16 Мемлекет пайда болуының патримоналдық теорясы

Мемлекет пайда болуының патримоналдық теорясы көрнекті өкілі К.А.Галлер. Оның пікірінше мемлекет жер сияқты басқарушының жеке меншігі.патримоналдық теория мемлекеттің пайда болуын жерге жеке меншікпен байланыстырады. Мұндай басқарушылар өздерінің меншік құқығы негізінде аумаққа үстемдік етеді. Осындай жағдайда халық меншік иесі жерінің арендаторы, шенеуліктер басқарушының өкілдері ретінде болады.

«Билік-меншік» ұғымдарының сәйкес келуінде бұл теорияның өкілдері меншіккее көп көңіл бөледі. Осы меншікпен билік ету кейін аумаққа билік етуге таралады, ал бұл өз алдына мемлекеттің пайда болуы негізінде жатыр.

Шынында да мемлекет белгілі бір билеушінің меншігінде болады, өйткені ол осы нақты мемлекеттің аумағының үстіндегі барлығын, оның ішінде мемлекеттік аппаратты билік етеді, пайдаланады және иеленеді.

Бірақ та мемлекеттік институттар пайда болған кезде әрқашанда билеушінің толық меншігінде болған жоқ. Сонымен қатар ол кезеңде жеке меншік құқығымен бірге жерді күштеп иелену де болды. Осы теория шеңберінде мемлекеттің пайда болу процесінде жерге жеке меншік құқығы рөлін жоғарлатып, оған әсер ететін саяси-әскери, діни, этикалық және өзге де факторларды ескермейді.

17 Мемлекет ұғымының әр түрлілігі

Мемлекет – қоғамдық дамудың өнімі. Мемлекет тарихи дамушы құбылыс. Қоғам дамыған сайын, мемлекетте, оның мақсаты, міндетті, құрылымы мен қызметті өзгереді. Осыған сәйкес, мемлекет ұғымы қоғамдық өмірдегі орны және мақсаты туралы көзқарастар да өзгереді. Мемлекет ұғымы туралы мәселе мемлекет сияқты күрделі болып табылады. Әртүрлі тарихи кезеңде ойшылдар мемлекет ұғымына анықтама беруге тырысты. Анықтама берген кезде, олар сол кезеңде болған және қанда да бір нақты мемлекеттің ерекшелігін білдіретін объективтік фактілерді қолданды.

Мысалы, Аристотель мемлекетке келесідей анықтама берді, мемлекет - бұл жақсы дамыған өмірге жету мақсатында көптеген рулар мен адамдардың бірігуі.

Ежелгі гректер мемлекетке келесідей анықтама берген, мемлекет – бұл азаматтардың барлық ақылы мен өнегейлік мүдделерінің шоғырлануы деп айтады. Цицерон да келесідей анықтама береді, мемлекет – бұл адам өмірінің жоғары дамуы емес, ортақ құқықтық бастаулар мен ортақ пайдаға біріккен адамдардың одағы.

Орыс заңгерлерінің мемлекетке анықтама беруіне де назар аударуға болады. Мысалы, Н.М. Каркунов мемлекетті келесідей түсінді, мемлекет – бұл ерікті адамдарды мәжбүрлеп, билеуге бағытталған дербес қоғамдық одақ. Е.Н. Трубецкой болса, мемлекетті тек белгілі бір аумақ көлемінде дербес билейтін адамдардың одағы ретінде түсіндірді. Г.Ф.Шершеневич пен Ф.Ф.Кокошкин мемлекеттің анықтамасын келесідей талқылайды, мемлекет - бұл бір билік астында және бір аумақ көлемінде адамдардың бірігуі. В.М.Хвостов, мемлекетті белгілі бір аумақта тұратын және жоғары билікке мәжбүрлеп немесе дербес бағынатын ерікті адамдардың одағы деп жазды.

Л.Гумпловичте мемлекетке анықтама берген, оның түсінігінше мемлекет - бұл белгілі бір қоғамдық тәртіпті сақтау үшін, табиғи түрде пайда болған билеуші ұйым.

Сонымен, ойшылдардың көбі мемлекетті әлеуметтік тұрғыда түсіндірді. Мемлекет туралы ілімінде мемлекет ұғымына әлеуметтік тұрғыда ғана емес, сонымен қатар, заңи тұрғыда анықтама беруге тырысқан авторлар да бар. Мысалы, Г.Еленик мемлекетті қоғамдық құрылым және ерекше құқықтық құбылыс деп санады. Мемлекетті, ол бостандық пен құқыққа ие заңи субъектінің қасиеттері бар индивидтердің мақсатты түрде бірігуі деп анықтады.

