- •Мемлекет және құқық теориясы
- •С.Торайғыров атындағы пму Ғылыми Кеңесімен ұсынылған
- •2 «Мемлекет және құқық теориясы» курсының бағдарламасы
- •4 Мемлекет және құқық теориясының заң ғылымдары жүйесіндегі орны
- •6 Алғашқы қауымдық құрылыстағы әлеуметтік нормаларға жалпы сипаттама
- •9 Мемлекет пайда болуының патриархалдық теориясы
- •11 Мемлекет пайда болуының күштеу (озбырлық) теориясы
- •12 Мемлекет пайда болуының материалистік теориясы
- •13 Мемлекет пайда болуының органикалық теориясы
- •16 Мемлекет пайда болуының патримоналдық теорясы
- •21 Мемлекеттің нысаны
- •22 Мемлекеттің басқару нысаны
- •23 Мемлекеттің құрылым нысаны
- •24 Мемлекеттің саяси режимі
- •1) Демократияның екі түрі бар:
- •25 Мемлекет функцияларының түсінігі мен белгілері
- •26 Мемлекет функцияларының түрлері
- •28 Мемлекет механизмінің түсінігі
- •29 Мемлекет механизмінің құрылымы
- •30 Мемлекеттік органының түсінігі және оның түрлері
- •31 Мемлекеттік аппаратты ұйымдастыру және оның қызметінің қағидаттары
- •33 Мемлекет пен құқықтың қоғамның саяси жүйесінде алатын орны мен рөлі
- •34 Саяси партиялар мен қоғамдық саяси қозғалыстардың саяси жүйедегі орны
- •35 Құқықтық мемлекеттің түсінігі
- •36 Құқықтың мемлекеттің қағидаттары
- •39 Азаматтық қоғамның түсінігі және құрылымы
- •44 Объективтік және субъективтік құқық
- •46 Құқықтың пайда болуы туралы теориялары
- •54 Әлеуметтік нормалардың түсінігі
- •55 Әлеуметтік нормалардың түрлері
- •56 Техникалық нормалар
- •60 Заңдардың түсінігі, белгілері және түрлері
- •62 Құқық нормасының түсінігі және белгілері
- •2) Мазмұны бойынша құқықтық нормалар келесідей бөлінеді:
- •66 Құқық шығармашылықтың түсінігі және түрлері
- •67 Заң шығару үрдісінің сатылары
- •69 Консолидация нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеудің бір түрі ретінде
- •70 Кодификациялау нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеудің бір түрі ретінде
- •71 Қалыпты құқықтық актiлердi есепке алу нормативтік-құқықтық актілерді жүйелеудің бір түрі ретінде
- •Iздеу мынадай түрде жүргiзiледi:
- •74 Құқықтық реттеу пәні мен әдісі құқық нормаларын салаларға бөлу негіздері ретінде
- •75 Құқық саласы
- •1) Мазмұны бойынша:
- •85 Құқық нормалары мен құқықтық қатынастардың өзара байланысы
- •88 Субъективтік құқықтар және заңды міндеттер
- •1) Туындайтын салдардың сипаты бойынша:
- •97 Құқықтағы қарама - қайшылықтың түсінігі мен себептері
- •98 Құқықтағы қарама- қайшылықтың түрлері
- •101 Құқықтық реттеу механизмінің түсінігі және элементтері
- •102 Құқықтық реттеу механизмінің тиімділігі
- •105 Құқықбұзушылықтардың түсінігі және белгілері
- •106 Құқықбұзушылықтардың түрлері
- •108 Заңды жауапкершіліктің түсінігі және белгілері
- •111 Әрекеттің құқыққа қайшылығын және заңды жауапкершілікті жоятын жағдайлар
- •113 Заңдылықтың кепілденуі
- •116 Мемлекет пен құқықтың арақатынасы
- •117 Экономика, саясат пен құқықтың арақатынасы
- •118 Құқық пен мораль
- •120 Құқық пен саясат
- •Әдебиеттер
116 Мемлекет пен құқықтың арақатынасы
Мемлекет және құқық теориясында осы уақытқа дейін мемлекет пен құқықтың арақатынасы туралы басты екі бағыт орын алған.
Біріншісі – этатистік, бұл бағыт мемлекеттің құқыққа қарағанда артықшылығын таниды, құқық мемлекеттің қызметінің өнімі, оның жалғасы ретінде қарастырылады.
Екінші бағыт табиғи-құқықтық көзқарастар негізінде пайда болды және құқықтың мемлекетке қарағанда артықшылығын бекітті.
Алайда, аталған мәселеге қатысты үшінші бағыт та бар, бұл бағыт жоғарыда аталған екі бағыттың көзқарастарын өзіне үйлестіре білген. Бұл теорияны жақтаушыларды алғашқы орынның мемлекет пен құқықтың қайсысына тиесілі екендігі қызықтырмайды, олар мемлекет пен құқықтың бір-бірінсіз өмір сүре алмайтындығына, яғни, олардың арасында функционалдық байланыстың бар екендігіне назар аударады. Бұл бағыт біржақтылықты болдырмауға, құқықтың мемлекетке не беретінін түсінуге және мемлекеттің құқықты қамтамасыз етудегі шынайы рөлін анықтауға мүмкіндік береді.
