1. Аадм эк заясн мәәдрин гегән

Мәәдрин гегән, Бурхн Багш дәкәд йирн йисн җилиг өмнәснь тааҗ меддг, йирн йисн җилин давсиг көөҗ меддг медлһч Цецн Бүлтг гидг күн - эн һурвн цуглрад күүнднә: «Не, ода иигҗ биш, деер теңгр, дор һазр. Эн һазр деер нарта орчлң тогтахм», - бол- лдна.

«Эн тоотыг күцәхин төлә иим учр кехм, - гинә Мәәдрин гегән, - не, ода йовад тер теңгр-һазр хойрин хоорндк шавшлданд күрәд, һазадын дала бүлий, - гинә. - Тиигәд хәләхм юн һарна, яһҗ бидн тенүг эдлхән медий», - болна.

Не, тиигәд һазадын далад күрәд ирнә. Бурхн Багш зәрлг болна: «Не, би бүләд хәләнәв», - гинә. Мәәдрин гегән келнә: «Не, бүл», - гинә. Бурхн Багш бүләд оркна, нарн мандлад һарад ирнә. Мәәдрин гегән өргҗ авад өөрән окчкна.

«Не, дәкәд нег бүл», - гинә Мәәдрин гегән. Бурхн Багш хойр- дад бүләд оркна, сар һарад ирнә. Мәәдрин гегән келнә: «Не, йир сән юмн болва, - болна. - Нарн әмтнд өдрин гегән болн әмтә-киитә юмнд җирһл өгх, һазр, теңгр халх болн әмтә-киитә тоот хотта- хоолта болх, - гинә. - Не, дәкәд нег бүллч», - гинә Мәәдр гегән.

Бурхн Багшин гегән бас нег бүләд оркна, аршан һарад ирнә. Не, Мәәдр гегән байрллна: «Нам эннь бас йир сән юмн болва. Мана бүрдәсн күмнь нарта орчлң, мөңкин хөрн тавн насар бәәх учрта юмн энчн болна, - Мәәдрин гегән келнә. - Не, ода болҗ эннь, дәкҗ бүлхм биш, мел манд кергтә хамг һурвн юмн һарва», - гинә. Бурхн Багш боллго, «Уга, би бас нег бүлнәв», - гиһәд бүләд оркна, Әрәхә* һарад ирнә.

Мәәдрин гегән келнә: «Не, би чамд келлүв, бичә бүл болҗ эннь, гиҗ. Не, ода энүгиг әлдәрән* кехмби? Яһснчн энви?» - болад зовлңцрлна. Не, яахв, арһ уга. Эн дөрвн бүлҗ авсн хамган авад нег аҗлһ һазрт ирәд, цугтаһинь окчкад, эн һурвн һарад йовна.

Мәәдрин гегән келнә: «Йовҗ һазр-теңгр хәләхм, әлд наран тосхах, әлд саран тогсахан». Не, тиигәд цуһар һурвулн күүндәд, наран тенд тосхай теңгр деер әмтиг деерәс халулх, герл өгх, бол- лдна. - Сариг энд тогтай, невчк өөрхнд һазрас, боллдна. Сарнь сөөһин герл болх, боллдна.

13

Не, тиигәд ирцхәнә тер хамг үлдәсн, дөрвн бүлҗ авсн нарн, сар, аршан, Әрәхә талан ирхлә, шаазңд кеһәд орксн аршань уга болна. Әрәхә уучкад, ормднь шеесән кеһәд оркчкҗ. Мәәдр уурлна: «Эн аршаг яһва? Кен уува?» - гинә. Тиигхлә сар хурһарн заана Әрәхә тал. Нарнас сурхла, өргәрн заана бас Әрәхә тал.

Мәәдрин гегән уурлад, үлдән авад, Әрәхәг чавчхар седнә, тиигхлә Әрәхә һарадчн гүүнә. Мәәдрин гегән ардаснь үлдән шивәд, Әрәхәг хойр әңг кечкнә. Тер бийнь үкҗәхш тернь. Тер яһҗ үкхмби? Мөңкин үкл уга арша уучксн. Не, ода яахв энүг? - болна. Тиигәд күүнднә һурвулн: Мәәдрин гегән, Бурхн Багш, Цецн Бүлтг: «Не, тиигхлә эн Әрәхән нег әңгинь нарнд төмр терг хадад күлхм, - болна, - нег әңгинь сард бас төмр тергнд бәрәд күлхм», - гинә. Не, тиигәд мел чик, ода нань яахв энүг арша уучксн үкҗ өгшго, - болцхана.

