11 Мемлекет пайда болуының күштеу (озбырлық) теориясы

Мемлекет пайда болуының күштеу (озбырлық) теориясы ХІХ ғасырда пайда болы, оның өкілдері Л.Гумплович, К.Каутский, Е.Дюринг.

Олардың айтуынша, мемлекеттің пайда болу себебін экономикалық-қоғамдық шарт, құдай күшінен емес, әскери-саяси фактор - күштеу, яғни, бір тайпа екінші тайпаны басып алудан көрінеді. Басып алған халықты, аймақты басқару үшін, күштеу аппараты қажет. Сол аппараты ретінде мемлекет құрылды.

Аталмыш теория өкілдерінің айтуы бойынша, мемлекет – бұл бір тайпа екінші тайпаны билеу үшін, табиғи жолымен пайда болатын ұйым. Ал бұл күштеу бағыныштыларды өзіне бағындыру экономикалық үстемдіктің пайда болу негізі болып табылады. Соғыстың нәтижесінде тайпалар тапқа, кастаға, сословиеге айналды. Жаулап алушылар өзіне бағындырған адамдарды құлдарға айналдырды.

Демек, мемлекет қоғамның іштей дамуының нәтижесі емес, сыртқы күштің әсерінің нәтижесі.

Бір жағынан, мемлекеттің пайда болуының әскери-саяси факторларын толығымен жоққа шығаруға болмайды. Тарихи тәжірибе көрсеткендей күштеу элементтері көптеген мемлекеттердің пайда болу үрдісінде болды.

Екінші жағынан, бұл үрдісте күштеуді пайдалану деңгейі әртүрлі болды. Сондықтан да, күштеуді мемлекет пайда болуының басқада себептерінің бір ретінде қарастыру қажет. Сонымен қатар, әскери-саяси факторлар кей аймақтарды мемлекет пайда болуының қосымша факторы ретінде қарастырылды.

12 Мемлекет пайда болуының материалистік теориясы

Мемлекет пайда болуының материалистік теориясының өкілдері К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин. Олар мемлекеттің пайда болуын ең алдымен әлеуметтік-экономикалық факторлармен байланыстырды.

Экономиканың дамуына ең басты септігін тигізген, оның ішінде мемлекеттің пайда болуының басты себебі еңбектің ірі үш (жер өндеуден мал шаруашылығы және қолөнері бөлініп шықты) бөлікке бөлінуі жатады. Бұндай еңбектің бөлінуі еңбек құралдарының дамуымен байланысты. Ал еңбек құралдарының дамуы жоғары өнімділікке әкелді. Артық өнімнің пайда болуы жеке меншіктің пайда болуына негіз болды. Соңында, қоғам бай мен кедей деп екіге бөлінді.

Жеке меншіктің пайда болуының елеулі алғы шарты қоғаммен сәйкес келмейтін, оның мүшелерінің барлығының мүддесін білдірмейтін бұқаралық биліктің бөлініп шығуымен байланысты. Үстем рөл бай адамдарға көшті, олар басқарушыларға айналды. Олар өздерінің экономикалық мүдделерін қорғау үшін жаңа саяси құрылымды, яғни мемлекетті құрды. Мемлекет бай адамдардың еркін іске асырудың құралы ретінде болды.

Осы себептен мемлекет бір таптың екінші тапқа үстемдік етуді сақтау мен қолдау мақсатында пайда болды, сондай-ақ тұтас организм ретінде қоғамның өмір сүруін және қызмет етуін қамтамасыз ету мақсатында да пайда болды.

Дегенмен, аталмыш теорияның өкілдері мемлекеттің пайда болуының экономикалық себептеріне көп көңіл бере отырып, ұлттық, діни, психологиялық, әскери-саяси және өзге де себептерді ескермеген.

13 Мемлекет пайда болуының органикалық теориясы

Мемлекет пайда болуының органикалық теориясы ХІХ ғасырдың екінші ортасында кең тарады. Бұл теорияның өкілдері Г. Спенсер, Вормс, Х. Прейс.

Осы теория өкілдерінің айтуынша, мемлекет – бұл тірі организм, оның бөліктері арасындағы қарым – қатынастар организмнің бөліктері арасындағы қарым – қатынастарға ұқсайды, яғни мемлекет - әлеуметтік эволюцияның өнімі және биологиялық эволюцияның бір түрі.

Мемлекет биологиялық организмнің бір түрі ретінде өзінің миы (мемлекет басшысы) және оның шешімдерін орындайтын қолдары (халық) болады.

Табиғи іріктеудің нәтижесінде қоршаған ортаға бейімделген биологиялық организмдер қалады. Сол сияқты әлеуметтік организмдерде күрес пен соғыс барысында мықты мемлекет, үкімет қалыптасады, басқару құрылымы дамиды. Осы себептен мемлекет биологиялық организмге теңестіріледі.