Мемлекеттің құқықты қамтамасыз етудегі рөлі мыналардан көрінеді:
1) құқықшығармашылық қызметті жүзеге асырудан. Тура мағынада бұл мемлекеттің құқық нормаларын орнықтыратынын білдіреді;
2) тіккелей мемлекеттік емес сипаттағы нормаларды мемлекеттің санкциялауынан. Мысалы, мұсылман құқығының қалыптасуы мемлекеттің мұсылмандық доктрина нормаларын санкциялауымен сипатталды;
3) іс жүзінде қалыптасып қойған қатынастарды жүріс-тұрысты заңды міндетті реттеуші ретінде тануынан. Мысалы, әдет құқығы осылай қалыптасады;
4)құқықты жүзеге асыруды қамтамасыз етуден. Құқықты пайдаланудың мемлекетсіз жүзеге асырылуы мүмкін емес;
5) мемлекет құқықты және құқықтық қатынастарды қорғауды қамтамасыз етеді;
6) мемлекет құқықтың әлеуметтік кеңістікке таралуына жәрдемдеседі, яғни, қоғамдық қатынастардың қатысушыларын құқыққа сәйкес әрекет жасауға міндеттейді.
Құқықтың мемлекетке әсері мыналардан көрініс табады:
1) құқық мемлекеттің халықпен, жекелеген тұлғамен өзара қарым-қатынастарына әсер етеді; мемлекет азаматтарға құқықтық талаптар шегінде әсер етеді, ал азаматтар, өз кезегінде, мемлекетке құқықтың көмегімен әсер етеді;
2) құқық мемлекеттің қызметін заңдастырады, мемлекеттің қорғау және мәжбүрлеу шараларының рұқсат етілуін қамтамасыз етеді;
3) құқық арқылы мемлекеттің қызметінің шектері, азаматтардың жеке өміріне араласудың шектері анықталады;
4) құқық ұлттардың ерекше мүдделерін қамтамасыз етеді, осы арқылы мемлекеттік биліктің ұлттармен қарым-қатынасына әсерін тигізеді;
5) құқықтық нысан мемлекеттік аппараттың қызметіне бақылау жүргізу мүмкіндігін қамтамасыз етеді, осы арқылы мемлекеттің халық алдындағы жауапкершілікті әрекеттерінің заңды кепілдіктерін бекітеді;
6) құқық басқа мемлекеттермен, жалпы әлемдік қауымдастықпен байланыс тілі рөлін атқарады.
117 Экономика, саясат пен құқықтың арақатынасы
Экономика – бұл өндірістік қатынастардың жиынтығы, нақты қоғамдағы өндіріс тәсілдері. Саясат – бұл таптар, партиялар, ұлттар арасындағы билік мәселесіне қатысты мемлекет пен халық арасындағы қатынастарға сипаттама беретін қоғамды басқару өнері. Құқық – бұл мемлекетпен орнықтырылатын және қамтамасыз етілетін, қоғамдық қатынастарды реттеуге бағытталған, жалпыға міндетті, формальды анықталған заң нормаларының жүйесі.
Аталған түсініктердің өзара арақатынасына қатысты екі негізгі бағыт бар. Бірінші бағытқа сәйкес, бұл түсініктердің арасында ешқайсысы артықшылық сипатты иеленбейді. Қоғамдық қатынастардың, оның ішінде өндірістік, құқықтық және саяси қатынастардың, дамуы мен әрекет етуінің алғашқы факторлары болып адамдардың мүдделері табылады. Бұл жерде құқықтың экономикадан басымдығы туралы айтуға болады. Мысалы, буржуазиялық революциялар дәуірінде Батыс Еуропада алдымен заңдар қабылданатын, содан кейін барып олардың негізінде жаңа экономикалық қатынастар қалыптасатын. Алайда, кейбір кездері керісінше да болады: алдымен мүдделер жаңа өндірістік қатынастарда жүзеге асырылып, содан кейін барып құқықта бекітілуі мүмкін. Бұл жерде экономиканың құқықтан басымдығы жөнінде айтуға болады. Ал саясат аталған екі құбылысты байланыстырушы болып табылады.
Екінші бағытқа сәйкес, экономика құқық пен саясатты анықтайды. Құқық пен саясат базиске тәуелді болып келеді. Алайда, бұл басымдық рөл тек ақыр соңында ғана байқалады, себебі, құқық пен саясат экономикаға негізделе отырып, өндірістік қатынастардың дамуын ынталандыру немесе оларға кедергі жасау арқылы оған кері әсер етуі де мүмкін. Саясат бұл жерде де құқық пен экономиканы байланыстырушы болып табылады.