88 Субъективтік құқықтар және заңды міндеттер

Егер қоғамдық қатынастар құқықтық қатынастардың материалдық мазмұны болып табылса, субъективтік құқықтар мен міндеттер субъективтік мазмұны болып табылады. Құқықтар мен міндеттер арқылы құқықтық қатынастар қатысушыларының арасындағы заңды байланыстар жүзеге асырылады.

Субъективтік құқық – бұл субъектінің өз мүдделерін қанағаттандыруға мүмкіндік беретін заңды мүмкін жүріс-тұрыс шамасы.

Заңды міндет – бұл заңды қажет іс-әрекет шамасы. Міндет – бұл субъективтік құқықтың жүзеге асырылуының кепілі.

Субъективтік құқық пен заңды міндеттің арасындағы айырмашылықтар:

- егер субъективтік құқық тұлғаның өз мүдделерін қанағаттандыруға бағытталса, заңды міндет бөтен мүдделерді (мысалы, мемлекеттің, басқа тұлғалардың) қанағаттандыруға бағытталған;

- егер субъективтік құқық заңды мүмкін жүріс-тұрыс шамасы болып табылса, заңды міндет қажетті іс-әрекет шамасы болып табылады.

89 Заңды фактілер

Заңды фактілер – бұл белгілі бір құқықтық салдардың туындауына негіз болып табылатын нақты өмірлік мән-жағдайлар. Заңды фактілер құқықтық қатынастардың пайда болуының алғышарттары болып табылады.

Заңды фактілерді әр түрлі негіздер бойынша түрлерге бөлуге болады:

1) Туындайтын салдардың сипаты бойынша:

- құқықтудырушы (мысалы, жоғары оқу орнына түсу);

- құқықөзгертуші (мысалы, күндізгі оқу бөлімінен сыртқы бөлімге ауысу);

- құқықтоқтатушы (мысалы, жоғары оқу орнын аяқтау).

2) Құқықтық қатынастар субъектілерінің еркімен байланысына қарай:

- оқиғалар – бұл субъектілердің еркіне тәуелсіз жағдайлар, мысалы, табиғат апаты, өлім және т.б

- әрекеттер – бұл құқықтық қатынастар субъектілерінің еркімен байланысты жағдайлар. Әрекеттер, өз кезегінде, құқыққа сәйкес және құқыққа қайшы болып бөлінеді.

Көп жағдайда құқықтық қатынастардың пайда болуы үшін бір заңды факт жеткіліксіз болып, олардың жиынтығы–заңды құрам қажет болатын жағдайлар туындайды. Мысалы, кәрілігіне байланысты зейнетақы алу үшін зейнеткерлік жасына жету, белгілі бір еңбек өтілінің болу, зейнетақыны тағайындау туралы шешімінің болуы тиіс. Заңды құрамдардың екі түрі болады:

а) оның барлық элементтері көрсетіліп, заңмен нақты анықталған болуы мүмкін (мысалы, зейнетақыны тағайындау мәселесі);

ә) ол жалпы белгілермен сипатталуы мүмкін (мысалы, некені бұзудың негіздері).

90 Құқықты іске асырудың түсінігі және нысандары

Құқықтық нормалар адамдардың санасы мен еркіне мақсатты түрде әсер ете отырып, оларды заңнамаға сәйкес жүріп-тұруға итермелеу үшін қажет. Қоғамдық қатынастардың қатысушыларының жүріс-тұрыстары арқылы кез-келген заңшығарушы қалайтын нәтижелерге жетуге болады.