Маркстік-лениндік ғылым мемлекеттің анықтамасын оның таптық табиғаты тұрғысынан түсіндірді. В.И.Лениннің айтуы бойынша, мемлекет – бұл бір таптың екінші тапты езгіде ұстау машинасы, бағынышты таптарды бір таптың қол астында бағынышта ұстау машинасы.

ХХ ғасырдың ортасында заңи әдебиеттердің көбінде мемлекетке көзқарас таптық тұрғыдан түсіндірілді барлық қалған факторлар жоққа шығарылды.

М.С. Строгович пен С.А. Голунскийдің мемлекеттің мәні - ол арнайы мәжбүрлеу аппараттың көмегімен барлық қоғамға өз еркін күштеп беретін үстемдік тап, яғни мемлекет үстем таптың диктатурасы деп жазды.

С.С. Алексеевтің редакциясымен шыққан “Мемлекет және құқық теориясы” атты еңбегінде мемлекетті келесідей түсіндірді, мемлекет - бұл арнайы күштеу аппараты бар және барлық елді тұрғындары үшін міндетті күші бар билікті жүргізетін экономикалық үстем таптың саяси билігінің ерекше ұйымы.

А.В. Малько мен Н.И. Матузовтың мемлекетке берген анықтамасы келесідей, мемлекет - бұл белгілі бір аумақ көлемінде нақты таптық, жалпы адамзаттық, діни, ұлттық және басқа да мүдделерді жүзеге асыратын саяси биліктің ұйымы.

В.Н. Храпонюк болса мемлекетті келесідей түсіндіреді, мемлекет - бұл белгілі бір аумақ көлемінде өз билігін тарататын және бұл үшін арнайы аппараты бар барлығына міндеті нормативтік актілерді шығаратын, мемлекеттік егемендікке ие қоғамының саяси ұйымы.

«Мемлекет» анықтаманың әртүрлілігі ең алдымен мемлекеттің өзі күрделі көп қырлы тарихи өзгермелі құбылыс болуына негізделген. «Мемлекет» анықтамасы мемлекет «не?» деген сұраққа жауап беруі керек.

18 Мемлекеттің белгілері

Мемлекет институт және ұйым ретінде, мемлекетке дейінгі мемлекеттік емес, институттар мен ұйымдардан өзіне тән белгілері арқылы ерекшеленеді. Мемлекеттің белгілерін анықтау және оларды зерттеу әр елдің саясатын терең әрі жан-жақты түсінуге мүмкіндік береді. Мемлекеттің белгілері мыналар:

- бұқаралық биліктің болуы, міндетті түрде мемлекеттің басқару және мәжбүрлеу аппараты болуы тиіс, себебі, бұқаралық билік–бұл шенеуніктер, әскер, полиция, түрме мен басқа да мекемелер;

- аумақтың болуы, мемлекет өз аумағында өмір сүруші барлық адамдарды өз билігімен және қорғау арқылы біріктіреді;

- салық жинау, олар мемлекеттік аппараттың өмір сүруін қамтамасыз ету үшін қажет;

- қоғамдық өмірді құқықтық бастаулар негізінде ұйымдастыруы, мемлекет құқықсыз өмір сүре алмайды, себебі, құқық мемлекеттік билікті заңдастырады.

- өзінің саясатын жүргізу үшін, белгілі бір материалдық қордың болуы (мемлекеттік меншік, бюджет);

- мәжбүрлеу шараларын қолданудың заңдылығына монополия (адамның бас бостандығын айыру, өлім жазасын қолдану);

- барлық қоғам мүддесін ресми түрде өкілдеу;

- мемлекеттік рәміздердің болуы (әнұран, елтаңба, ту);

- оның аумағында тұратын халықпен тұрақты құқықтық байланыс (азаматтық);

- егемендік – бұл өзінің ішіндегі басқа да биліктерге қарағанда үстемдігін және халықаралық аренада тәуелсіздігін білдіретін мемлекеттік биліктің ерекше қасиеті.

