: «Ой, Галдман, хоюрн нег наад наадыя, - гинә. - Кен диилдгчн, - болна. - Хоюрн марһхмн», - гинә.

Көвүн келнә: «Ай, танта юн гиҗ марһа кехв? Ичкевт, - гинә. - Залу күүтә болхла, учр оңдан», - болна.

«Уга... Йир харҗахар марһий, энчн нааднлм», - болна.

«Не, болг», - гинә көвүн.

Тиигәд гергн келнә: «Не, чи мини хойр эркәг сольвад, хамднь эн торһн утцар боочк, - гинә. - Би тиигәд татад, эн утциг таслад, һаран сулдхҗ авсв, - гинә. - Намаг түрүләд бо», - гинә.

Тиигхлә көвүн келнә: «Ну... Таниг биш, та түрүләд мини хойр эркә боотн, - гинә. - Би залу күнлм», - гинә.

Гергн келнә: «Не, тиимчн болтха, чи дәкәд мини эркә боохч», - болна. Эн мектә баавһа өмнь утцыг эртәс белдчксн болҗана, бийин һариг торһн утцар боох, эн Галдмана эркәг оңдан утцар, бод малын шүрүсиг утцнла негдүләд, торһн утцнла хамднь нииткчксн.

Тиигәд эн утцарн көвүнә хойр эркәг холвад боона мектә баавһа. «Не, ода тат», - гинә. Көвүн татна, баавһа тоолна: «Негн, хойр, һурвн», - гиһәд, көвүн һаран сулдхҗ чадхш. Баавһа келнә: «Не, болви?» - гинә.

Көвүн келнә: «Болв», - гинә.

«Не, диилгднә гидгч эн» гиһәд, «болва», гиһәд хәәкрнә баавһа. Ишкә гер нәәхләд, дәәвләд, дотраснь арвн-хөрн залус церг һарад,

31

Галдманиг бәрәд авчкна. Һазаһас нөкднь Һоньр орхар седхлә, мектә баавһа Галдмана махлаһинь хайҗ өгнә. Дуудсн хөөн дун уга гиһәд, тиигәд нөкднь арһго йовҗ одна.

Тиигәд эцкнь көвүһән тиим учрар түүрмд көвүһән дүрнә. Залу күн зовлң үзхләрн, ухан ордмн, гиҗ санна. Не, сар болна, хойр болна, тиигәд эцкнь келнә баавһадан: «Не, ода көвүндм ухан орсн болх, ода көвүһән һарһҗ авнав», - гиһәд нег күүһәр бичг бичүләд, нег кү илгәнә, түүрмин толһачд: «Не, ода болх тер сууснь, би эврән суулһлав, ода көвүһим тәвтн», гиһәд.

Тер залудан келнә: «Көвүһим чи дахулад авад ир», - болна. Эцкнь бас хара күн биш болҗана, бәәхтә, гертә-малта, отгтан нертә, хан-нойн-зәәсң күн бәәҗ.

Не, тер хоорнд саак мектә удһн баавһа тер бичгинь соляд, өмнь белдчксн оңдан бичгән тер залуд өгнә. Тер бичгтән баавһа бичҗәнә: «Я-а, яһлав, ода күртл ю кеһәд бәрәд бәәнтә мини көвүг? Удл уга алчктн», - гиҗ бичҗәнә.

Не, залу авад тер бичгинь түүрмин толһачд күргәд өгчкнә. Үдү-түдү болад, толһач бичг авч ирәд, тер залуд өгнә. «Эн бичгиг эцкднь күргҗ өгтн», - болна.

Тер залу келнә: «Бичг нанд юмб? Намаг көвүһим дахулад авч ир, гилә», - болна.

Тиигхлә толһач келнә: «Тер бичгтчн, көвүһим удлго алтн, гиҗ бичәтә билә. Тиигәд би алчклав, эн бичгт тиигәд хәрү өгчәнәв», - болна.

Я-а, яһсн әәлтә юмби гиһәд, залу алң болад, бичгнь эцкднь авч ирнә. Эцкнь умшулчкад, тиигәд оч меднә, эн тоот кенә әәлинь. Тиигәд эцкнь ууляд, хәәләд, көөрк, һундад, зовад бәәҗ. Ода яһдм гиҗәһәд хурлд одна. Ик ламднь ирәд зовлңган келнә: «Йир нанд нег арһ кетн, - болна. - Көвүһим хәрү дуудҗ өгтн. Йир би тас юм хармншгов, бәәсн кишгән кевтнь хурлд бәрнәв, - болна. - Зуг тиим арһ бәәхлә, нанд йир зөв кетн», - гинә.