Құқықтық нормаларды іске асыру – құқықтық нормалардың ережелері көрініс тапқан адамдардың жүріс-тұрысы, олардың құқықтарды жүзеге асыру мен заңды міндеттерді орындаумен байланысты тәжірибелік қызметі. Субъектілердің әрекеттерінің сипатына қарай құқықты жүзеге асырудың төрт нысанын бөліп қарастырады:

1) сақтау – қолданыстағы құқықпен тыйым салынған әрекеттерден бас тарту;

2) орындау – жағымды мазмұнды заңды міндеттерді орындауға байланысты белсенді әрекеттерді жүзеге асыру;

3) пайдалану – олар арқылы тұлғаның өз мүддесін қанағаттандырылатын субъективтік құқықтарды жүзеге асыру;

4) қолдану – құзіретті органдардың нақты бір заңды істі шешуге байланысты биліктік қызметі, нәтижесінде сәйкес жеке акт қабылданады.

91 Құқық нормаларын қолданудың түсінігі, белгілері және кезеңдері

Құқықты қолдану – бұл құқықты жүзеге асырудың ерекше нысаны. Ол субъектілердің билік органдарының көмегінсіз өз құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыра алмауы жағдайында қажет. Қолдану мына белгілермен сипатталады:

- құқықты тек осыған өкілетті құзіретті органдар ғана қолданады;

- биліктік сипатқа ие;

- іс жүргізушілік нысанда жүзеге асырылады,

- сәйкес жеке, биліктік (құқыққолданушы) актіні қолданумен байланысты;

- үш кезеңнен құралады:

1) істің іс жүзіндегі негізін анықтау; бұл кезде іс бойынша объективтік шындық анықталып, барлық заңды маңызы бар ақпараттарды жинау жүзеге асырылады;

2) істің заңды негізін анықтау; бұл кезде құқыққолданушы осы қоғамдық қатынасты реттейтін құқықтың саласын, институтын және нормасын таңдайды;

3) істі шешу, бұл кезде құқық нормасының негізінде ресми мағынадағы биліктік сипаттағы жеке акт қабылданады. Шешім қабылдау қорытынды әрі негізгі кезең болып табылады. Бұдан кейін шешім орындалуы және нақты қоғамдық қатынас іс жүзінде реттелуі тиіс.

92 Құқықтық нормаларды қолдану актілері

Құқықты қолдану актісі – бұл нақты бір заңды істі шешу нәтижесінде құзіретті орган шығаратын, жеке биліктік ережеден құралған құқықтық акт. Оның мынадай ерекшеліктері болады:

- құзіретті орган шығарады;

- мемлекеттік-биліктік сипатқа ие;

- нормативтік емес, жеке сипатқа ие, себебі, нақты субъектілерге бағытталған;

- заңмен анықталған өзіне тән нысанға ие.

Құқыққолдану актілерін келесі негіздер бойынша түрлерге бөлуге болады:

1) нысаны бойынша – жарлықтар, үкімдер, шешімдер, бұйрықтар және т.б.;

2) оларды қабылдайтын субъектілерге байланысты – мемлекеттік және мемлекеттік емес органдардың (мысалығ муниципалды органдардың) актілері;

3) құқықтың функциялары бойынша–реттеуші (мысалы, қызметтік бұйрықтар) және қорғаушы (мысалы, қылмыстық істі қозғау туралы қаулы);

4) заңды табиғаты бойынша – негізгі және көмекші; негізгі актілер заңды істің соңғы шешімін көрсетеді (мысалы, үкім), ал көмекші актілер негзгі актілерді шығаруға жәрдемдеседі (мысалы, тұлғаны айыпкер ретінде жауапқа тарту туралы қаулы).

5) құқықтық реттеу пәні бойынша – қылмыстық-құқықтық, азаматтық-құқықтық және т.б. актілер;

6) сипаты бойынша – материалдық және іс жүргізушілік. 

93 Құқық нормасын талқылаудың түсінігі

Құқық нормасын талқылау – оларды дұрыс түсінудің және қолданудың маңызды шарты.

Талқылау – бұл құқықтық норманың мазмұнын нақты, дәл мәнін анықтау.

Құқықтық норманы талқылау – бұл норманың нақты мазмұнын түсіндірумен байланысты құзыретті мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің және жекелеген азаматтардың қызметі. Талқылау барысында норманы қолданудың талабы, құқықтық қатынастарға қатысушыларды құқықтары мен міндеттері, сондай-ақ құқық нормаларын бұзған үшін заңды жауапкершіліктің шаралары анықталады.