19 Мемлекеттің мәні

Мемлекеттің мәнін түсіну мемлекет және құқық теориясының негізгі міндеттерінің бірі болып табылады. Мән – функциялық санап ретінде қандай да бір құбылыстың бастысы, негізгісі деген мағынаны білдіреді. Ал мемлекеттің мәні, оның мазмұнын әлеуметтік мақсатын және қызметін айқындайды. Мемлекеттің табиғаты мен мәнін терең және жан-жақты түсінбей, оны билікті, білімді басқаруға болмайды. Мемлекеттің мәнін бұл түсініктің кең және тар мағынасында анықтауға болады.

Кең мағынада мемлекеттің әлеуметтік мәнін биліктік-саяси ұйымдасқан қоғам, құқықтық заңдарға бағынған көптеген адамдар бірлестігі ретінде анықтауға болады. Мұндай бірлестіктердің тұтастығы сәйкес мемлекеттік-құқықтық институттар мен қатынастарда көрініс тапқан бұқаралық-биліктік құрылымдар негізінде қалыптасады.

Тар мағынада мемлекеттің әлеуметтік табиғатын қоғамнан бөлектенген, жекелеген таптар мен әлеуметтік топтардың да, қоғамның да мүддесін білдіруші әрі қорғаушы басқару аппараты, бұқаралық биліктің әртүрлі мекемелерінің жүйесі ретінде анықтайды.

Мемлекеттің мәнін қарастырғанда екі саланы ескеру қажет:

- мемлекеттің формальді жағы, яғни кез-келген мемлекет - бұл саяси биліктің ұйымы;

- мемлекеттің мазмұнды жағы, яғни бұл ұйым кімнің мүддесін қорғайды?

Мемлекет мәніне талдау жасауда тек формальді жағына тоқталатын болса, онда құл иеленуші және қазіргі кездегі мемлекеттер өзінің мәні бойынша ұқсас болатын еді. Мемлекет мәніндегі ең бастысы – мазмұндық жағы. Басқаша айтқанда, саяси биліктің ұйымы ең алдымен кімнің мүддесін жүзеге асырады, өз саясатында қандай құндылықтарды басшылыққа алады. Осыған сәйкес мемлекет мәнін түсіндірудің таптық, жалпы адамзаттық, діни, ұлттық, нәсілдік бағыттары болды.

Мемлекеттің мәнін түсіндірудің таптық бағытқа сәйкес, мемлекет – бұл экономикалық үстем таптың саяси билігінің ұйымы. Бұл бағытта мемлекет тар мағынада қолданылады, яғни үстем таптың, топтың мүдделерін қанағаттандырудың құралы ретінде болды. Бұл жағдайда қандай да бір таптың мүддесін ең бірінші болып, қанағаттандыру басқа да таптың қарсылығын туындатуы мүмкін. Осы қарсылықты күштеу диктатура үстемдік көмегімен жоюға болады.

Жалпы адамзаттық бағытқа сәйкес, мемлекет - әр түрлі таптар мен әлеуметтік топтардың мүдделерінің келесімділігі үшін, жағдай жасайтын саяси биліктің ұйымы. Бұл бағытта мемлекет кең мағынада қолданылады, яғни қоғамның мүддесін әртүрлі таптар мен топтардың, ел тұрғындарының көпшілігінің сұраныстарын қамтамасыз ететін құрал.

Діни бағытына сәйкес, мемлекет – бұл белгілі бір діннің мүдделерін жүзеге асыруға көмектесетін саяси биліктің ұйымы (Ватикан, Сауд Аравиясы және т. б.).

Ұлттық бағытқа сәйкес, мемлекет – бұл елдің аумағында тұратын басқа да ұлттардың мүдделерін қанағаттандыру арқылы, өз ұлтының мүдделерін жүзеге асуды басшылыққа алатын саяси билігінің ұйымы.

Нәсілдік бағытқа сәйкес, мемлекет – бұл елдің аумағында тұратын басқа да нәсілдердің мүдделерін қанағаттандыру арқылы, белгілі бір нәсілдің мүдделерін жүзеге асырудың басшылыққа алатын саяси билігінің ұйымы.

Сонымен, мемлекеттің мәні саяси билік аппаратының көмегімен қоғамның тұтастығын және қалыпты қызмет етуін қамтамасыз етуден көрінеді.

20 Мемлекеттің типологиясының түсінігі

Типология – бұл бір қатар белгілері бар объектілердің тобы, типі туралы ілім. Типология мемлекет дамуының тарихи үрдісін зерттеудің елеулі әдістері мен тәсілдері.

