Ташр деернь эк эцк хойран алсн чамаг заян-сәкүснчн хәәрлшго, гиҗ тер бичг-бурхнднь һарч.

Не, тиим нег сонь тууҗ эн. Худл гиҗ яһҗ келхв, үнн гиҗ яһҗ келхв. Йир эврән медтн. Иим нег сонь учрта тууҗ эн. Иигәд чилнә эн. Эцкәс үлдсн зөөр эн.

20. Һәргтә көвүн экиннь зүрк авдг

Кезәнә нег көвүн гер-мал болна. Тегәд гергнь мел гемтәд бәәнә.

Не, көвүн келнә: «Не, ю иднәч, ю уунач? Келсиг би күцәхв», - гинә. Тиигхлә гергнь келнә: «Мел үнәр чи күцәхвч?» - гинә. Залу келнә: «Я-а, ю келҗәнәч, күцәхв, нам би бурхнд мөргҗ өгсв» гиһәд, бурхнд мөргнә.

Не, тиигхлә баавһань келнә: «Не, келсн үгдән бат бол, худл гихлә чи бурхнд мөргвч» гиһәд, батлҗана залуг. «Э-э, үнәр келҗәнәв, зуг чи кел юн чамд кергтә», - болна. Тиигхлә баавһа шалд гитл келнә: «Чини экин зүрк идхлә, би эрк уга эдгхв», - гинә. «Ой» гиһәд, көвүн чочн тусчкад, санна: «Би бурхнд мөргҗ өгләв эн баавһад, ода яахв, арһ уга күцәх кергтәв. Экәс баавһа дота» гиҗ санад, һарад йовна.

Экдән ирәд, иигҗ-тиигҗәһәд нег мөсләд экән алад, зүркинь авад, баавһадан авч йовна. Тиигҗ йовад бүдрәд унад одна. Тиигхлә экиннь зүркинь келнә: «Я-а, хәәмнь, чи көл-һаран шавтасн угайч?» - болна.

Тиим түдү дүңгә эк гисн юмн үрндән эңкр болҗана гиҗ санх кергтә. Эн бас нег иим күүнә зүркн шарклх сүртә йовдл тер цагт бас бәәҗ, эс гиҗ үлгүрт-тууҗд яһҗ эн орхм?

Ода цагт эн йовдл сонь биш, нам күн хамртан авшго цаг болҗ одва, юңгад гихлә би бичләв «Әәлдхин зәрлгт» һарч одсн болҗана: тиим цаг ирх, эк үрән тәньшго гиҗ, күүнә дотркнь малшң болх гиҗ. Терл күүнә бәәдлтә дүрлңтә күн аашна. Күн йовҗ йовна гих гиҗәнә, тер күүнә дотркнь тас хоосн, гинә. Не, тер худлый? Әрк уудг, бомж*, ханыги* тедниг күн гихв, эс гиҗ хулхач, мекч, көгшн эмгнә-өвгнә һанцхн малынь авад, алад булад идчкнә. Эн күүг күн гиҗ яһҗ келхв. Эн тоот цуһар «Әәлдхин зәрлгт» һарч одсн юмн болдг. Не, иигәд чилвә эн.

68

21. Хойр үр яһҗ марһснь

Кезәнә нег хойр үр марһа кенә. Негнь халун гидг өдр әрк нерәд болтл, һалын өөр тулвта*, ишкә өөмстә, һоста, махлата, арсн бееләтә суух болна. Негнь киитн гидг өдр һаза өз нүцкәр әрк нерәд болтл, зогсх болна. Үлгүрнь, хойр частан терньчн эннчн болҗ һарна.

Не, үвл болна, ик гидг шуурһн, киитн өдр. Негнь хойр частан өз нүцкн зогсна, зуг өөрнь нег үүрнь герч болҗ мөртә зогсна, хувцта- хунрта, зуг мөрнь кеелтә бәәҗ. Бас тер үүрнь ухата-медрлтә күн бәәҗ.

Тиигәд тер нүцкн залу әмд-менд үлднә әрк нерәд болтл. Тернь зуг тер мектә-медрлтә үүриннь күчн болҗана, юңгад гихлә кеелтә мөртә өрү бийднь тер залу зогсҗ, кеелтә мөрнә халун ур тер марһҗасн залуд тус болсн болдгчн.

Тиигәд тер залу әмд-менд үлдәд, ода зунар наадк үүрнь марһаһан үзүлх болна. Күчтә гидг халунчн өдр зунар әрк нерәд болтл, тиим зузан хувцта хойр частан һалын өөр суухм болҗана. Зуг эн үүрнь тер халуг дааҗ чадад өңгрҗ одна.

Иим нег дашката хойр марһан болҗ. Йир тиигәд халу даа- на гисн берк болдгчн. Нам болшго болхла, гүүһәд тоглядчн тесч болҗана, гинә. Иим бас сонь тууҗ болна эн. Иигәд чилнә.

22. Хумха толһа

Кезәнә нег хойр әдлин наста залус бас нег учр деерәс хоюрн зүтклдәд, нам түңгәсн давад, ноолдад, нег-негән алх-булх болад, саллдна.

Түүнә хөөн хоюрн хоорндан йосндан өшәтн болҗ нег-негндән. Тиигәд хөөннь эс эвцхәҗ, нег[нь] нам тер бәәсн нутгасн нүүһәд, оңдан отг-әәмгт одад бәәнә. Эн үлдсн залунь эс медсәр гетәд бәәсн бәәҗ.

