23 Мемлекеттің құрылым нысаны

Мемлекеттің құрылым нысаны - бұл мемлекеттің ұлттық және әкімшілік-аумақтық құрылымын, құрылымдық бөліктері арасындағы арақатынасын, жоғарғы және жергілікті органдардың мемлекеттік билік арасындағы арақатынасты білдіретін мемлекеттік нысанының бір бөлігі.

Мемлекеттің құрылым нысаны келесі түрлерге бөлінеді:

1) унитарлық (біртұтас);

2) федерация;

3) конфедерация.

1) Унитарлық мемлекет – бұл мемлекеттің орталық органдарына бағынатын, мемлекеттік егемендігі жоқ, әкімшілік – аумақтық бірліктерден тұратын бір тұтас мемлекеттік құрылым. Мысалы, Қазақстан, Италия және т.б.

Унитарлық мемлекет белгілері:

- барлық мемлекетке ортақ заң шығарушы, атқарушы, сот органдарының болуы;

- бір конституция, бір азаматтық, бірыңғай заң жүйесінің болуы;

- мемлекеттік егемендігі жоқ, құрамдас бөліктерден тұруы;

- шағын саны бар ұлттар тұратын біртұтас мемлекетте ұлттық және заңнамалық автономияға жол берілуі;

- сыртқы мемлекет аралық қарым қатынастарды орталық органдардың жүзеге асыруы;

- бірыңғай қарулы күштердің болуы.

2) Федерация – бұл бұрын дербес болған мемлекеттік құрылымдардың ерікті түрде бірігуін білдіретін мемлекеттер одағы.

Федерацияның белгілері:

- федерацияның аумағы, оның субъектілерінің аумағынан тұруы;

- жоғарғы мемлекеттік билікті федералды органдардың жүзеге асыруы;

- әр субъектілердің өзінің конституциясы, мемлекеттік органдары болуы;

- федерация субъектілердің мүдделерін білдіретін Парламент палаталарының болуы;

- негізгі жалпы мемлекеттік сыртқы саясаты федеративті органдардың жүзеге асуы.

Федерация үшке бөлінеді:

- ұлттық;

- аумақтық;

- аралас.

Ұлттық федерация - бұл ұлт белгісі негізінде құрылған мемлекеттердің одағы.

Ұлттық федерацияның белгілері:

- бұндай федерацияның субъектілері бір – бірінен ұлттық құраммен, мәдениеті, тұрмысы, салт – дәстүрі, дінімен ерекшеленетін ұлттық мемлекеттен және ұлттық мемлекеттік құрылымдардан тұруы;

- субъектілердің ерікті түрде бірігуі қағидатын ұстануы;

- үлкен және шағын ұлттардың мемлекеттік егемендігі қамтамасыз етілуі;

- жоғарғы мемлекеттік органдар субъектілердің өкілдерінен тұруы;

- субъектілердің құқықтық жағдайының ерекше болуы.

Аумақтық федерация – бұл аумақтық белгілер негізінде құрылатын одақтық мемлекеттер. Онда өз субъектілердің егемендігі шектеулі болады (АҚШ).

Аумақтық федерацияның белгілері:

- бұндай федерацияны құрайтын мемлекеттік құрылымның егемендігі болмайды. Өйткені, ішкі және сыртқы қарым – қатынастарда олардың қызметі федералды органдардың үстем қызметтеріне байланысты болады;

- оның субъектілері халықаралық қатынастарда тікелей өкілдік ету құқығы жоқ. Оның конституциясында одақтан бір жақты шығу көрсетілмеген, кейде тыйым салынады;

- конституциялық заңнама федерация құрамынан бір жақты шығуды қарастырмайды, кей кездерде оған тыйым салады;

- қарулы күштерді федералды органдар жүзеге асырады.

Аралас федерация – бұл аумақтық және ұлттық белгілер негізінде құрылатын федерация.

3) Конфедерациялық мемлекет – бұл белгілі бір мақсатқа жету үшін, құрылған тәуелсіз мемлекеттердің уақытша заңи одағы (ТМД, ЕО).

Конфедерациялық мемлекеттің белгілері:

- ортақ заңшығарушы, атқарушы және сот билік органдарының болмауы;

- біріңғай әскер, салық жүйесінің, мемлекеттік бюджеттің болмауы;

- бірнеше азаматтықтың болуы;

- бірыңғай ақша жүйесі, кеден ережелері және несие саясаты туралы келісім болуы мүмкін;

- ол ұзаққа созылмайды, ыдырап, унитарлық мемлекетке немесе федерацияға айналуы мүмкін.