Мемлекеттің типологиясы – бұл мемлекеттің әлеуметтік мәннің ашуға мүмкіндік беретін, барлық кезеңде болған мемлекеттерді топқа бөлуге бағытталған топтастыру.

Мемлекет типологиясының келесі негізгі бағыттары бар:

- фармациялық бағыт;

- өркениеттік бағыт;

- хронологиялық бағыт.

1) Мемлекетті фармациялық бағыт бойынша топтасырудың негізі әлеуметтік – экономикалық белгілері болып табылады. Аталмыш бағыттың өкілдері К.Маркс, В.Ленин. Формация – бұл өндірістің белгілі бір тәсіліне негізделген қоғамның тарихи типі. Өндірістік күштердің даму деңгейі қоғамның материалдық-техникалық базасын анықтайды, ал өндірістік қатынастар қоғамның экономикалық базисін құрайды. Әр қоғамдық экономикалық фармация өндірістік қатынастардың белгілерімен ерекшеленеді. Формациялық бағыт бойынша мемлекеттер төмендегідей бөлінеді:

- құл иеленушілік мемлекет;

- феодалдық мемлекет;

- буржуазиялық мемлекет;

- социалистік мемлекеттер.

Фармациялық бағыттың артықшылығы:

а) мемлекет дамуының табиғи, тарихи жағдайын, кезеңділігін көрсетеді. Бір типтен екінші типке өту революцияның нәтижесінде жүзеге асатын объективті табиғи, тарихи процесс;

б) мемлекет дамуының әлеуметтік – экономикалық фактордың ескеруі.

Фармациялық бағыттың кемшілігі:

а) мемлекеттің табиғатына әсер ететін рухани (дін, ұлт, мәдениет) факторды ескермеу;

б) бұл бағыт бір сызықты тым бағдарламаландырылған; ал тарих болса, көп нұсқалы және бір кестенің көлемінде жүзеге аспайды.

2) Мемлекеттің өркениеттік бағыт негізінде рухани, діни-мәдени, ұлттық, психологиялық факторлар жатыр. Бұл бағытты жақтаушылар А. Тойнби, П. Сорокин, М.Вебер.

А. Тойнбидің айтуынша, өркениет - бұл діни, этникалық, географиялық және басқа да белгілердің жиынтығымен ерекшеленетін қоғамның тұйық, жабық және локальді күйі. Өз дамуында өркениет бірнеше кезеңдерден өтеді:

І кезең –локальды өркениеттер, олардың әрқайсысының өзара байланысты әлеуметтік институттары, оның ішінде мемлекет те, болады (ежелгіегипеттік, шумерлік, үнділік, эгейлік және т.б. өркениеттер).

ІІ кезең–белгілі бір мемлекет типтерімен байланысты ерекше өркениеттер (үндлік, қытайлық, батыс еуропалық, исламдық және т.б. өркениеттер).

ІІІ кезең– өз мемлекеттілігімен ерекшеленетін қазіргі кезгі өркениеттер, бұл өркениеттер енді-енді қалыптасып келе жатыр, бұларға әлеуметтік-саяси құрылымдардың дәстүрлі және қазіргі кезгі түрлерінің қатар өмір сүруі тән.

Өркениетті бағыт қазіргі кездегі дүниенің тұтастығына идеалды рухани факторлардың басты идеясы негізделген, яғни өркениет жалпы адамзат мәдениетінің белгілі бір даму деңгейін сипаттау үшін қолданылады.

Өркениеттік бағыттың артықшылығы:

а) қандай да бір нақты жағдайда рухани факторлар маңызды деп саналады;

б) рухани белгілердің кеңеюі мемлекет типологиясына негіз болды.

Өркениеттік бағыттың кемшілігі:

а) елдің саясатын айқындайтын әлеуметтік – экономикалық факторларды бағаламау;

б) өркениеттің белгілері ретінде көп елдің идеалды рухани функцияларды атай отыра, мемлекетке емес, қоғамға типология берген.

3) Хронологиялық бағыт бойынша мемлекетті топтастырудың негізі қоғамның тарихи даму болып табылады. Осыған сәйкес, мемлекеттер келесідей бөлінеді:

- ежелгі ғасырдағы мемлекеттер;

- орта ғасыр мемлекеттер;

- жаңа ғасырдағы мемлекеттер;

- қазіргі дәуірдегі мемлекеттер.