Не, ламнр-гелңгүд цуглрад, күүндәд, күцәх болна. Зуг өвгнәс аминь авна: «Та, - гинә, - тер көвүһән бурхнд күрәд, мөргәд, хәрү һартл, тас тагчг суухмт, - гинә. - Амндан ус балһсн кевтәһәр, - гинә. - Бидн ик гидг көдлмш кех зөвтәвдн, - гинә. - Тана көвүг хәрү әмдрүлхин төлә, - болна. - Бидн цуһар хурад, ламнр долан долан дөчн йисн хонгт унтл-кевтлго, ном умшх йоставдн, - гинә.

32

- Та, бас мана хаҗуд зүн ирвчд суухмт, - гинә. - Зуг мана келсн үгиг, Та, бичә марттн», - гинә.

А, эцк келнә: «Ю-у, юуһинь келнәт, би төрүн тана келсн үгәс һаршгов», - болна.

Не, тиигәд ламнр номан умшад бәәцхәнә. Зуг умшхасн өмн һурвн хәльмг гериг өмн үзгтән цүврлдүләд бәрчкнә. Цуһараннь үүднь секәтә, ард бийднь ирвчнь бас тас секәтә.

Тиигәд бәрчкәд, түрүн бәрсн герт ламнр сууһад, цуһар ном умшна. Тиигәд умша-умша бәәтл, көвүн үзгднә. Аашна тер кевтән, мөрән унсн, Хала Бала хойр шовуһан дахулсн, Хаср Баср хойр нохаһан дахулсн, ишкрн дуулад аашдг болна. Захан* герин һаза ирәд, мөрнәсн бууһад, герин үүдн деер цааран хәләһәд сууна.

Дәкәд ном умша бәәтл, дундк герт ирәд, бас цааран хәләһәд сууна, дәкәд нааран хәләһәд сууна. Аш сүүлднь ламнр суусн герт ирәд, бас цааран хәләһәд сууһад, дәкәд нааран хәләһәд сууһад, дәкәд ном умша-умша бәәтл, босад бурхн тал өөрдәд ирҗ йовна. Зуг хойр көлнь хооран хәләсн болн деерк урлнь хамр дор ут нүкн уга болна.

Өмнь ламнр эцкд цәәлһҗ келҗ өгч: «Хәрсн күн тиим болҗ ирдм, - гиҗ, - зуг бурхнд күрәд, мөргснә хөөн тиигәд йосндан чикрх зөвтә юмн», - гиҗ.

Не, тиигәд көвүн һал-һулмтас давад, бурхн тал йовҗ йовхла, эцкләһән зергләд ирлһнлә, э-э, көөрк эцкнь босад, «Я-а, хәәмнь, көвүм минь», гиһәд шүүрнә. Юн үкснәннь, көвүн уга болҗ одна. Я-а, дәрк, одак ламнр ухан уга: «Я-а, дәрк минь, ода яһснтн энви. Пө-пө, бидн долан долан дөчн йисн хонгт умшсн, мана иим ик көдлмшиг ода, Та, нег әмсхлин хоорнд үләчквт, - гинә. - Не, зуг медҗ автн, - гинә. - Тана өш*, иньгәсн даву бәәснә йовдл энтн, - гинә. - Күүнд, - гинә, - иньг амрг хоорнд, эк үрн хоорнд һучн һурвн өш, һучн хойр иньг гиҗ бәәдм, - гинә, - эс гиҗ һучн хойр өш, һучн һурвн иньг гиҗ. Тиигәд тана өш һучн һурвн бәәҗ, - гинә. - Тер төләд иим йовдл һарһвт, - гиҗәнә. - Но, болв эн һарһсн учрт Та гемтә бишт, - гинә. - Арһ уга, тиигәд тана Заяч таниг заяҗ», - гиҗ лам цәәлһҗ өгч.

Хәрнь, тиим учрта юмн болдгчн. Ода эн иим йовдл кенд болвчн өдгә цагт үзгднә. Эрк биш өңгрсн кү әмдрәх биш, нам йирин кедү күн өрк-бүләсн хаһцна. Зәрмнь әркин шалтанас, зәрмнь бас дуран

33