Талқылау құқық қорғау, атқару органдар қызметінде прокуратура, сот органдары қызметінде құқық нормаларын толық және жан-жақты іске асыруын қамтамасыз етеді. Осы арқылы талқылау құқықтық нормаларды бірыңғай түсінуге және барлық аумақта құқық нормаларын бірыңғай қолдануды, қоғамдық өмірдің әр саласында. Заңдылықпен тұрақты құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге көмектеседі.

Талқылаудың екі бағыты бар. Олар: түсіну және түсіндіру. Бұл екі бағыт бір-бірімен байланысты. Оның үстіне түсіну әрқашанда түсіндірудің алдында жүреді. Керісінше болмайды, бірақ әрқашан түсіндірумен ұмтаспайды. Ол нақты жағдайға байланысты.

Құқық нормасын түсіну бағытында субъектінің өзі үшін талқыланады. Бұндай талқылау ой үрдісі талқылаушының санасында болады, сыртқы көрінісі болмайды, өйткені нақты актіде жазылмайды. Бұндай талқылауды ресми талқылаушы (лауазымды тұлға) емес, сонымен қатар, қатардағы азаматтар береді. Ол барлығы үшін міндетті емес, норманың мәнін түсіну оның талаптарын дұрыс түсіну мен іске асыру үшін қажетті алғы шарт болып табылады.

Құқық нормасын түсіндіру бағытында тек ойлау үрдісі жүзеге асып қана қоймай, нақты заңи әрекет жасалады, нақты арнайы актілерде өз көрінісін табады, яғни құжатпен рәсімделеді. Оның үстіне ол барлық мүдделі тұлғалар үшін міндетті. Норманы түсіндіруді тек өкілетті орган не лауазымды тұлға жүзеге асырады.

Талқылаудың тиімділігі талқылаушының құқықтық санасының деңгейіне байланысты. Талқылаушының құқықтық санасын жоғары болса, құқық бұзушылық аз болады, тұлғаның құқықтары мен бостандықтары қанағаттандырылады.

94 Талқылаудың түрлері

Талқылаудың субъектілері ретінде – азаматтар, мемлекеттік органдар, қоғамдық бірлестіктер, лауазымды тұлғалар, ғылыми мекемелер, ғалымдар, тәжірибешілер болуы мүмкін. Бұндай қызметтің салдары да әр түрлі болуы мүмкін.

Талқылау субъектісі бойынша екіге бөлінеді: ресми және ресми емес.

Ресми талқылау – бұл өкілеттігі бар мемлекеттік орган немесе лауазымды тұлға беретін түсіндіруді айтамыз. Әдетте, ол арнайы актілерді құжаттамалық рәсімделеді және барлық азаматтарға міндетті болады. Белгілі бір салдарды туындатады. Бұндай талқылау субъектілерді талқыланып жатқан норманы бірдей түсінуге және оны дұрыс түсінуге бағыттайды.

Ресми талқылау өз алдына көлемі бойынша нормативті және казуальді, аутентикалық (авторлық), легальді (рұқсат етілген), соттық және әкімшілік деп бөлінеді.

Нормативтік талқылау – бұл белгілі бір норманы немесе құқық нормасын қолданатын барлық тұлғаларға және органдарға міндетті болып табылатын ресми талқылау. Бұндай талқылау талқыланған нормамен көзделген барлық жағдайларға таралады. Осы арқылы оның талаптарын бірыңғай және дұрыс қолдануды қамтамассыз етеді. Мысалы, Жоғарғы Сот төмен тұрған барлық сотқа қандай да бір істердің санаттарын қарағанда, қандай да бір заңдарды қолданғанда, белгілі бір талаптарды және бағыттарды ұстануға ұсыныс береді.