Мемлекеттің пайда болуына әсер еткен биологиялық факторларды жоққа шығаруға болмайды, өйткені адамдар тек әлеуметтік емес, сонымен қатар биологиялық организмдер.

Сондай-ақ, тек биологиялық эволюцияға тән заңдылықтарды әлеуметтік организмдерге қолдануға болмайды. Бірақ та, олар бір-бірімен байланысты болса да, әр түрлі заңдылықтарға бағынады және пайда болу себебі де әртүрлі.

14 Мемлекет пайда болуының психологиялық теориясы

Мемлекет пайда болуының психологиялық теориясының ең көрнекті өкілдері ретінде З. Фрейд, Петрожитский, Тардты айтуға болады. Олар мемлекет пайда болуына адамдардың басқаларды билеуге тырысуы, бағынуға және ұқсауға ұмытылуы сияқты адамның психикасының ерекше қасиеттері әсер етті деп ойлайды.

Аталмыш теорияны жақтаушылар мемлекет пайда болу себебін алғашқы қауымдық құрылыстағы абыздар, көсемдер, бақсылар да болған ерекше қабілетеіліктерімен байланыстырады. Олардың магиялық күші, психологиялық энергиясы алғашқы қауымдық құрылыстағы адам санасының жоғарыда аталған абыздар, көсемдер, бақсыларға бағындыруға жағдай жасайды. Осы абыздардың, көсемдердің, бақсылардың билігінен мемлекет билігі пайда болды.

Бірақ та, әрқашанда билікпен келіспейтін қандай да бір қарсылыққа ұмытылатын адамдар болады. Осындай адамдардың психологиялық бастауларын бір қолда ұстау үшін, мемлекет пайда болды.

Осыдан барып, мемлекет қоғамдағы белгілі бір тұлғалардың бұқара топтың бағыну, тындау қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін және кей адамдардың агрессивті қарсылықтарын басу үшін қажет. Мемлекеттің табиғаты адам санасының заңдылықтарына негізделген психологиялық құбылыс. Осы теория өкілдерінің айтуынша, мемлекет – бұл жауапты шешімдерді қабылдай алатын белсенді адамдар мен осы шешімдерді орындауға ғана қабілетті, бәсенді бұқаралық топ арасындағы психологиялық қарама – қайшылықты шешудің өнімі.

Сөзсіз, адамның қызметі жүзеге асатын психологиялық заңдылықтар барлық әлеуметтік институттарға әсер ететін маңызды фактор және оны жоққа шығаруға болмайды.

Бірақ та, мемлекет пайда болу үрдісінде адамның психологиялық қасиеттері ең басты себептер деп айтуға болмайды. Олар әрқашанда шешуші фактор ретінде бола бермейді және мемлекетті қалыптастырудың бір кезеңі ретінде қарастырылуы керек. Өйткені, адамның психикасы әлеуметтік – экономикалық, әскери – саяси және өзге де сыртқы факторлардың әсерінен қалыптасады.

15 Мемлекеттің пайда болуының ирригациялық теориясы

Мемлекеттің пайда болуының ирригациялық теориясының ең көрнекті өкілі неміс ғалымы Э.Виттфогель болып табылады. Ол мемлекеттің пайда болуы процесін шығыс аграрлық қоғамдарда ирригациялық құрылыстарды жүргізу қажеттілігімен байланыстырады. Бұл құрылыстарды тиімді пайдалану үшін және қалған адамдарды пайдалану үшін шенеуліктердің, мемлекеттік адамдар санының өсуімен ұштасады.

Мемлекет бұндай жағдайда катаң орталықтандырылған саясатты жүргізуге мұқтаж болады, ол жалғыз ғана меншік иесі ретінде болады. Мемлекет басқарады, бөледі, ескереді, бағындырады.

Виттфогелдің айтуы бойынша ирригациялық мәселелер «менеджерлік-бюрократтық таптың», «агроменеджерлік» өркениеттің қалыптасуына әкеледі.

Шынындада қуатты ирригациялық жүйелерді құру және қолдау Месопотамия, Египет, Үндістан, Қытай сияқты алғашқы қала мемлекеттердің аумақтарында болды. Бұл процестердің көптеген басқару-шенеулік топтарының қалыптасуымен байланысты болғанына көз жеткізуге болады.

Сонымен қатар мемлекеттің қалыптасуына географиялық және климаттық факторлардың әсер ету фактісінің даусыз деп санауға болады. Ауыл шаруашылығын жүргізу үшін тиімсіз желерде нақты мемлекеттің режимін деспотиялық басқару насанына әкелді.

Бірақ та осы теория шеңберінде мемлекет пайда болу процестеріннің жекелеген кезеңдерін басты деп көрсетілген. Ирригациялық себептер тек Шығыс өңіріндегі кейбір мемлекеттерге ғана тән болды. Сондықтан да осы теорияның өкілдері әлеуметтік-экономикалық, әскери-саяси, психологиялық және өзге де факторлардың ескермейді.