Не, үдү-түдү болад, җил болну, хойр-һурвн болни, тер нутгасн нүүсн залунь нег цагла өңгрҗ одна. Эн залу медҗ әлд тер залуг оршасинь, не, бас нег үдү-түдү болҗаһад, бас нег кергәрн мөртә довтлҗ йовад, тер залуг оршасн һазрур дәврәд күрч ирнә. Тер ор- минь олҗ авад, мөрнәсн бууһад, тер залун цогц деернь мөрән үзнә.

69

Эн күн нам тагчг биш иигҗ келҗәнә: «Не, би чини толһа деерчн шееҗәнәв, җиинҗәнчи?» - гиһәд келәд, эн шеенә.

Не, тиигәд мөрән үзчкәд, мөрн деерән мордад йовх һазр талан йовна. Генткн хәлән гихнь, арднь хумха цаһан күүнә толһа долда- рад гүүһәд йовна. Тиигхләрн нам иигҗ келҗ йовна: «Җиинҗәнәв, җиинҗәнәв*», гиһәд йовдгчн.

Эн залу хайд һарад довтлна, мөрнәннь гүүмәр. Зөвәр дов- тлчкад, ардан хәләхлә, одак хумха толһа бас долдарад йова, бас терүгән келәд, җиинҗәнәв, гиһәд. Залу нам кесг эҗго теегәр дов- тлна, толһа үлдҗ өгчәхш. Теңгр ора болна, сө болна, одак толһа да- хад йова, җиинҗәнәв, гиһәд. Нам мөрнь муурад, хар хулһн болад, көлрәд, шашг болад ирнә.

Нег сөөнь өрәл давсн дүңгә цагт нег баахн хотнур орад ирнә. Залу нег захан муухн тиим герт ирәд, бууһад, орад сурна: «Буйн болтн, намаг хонултн. Ик хол һазрас йовҗ йовнав, нам мөрмчн му- урва, эврәнчн муурв, - гинә. - Нанд орн-дер керго, эмәлән дерләд, делтрән делгәд, нег иргтн нег хум гиһәд нөр авсв, - болна. - Нам мөрмчн невчк амрх», - гинә.

Эзн залу келнә: «Не, орад кевтич, өөрән, тулһин барун бийд, иргд», - гинә.

Не, залу эмәлән авч ирәд, делтрән делгәд, эмәлән дерләд кевтнә. Тер туст ирвчән невчк секчкәд, өрәл цогцан һаза һарһад. Тер толһа саак, өөрнь, җиинҗәнәв, гиһәд, долдарад бәәнә.

Залу унтсн болад, худлахар сурклад кевтнә. Җе гиһәд унтсн бәәдл һарчаһад, санна залу: «Не, ода эн хумха толһаһас яһҗ алдрдм болхм» гиһәд, эн иим әәл һарһна: тер кевтсн һазртан ә угаһар арһул гидгәр чист өмсҗәсн хувцан тәәләд үлдәчкәд, унтсн күүнә бәәдл һарһад, бийнь иргәр җивәд, өз нүцкн мөрән эмәл уга зәәдңгәр унҗ авад, арһул гидгәр һарад йовна хотнас.

Зөвәр холд һарчкад, довтлад гер талан йовна. Тиигәд арднь өр цәәнә. Одак унтсн залу уга, хоосн хувц-хунрнь үлдҗ болн одак хумха толһа, җиинҗәнәв гиһәд, гер дотр долдарад бәәдг болна. Тер өрк-бүл биш нам тер хотн цуһар тер хумха толһаһас сүрдәд, цуһар үкцхәҗ.

Тиим ик сүртә юмн болсн болдгчн. Тиигәд ашнь юн гихв гихлә, йир өңгрсн күүг тавлдго юмнчн. Өңгрсн күн үннәннь һазрт

70

болҗана, әмд бидн худлын һазрт. Тер төләд күн өңгрхлә, көләснь әдс авх учрта юмнчн, түдү дүңгә өңгрсн күн күндтә болдгчн.

Тиигҗ көгшн улс келнә. Мана экчн тиигҗ келдг билә. «Бидн ода әмд улс эн көк теңгр дор, көрстә һазр деер цаг зуур бәәх улсвдн гидг билә. Э-э, чавас, мана мөңкин гер тенд, өңгрсн цагтан үкр чиктә үклин эзн хаанд сурлһаһан өгхм болҗанавдн», - гидм. «Эн цагтан ю кесн, ю келсн, цуһар хойр әльхндмдн* бичәтә болдгчн гиҗ, хойр ээм деермдн Эрлг Номин хаана хойр элч суудмн», - гидг билә. «Юн сән юм кеснч, ямаран му юм кеснч кевтнь бичәтә», - гидг билә.

Кезәнә баавин мана наһцх гелң бәәҗ, Цәәдр гидг. Ик кезәнә тер цагт Китд Тибет орад, арвн нәәмн җилд эмчин ном дасад ирсн күн бәәҗ. Тер эмч гелңнь эн хамгиг келҗ өгсн болдгчн.

Ташр мана эцкин наһцхнь бас гелң бәәҗ, Саңһҗ гиһәд. Бас Китд Тибетд одад, ламин ном дассн юмнчн. Тиигәд тедн эн тоотыг келҗ өгч.

71

72