9 Мемлекет пайда болуының патриархалдық теориясы

Мемлекет пайда болуының патриархалдық теориясының ең беделді өкілдеріне Аристотель, Фильмер, Михаиловскийді жатқызуға болады.

Бұл теория өкілдерінің айтуы бойынша, адамдар бір-бірімен қарым-қатынас жасауға ұмтылады, отбасын құруға тырысатын ұжымдық субъектілер. Адамдардың бірігуінен отбасы дамиды. Бұл отбасының көбеюі, дамуы соңында мемлекеттің пайда болуына әкеледі.

Осыдан мемлекет басшысының билігі отбасындағы отағасының (әкесі) билігінің жалғасы және ол шексіз болды. Сондықтан да, барлығы отбасы иесіне бағынған сияқты, мемлекет басшысына да бағынуы керек. Оған ешкім қарсы келмеуі керек. Мемлекет басшысы барлық адамдар үшін, қажетті өмір сүру жағдайын жасайды.

Отбасындағы отағасы сияқты, монарх сайланбайды, тағайындалмайды және ауыстырылмайды.

Әрине, мемлекет пен отбасының ұқсастығы болуы мүмкін, өйткені, қазіргі кездегі мемлекеттің құрылымы бірден пайда болмай, қарапайым нысанда дамыды. Сонымен қатар, бұл теория мемлекеттік билікті құрметтеуді, бір мемлекетте барлық адамдар туысқан екендігін айтып өтеді.

Дегенменде осы теорияның өкілдері мемлекеттің пайда болу үрдісін қысқартады да, “отбасы” ұғымын “мемлекет” ұғымына ауыстырады, ал “әке”, “отбасы мүшелері” санатын тиісінше “монарх”, “бағынышты” санаттарымен негізсіз теңестіреді. Сонымен қатар, тарихшылардың айтуы бойынша алғашқы қауымдық құрылыс ыдырағаннан кейін мемлекетпен бірге отбаса да (әлеуметтік институт ретінде) пайда болды.

10 Мемлекет пайда болуының шарттық теориясы

Мемлекет пайда болуының шарттық теориясы ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда кеңінен таралған. Оның өкілдеріне Голландияда Гуго Гроций мен Спиноза, Англияда Д.Локк пен Т.Гоббс, Францияда Ж.-Ж.Руссо, Ресейде А.Радищев жатады.

Олардың пікірінше, мемлекет саналы шығармашылықтың өнімі, алғашқы қауымдық құрылыстағы адамдардың келісімге келуі нәтижесінде пайда болды.

Мысалы, А.Радищевтің ойынша, билік халыққа тиесілі, алайда ол мемлекет басшысына берілген және оны халық бақылауы тиіс.

Мемлекет – бұл адамдар арасындағы келісімге негізделген, олардың тиімді бірлестігі. Осыған сәйкес, олар өз бостандығының және өз биліктерінің бір бөлігін мемлекетке береді. Нәтижесінде, басқарушы мен азаматтар арасында құқықтар мен міндеттінің кешені, олардың орындамағаны үшін, жауапкершілік пайда болады.

Мысалы, мемлекеттің заң қабылдау, салықтарды жинау, қылмыскерді жазалауға құқығы бар, бірақ та, өз аумағын адамның құқықтары мен бостандықтарын, меншіктерін қорғауға міндетті. Азаматтардың өз бостандықтары мен міндеттерін қорғауға мемлекет басшысының билікті асыра пайдаланғаны үшін, онымен шарты бұзуға құқығы бар. Сондай-ақ, олар заңдарды сақтауға, салықтарын төлеуге міндетті. Бір жағынан бұл теория мемлекетті танудағы басты қадам, Өйткені мемлекет пен саяси биліктің пайда болуының діни түсініктерін жоққа шығарады. Бұл тұжырымдардың терең демократиялық маңызы бар, жағамсыз басқарушыны биліктен құлатуға халықтың табиғи құқығына кепілдік береді.

Екінші жағынан, бұл теорияның кемшілігі, алғашқы қауымдық құрылыс туралы абстракттілік көзқарастың болуы, яғни, өзінің белгілі бір даму кезеңінде адамдар мен басқарушы арасында келісім керектігін түсінеді. Сондай-ақ, мемлекеттің пайда болуының объективті факторларын (әлеуметтік-экономикалық, әскри-саяси және т.б.) ескермей, субъективті факторларына көп мән берген.