Казуальді талқылау – бұл нақты заңи істі қарау барысында, құқықтық норманың мазмұнын түсіндіру. Бұндай талқылаудың казуальді деп, аталудың себебі, ол тек нақты жағдайға ғана таралады. Оның жалпыға міндетті сипаты болмайды. Казуальді талқылауға қажеттілік төмен тұрған құқық қолданушы органның нақты заңи іс бойынша шығарған шешімі дұрыс болмай заңға қайшы келген жағдайда қолданылады. Сонымен қатар, осы құқықтық норманы қолданатын органға үлгі ретінде болады.

Аутентикалық талқылау – бұл талқыланатын нормативтік құқықтың актіні шығарған органның немесе лауазымды тұлғаның түсіндіруі, яғни бұл мемлекеттік органның өзі шығарған актілерді талқылауы. Мысалы, Парламенттің өзі шығарған заңдарды талқылауы.

Легальді талқылау – бұл жоғары тұрған органның рұқсаты арқылы төмен тұрған органның немесе лауазымды тұлғаның түсіндіруі. Мысалы, Парламент Үкіметке өзі шығарған заңды түсіндіруді тапсыруы мүмкін. Үкіметтің шығарған қаулыларын түсіндіру үшін министрліктер мен ведомствалар арнайы өкілеттікке ие болады. Қаржы министрлігі мемлекеттік бюджетті бөлу туралы Үкіметтің шешімін түсіндіру.

Соттық талқылау – бұл жоғары тұрған соттың құқық нормасының мәнін түсіндіруі. Ол сот қызметінде құқық нормаларын дұрыс түсінуді және бірыңғай қолдануды қамтамасыз етеді. Мысалы, ҚР Жоғарғы Соты барлық төмен тұрған соттарға сотта істі қарау барысында азаматтық және қылмыстық заңнаманы қолдану мәселелері туралы ресми түсінік береді және ол барлық төмен тұрған соттарға талқыланған құқықтық норманы қолданатын лауазымды тұлғаларға міндетті болып табылады.

Әкімшілік талқылау – бұл мемлекеттік атқарушы органның құқық нормасының мәнін түсіндіруі. Бұндай талқылау әдетте, басқару, еңбек, әлеуметтік және т.б. мәселелерге байланысты беріледі.

Ресми емес талқылау – бұл жалпыға міндетті болмайтын құқық нормаларын мәнін талқылау. Оны кез-келген азамат, қоғамдық бірлестік береді. Ол ауызша немесе жазбаша болады. Оның ерекшелігі ол билікпен, мәжбірлеумен, жазамен байланысты емес.

Ресми емес талқылау келесідей бөлінеді: доктриналық (ғылыми), кәсіби және қарапайым.

Доктриналық талқылау – бұл ғалымның, ғылым өкілдерінің құқық нормасының мәнін түсіндіруі. Оның құндылығы – аргументтелген, дәлелденген, негізделген. Оны арнайы ғылыми – зерттеу мекемелері, білікті заңгер – ғалымдар, тәжірибелі заңгер – практиктердің заңға түсініктемелерінде, ғылыми жұмыстарында, мақалаларында береді. Мысалы, қылмыстық, азаматтық кодекске түсініктеме.

Ресми мен ғылым талқылаудың айырмашылығы неде? Ресмиде қорытынды нәтижелер көзделсе, ғылымда дәлелдемелер, талдау, мәнін ашады.

Кәсіби талқылау – бұл заңгер – мамандар, судья, прокурор, тергеуші, адвокаттың және жоғары заңи білімі бар қолданыстағы заңды жақсы білетін мамандардың құқық нормасының мәнін түсіндіруі. Бұндай талқылау ауызша (кеңес, нақты сұрақ-жауап) және жазбаша (анықтама, қорытынды, баспадағы мақала) болады. Оның құндылығы талқылайтын адамдардың терең білімі мен құзіреттілігінде.

Қарапайым талқылау – бұл қатардағы азаматтың құқық нормасын өзінше түсіндіруі. Бұндай талқылау тұрғындардың негізгі көпшілігінің құқықтық санасын көрсетеді. Ол дұрыс емес, эмоционалды сипатта болады.