Не, тиигәд нег әңгинь нарнд күлнә, нег әңгинь сард күлнә. Тиигхлә Әрәхә андһар тәвсн болдгчн: «Хурһарн заасн, сар, чамаг зурһан сар болад би бәрхв, - гинә. - Өргәрн заңһсн, нарн, чамаг һурвн җил болад бәрхв», - гиҗ. Тиигәд кезәнә сар хаасн цагт олн әмтн ном умшад гелңгүд, харчуд бу хаһад, хала төмр харҗңнулад, ноха хуцад, үкрмүд мөөрлдг бәәҗ. Амрар келхлә, тер нохан-малын бийснь меддг бәәҗ сар хааҗахиг, тедн бас зовад, әәһәд, тиигәд тиигҗ шуугҗаснь тер болдг бәәҗ. Сар болхла: «Дордын орн-нутг минь, нөкд-дөң болтн», - гиҗ дурддг йорта юмнчн.

Эн тоотыг мана эк-эцк бичкн цагтнь тиим учр болсиг бас үзсн, медсн юмнчн. Теднә тиигәд шуугснь, нарн сард дөң-нөкд бол- синь кен медхв? Зуг бичкндән үздг биләвидн, - гинә. Сар кесгтән харңһурад бәәдг билә, - гидг билә. Не, эн тоотыг тер цагин гелң- ламнр әмтнд цәәлһҗ өгдг бәәҗ. Бийснь ик өмнәснь җе гитлән ном умшдг бәәҗ. Сар нар хаахиг бас өмнәснь меддг бәәҗ ламнр, но- мар.

Не, тиигәд Мәәдрин гегән, Бурхн Багш, Цецн Бүлтг һурвн нар, саран орм-ормднь суулһчксн һазр-теңгр йилһрнә. Өдрин сарул, сөөһин бас гегәтә. Не, ода һазрт бор эм цацад Мәәдр Бурхн Багш хойр, һазрнь бор болна. Дәкн тәрн цацад, ноһан өвсн урһна.

Не, ода әмтә-киитә кү заяхм, - болна. Күүнә күмсн - мал за- яхм, - боллдна. Не, һуйрар кү кеһәд, мал кеһәд, үләһәд, теднь мел әмдрҗ одна. Негнь күүктә герг кенә, негнь унһта мөр кенә. Терньчн энньчн әмдрҗ одна.

14

Не, тиигәд нег өвстә царңднь күүктә герг орулна, идтхә гиһәд. Нег өвстә царңднь унһта мөр орулна. Не, одак күүктә гергн эврәннь царңгин өвсән идчкәд, тер унһта мөрнә царңд орҗ йовна.

Тиигхлә Мәәдрин гегән келнә: «Эй, иигҗ болшго. Күн аһруснас ик хотта болн гиҗәнә, - гинә. - Күүнд өдрин һурвн хот уух болзг өгхм, - болна. - Аһрусн өдрин дуусн идвчн, өргтә толһаһасн давулҗ идшго», - гинә. Не, тиигәд күүнд бүс-товч кеһәд, өдртән һурвн хот уух болҗ кемҗә кеҗ, мал дурндан йовх. Тиим учр-утх кесн болдгчн.

Не, тиигәд әмтән кесн, әмтнә теҗәл-малынь кесн, һазр-теңгр залсн, нарн-саран тосхсн, ода нарта орчлңган хоюрн толһалҗ болшго, - болна. Хойр толһата моһа нег нүкнд багтдго гиһәд. Мәәдр келнә: «Не, чи бидн хойр кемдн толһалыя? - болна. - Тиигхлә иигҗ биш, чи келхч: «Би толһалнав», би келхв: «Уга, би толһалнав». Тиигхлә мел йосн чикәр кехм», - гинә.

Бурхн Багш келнә: «Яһҗ?», - гинә. Тиигхлә Мәәдрин гегән келнә: «Номар, - болна. - Болзг тәвәд, һурвн хонг болни, долан хонг болни ном умшхм, нүдән әньчкәд*, - гинә. - Тиигәд тер бол- згтан күрәд, нүдән секхмн, кен толһалх болна, тенүнә өмнь бамб цецг урһх учрта», - гиҗ зәрлг болна Мәәдрин гегән.

Не, хоюрн үгцәд, нүдән әньчкәд, номан умшҗана, болзган бооцад. Не, умшадл бәәнә. Не, цагнь өөрдҗ йовтл Бурхн Багш нег нүдән әрә секәд оркхла, Мәәдр гегәнә өмнь бамб цецг нәәхләд бәәдгчн.