95 Талқылаудың әдісі және көлемі

Заң ғылымында және практикада ұзақ тәжірибе арқасында құқықтық нормаларды талқылаудың белгілі бір әдістері қалыптасқан.

Әдістер – бұл құқық нормасының мәнін түсіну мен түсіндірілуде қолданатын нақты әдістер, тәртіп, технологиялар. Ондай әдіске мыналар жатады: логикалық, жүйелілік, грамматикалық (филологиялық, тіл), тарихи - саяси, арнайы – заңи, теологиялық және функциональді.

Грамматикалық талқылау – бұл лексико – стилистика және морфология тұрғысынан құқық н. анализ жасау, жеке сөз, сөйлемнің мағынасын, қос сөздерді, тұрлаулы мүшелерді анықтау.

Логикалық талқылау – бұл логика заңдары негізінде құқық нормасына анализ жасау. Норманың ішкі құрылымын, үш элементтердің байланысын анықтау, логикалық қарама – қайшылықтарды жою.

Жүйелілік әдіс – бұл ұқсас, біртекті қатынастарды реттейтін нормалармен бірге құқық нормаларын талқылау. Бұл құқық жүйесіне негізделген, әсіресе, сілтемелі бланкеті нормаларға негізделеді.

Тарихи – саяси талқылау – бұл нормалар қабылданған әлеуметтік шарттар бар ма, жоқ па, саяси, экономикалық жағдай өзгеруі мен сол тұрғыда құқық нормаларын талдау.

Арнайы – заңи талқылау – бұл құқық ғылымында және заңнамада ерекше терминдер мен ұғымдарды талқылау.

Теологиялық (мақсатты) талқылау – бұл нақты норманы шығарған кезде, заң шығарушы қандай мақсаты көздегенін анықтау. Бұл мақсаттар кіріспеде көзделеді. Бұл мақсат норманың мазмұнында да анықталады.

Көлемі бойынша талқылау үшке бөлінеді: сөзбе сөз, шектелген және кеңейтілген.

Сөзбе сөз талқылау – бұл құқық нормасының сөзбен бейнеленуі. Оның нақты мәніне сәйкес келеді, яғни рух және әріп сәйкес келеді.

Шектелген талқылау – бұл норманың мәнін шектейтін талқылау. Мысалы, әр адам салық төлеуге міндетті (мүгедек, бала).

Кеңейтілген талқылау – бұл құқық нормасының мәнін кеңейтіп талқылау. Мысалы, ҚР азаматтарының тек құқықтарды ғана емес, сонымен қатар тең міндеттерді атқарады.

96 Құқықты талқылаудың актілері

Құқықты талқылаудың актісі – бұл заң нормаларының мағынасын түсіндіруге бағытталған құқықтық акт.

Құқықты түсіндіру актілерінің ерекшеліктері:

- заң нормаларының мағынасын түсіндіруге бағытталған;

- нормативтік емес, нақтылаушы ережелерден құралған;

- дербес сипатқа ие емес және өзі түсінідіріп отырған нормалармен бірге әрекет етеді;

- құқықтың қайнар көзі болып табылмайды.

Құқықты түсіндіру актілерінің төмендегідей түрлері болады:

1) ресми түсіндірудің түрлеріне қарай олар нормативтік (аутентикалық және легалды) және казуалды түсіндіру актілері болып бөлінеді;

2) түсіндіруді жүзеге асырып отырған органдарға қарай – мемлекеттік билік органдарының, басқару органдарының, сот, прокуратура органдарының түсіндіру актілері;

3) құқықтық реттеу пәніне қарай – қылмыстық, азаматтық, әкімшілік және т.б. құқықты түсіндіру актілері;

4) сипатына қарай – материалдық және іс жүргізушілік түсіндіру актілері;

5) нысанына қарай – жарлықтар, қаулылар, бұйрықтар, нұсқаулар және т.б.