Тиигхлә Бурхн Багш медмҗ угаһар таслҗ авад, өмнән авад ша- ачкна. Не, цагнь болад, хойр бурхн нүдән секнә. Бамб цецг Бурхн Багшин өмн нәәхләд бәәдг болна.

Не, тиигхлә Мәәдрин гегән зәрлг болна: «Ха, мууха юмн, мини өмн урһх зөвтә билә. Чини өмн урһад бәәҗл бамб цецг. Не, төрго, болг. Чичн толһал эн нарта орчлңган, зуг бәрсн төрсн әмтнчн хулхата-худлч болх, хуульта болх, дән-даҗгта болх, - гинә. - Не, би ода йовнав, цаган болтл, цаган ирсн цагт тиигәд би ирхв, усн- һалв татад», - гиҗ келәд, шарһ мөрән унад сайг сәәхн гүүдләрнь нарн һарх үзг хәләһәд һарад йовад одсн болдгчн.

Тиигәд ода күртл нарн һарх үзгт Мәәдрин гегән шарһ мөрән җолаһаснь-цулвраснь бәрәд, нарн суух үзг хәләһәд маляһан маңнадан түшәд чөклн сууһад, сун үргләд суудгнь терчн, цаган

15

күләһәд. Цагнь ирхлә, тиигәд шарһ мөрән унад, сән йовдларнь нарн суух үзг хәләһәд, усн-һалв татад орҗ ирх учрта болдгчн.

Тиигәд чист* һазр деерк әмтә-киитә юмиг усн-һалвд чивәчкәд, теңгрт долан нар тосхад, чист кевтнь һазриг хагсачкад, ик хурт үкрин турун ормд торсн хорхашң, түд мет нег хотхрт эс гиҗ нег һуульд үлдсн әмтиг утх-шүүврәрн шүүҗ авад, миңһн күүнәс зун кү, зун күүнәс арвн кү, арвн күүнәс нег кү.

Тиигәд тедндән үүд-түүд күргддго үүлн цаһан эмән цацад, әмдрүлҗ авад, мөңкин хөрн тавн насар бәәдг, мөңк наста нарта орчлң болҗ, мел чик ухаһар, хулха-худл уга, хуульчн уга, дән- даҗг уга, бүр-бүр хурта, сер-сер салькта, тиим җирһлтә орчлң бүрдх учрта юмнчн.

Тернь кезәв гихлә, номар келдг бәәҗ орсин хойр миңһн җил, хәльмгин* һурвн миңһн җил гиҗ, юңгад гихлә хәльмг күн экән геснәс һарн нег нас һазрас шүүрәд авчкдг юмнчн. Тер төләд хәльмгт нег насн кезәчн орсас үлү йовдг болдгчн. Тиигхлә тиигәд одал эн цаг гиҗ тоолгдсн юмн болдгчн.

Хәләхлә, санхла, не, тернь эн цаг болҗчн бәәхов гиҗ сангдна. Ода өөртн ямаран аюл болад йовна. Дән-даҗг, ик әвртә аюл харһад, уснд пароход унад, теңгрт самолет хамхрад, нам ямаран эс ик аюл болҗ йовна. Эрк биш Мәәдрин гегән шарһ мөртә довтлад ирлдән угаһар тер үзгдх аюлын учрар өмнәснь келчксн темдг гиҗ бас нег ухалх санан орна.

Дәкәд ода бурхн-ном делгрәд, эннь бас нег сән учр гиҗ тоолх санан орна. Кен медхв, эн цаг иигәдчн нег сән учрта юмн болад, әмтн аңх-таңх болад сән цагчн ирдг цаг үзгдх учрта юмн болх. Манд эс болвчн, мана үрн-саднрт, ачнр-зеенрт гиһәдчн нег сән ухан орна.

Не, тиигәд Мәәдрин гегән, хәәрхн, шарһ мөрән унад, нарн һарх үзг хәләһәд тав хатрлһарн йовад одна, хәәрн.

Арднь Бурхн Багш олн әмтндән, орчлң-замдан толһа-товч бо- лад үлддг болна, хәәрхн. Не, олн әмтнь өсәд-босад, дала-нала бо- лад, мал-аһруснь бас өсәд дала-нала болад бәәцхәнә.. .*

Зуг энүнәс өмн Бурхн Багшин эн орн-нутгнь хулхата-худлта, ховта-хууҗта, хуульта, нег негән даҗрдг, үлү нүд үздг болад бәәҗ. Тиигәд хөөнәснь келсн болдгчн: «Ай, муха юмби, хулхачин һанзһд һал уйхм бәәҗл, хуулин халхднь тамһ тәвхм бәәҗв», - гиҗ.

16