6 Алғашқы қауымдық құрылыстағы әлеуметтік нормаларға жалпы сипаттама

Алғашқы қауымдық құрылыстағы әлеуметтік нормалардың ерекшелігі, олар адамдардың өмірінен шығып, ру мен тайпаның әлеуметтік-экономикалық тұтастығын қамтамасыз етті. Алғашқы қауымдық құрылыстағы әлеуметтік нормалар экономиканың дамуын және рудың жалғасымдылығын қамтамасыз етіп, тамақты жинаудың белгілі бір әдісін реттеп, неке отбасы қатынастарын сақтады. Бұл нормалар мононормалар деп аталды, өйткені, сол қоғамда өмір сүрген адамдардың басты мүддесі тірі қалуды білдірді. Бұл мүдде апатқа әртүрлі қауіптерге қарсы тұратын қоғамдағы күшті жинады. Мононормалар әлеуметтік өмірді ұйымдастыру, алғашқы қауымдық мораль және ритуал нормалары ретінде болды. Мысалы, еңбек үрдісіне әйел мен ер, үлкен мен жас адамдар арасында қызметті бөлу, өндірістік әдет, өнегейліктің талабы, алғашқы қауымдық құрылыстағы діннің еркі ретінде қарастырылды.

Алғашқы қауымдық құрылыстағы әлеуметтік нормалардың ерекшелігі:

- ол адамдар арасындағы қатынастарды реттеді (осы арқылы техникалық, физиологиялық нормалардан ерекшеленді);

- әдет түрінде іске асты (ұзақ уақыт ішінде адамдардың бірнеше рет қайталаудың нәтижесінде әдетке айналған, тарихи қалыптасқан мінез-құлық ережелері);

- жазбаша нысанда болмай, көбінесе адамдардың іс-әрекеті және санасынан көрінді;

- олар негізінен әдет арқылы, сондай-ақ, тиісті сендіру және күштеу шаралармен қамтамасыз етілді;

- реттеудің басты тәсілі – тыйым салу болды;

- тайпа мүшелерінің құқықтары мен міндеттері болмады;

- барлық ру және тайпа мүшелерінің еркін білдірді.

7 Мемлекеттің пайда болуының негізі

Мемлекет - қоғам дамуының белгілі бір кезеңінде пайда болған және нақты қоғамдағы саяси жүйедегі биліктің орталық институты болып табылатын саяси құрылым. Мемлекеттің пайда болуы туралы мәселе даулы болып табылады. Себебі, этнография және тарих ғылымдары оның пайда болуы туралы күннен-күнге жаңа мәліметтер беруде. Мемлекеттің пайда болу себептері туралы бірқатар теориялар бар, олардың негізгілері мыналар болып табылады:

- теологиялық(діни) теория;

- шарттық теория;

- күштеу теория;

- органикалық теория;

- психологиялық теория;

- материалисттік теория.

Мұндай теориялардың, көзқарастардың әр алуандығы, келесі мән-жайлар негізделген:

- мемлекет пайда болуына бір қатар факторлар, оның ішінде әлеуметтік-экономикалық, әскери-саяси, табиғи-климаттық, өнегейлік-діни, тарихи-ұлттық, мәдени-рухани, экологиялық-психологиялық және басқа да факторлар әсер етті;

- бұл үрдіске түсінік беретін ойшылдар әртүрлі тарихи кезеңдерден тұрды, әрине, мемлекеттің пайда болуын түсіндіруде әртүрлі адамзаттың білім қорын, ғылыми жетістіктерді пайдаланды;

- ғалымдар мемлекет пайда болу үрдісін түсіндіре отырып, мемлекеттің пайда болуын түсіндіру үшін өз аймақтар ғана алады;

- мемлекеттің пайда болуын түсіндірген авторларыдың көзқарастарына өздерінің философиялық және идеологиялық тұжырымдары әсер ететінін жоққа шығаруға болмайды.

Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы және әртүрлі тарихи жағдайда қалыптасқан, мемлекеттік биліктің өздеріне тән ерекше белгілері бар. Мемлекеттің қалыптасуы ұзақ үрдіс және әртүрлі халықта әртүрлі жолмен жүрді.

Қорыта келгенде, біріншіден, мемлекет - әрқашанда болған жоқ; екіншіден, мемлекет - әлеуметтік институт, қоғамдық дамудың өнімі ретінде пайда болды; үшіншіден, кешенді факторлар жүйесінің әсерінен; төртіншіден, ерекше әлеуметтік басқару, ерекше мінез-құлық ережелеріне қажеттілік туындағанда қоғамның белгілі бір кезеңінде пайда болды.

8 Мемлекет пайда болуының теологиялық теориясы

Мемлекет пайда болуының теологиялық теориясы – көбінесе орта ғасырда дамыды. Оның негізін салушысы Фома Аквинский. Қазіргі кезде теологиялық теория ислам дінінің, католик шіркеуінің өкілдері дамытуда (Маритен, Мерсье және т.б.).

Бұл теория өкілдерінің айтуы бойынша, мемлекет - құдай еркінің өнімі. Осыған орай, мемлекеттік билік – мәңгілік және олар діни ұйымдар мен қызметкерлерге байланысты. Әрбір адам құдайға бағынған сияқты, мемлекетке де бағыну керек. Қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық және адамдардың құқықтық теңсіздігі құдайдың еркіне байланысты және онымен барлығы келісуі керек, жердегі құдайдың билігіне қарсы келмеуі керек. Мемлекеттік билікті тыңдамау, құдайды тыңдамау білдіреді.

Бұл теорияның өкілдері мемлекетті және мемлекет басшысын қасиетті деп жариялау, қоғамдағы тәртіпті, келісімді, руханилықты бекітуге атсалысты және олардың беделін көтерді. Бұл жерде құдай мен мемлекеттік билік арасындағы делдалдарға басты назар аударылды. Өзінің діни мазмұнына қарамастан, бұл теория бірқатар шынайы жағдайларды көрсетеді, нақты айтқанда, алғашқы мемлекеттердің теократиялық нысандарын–абыздар билігін, шіркеудің рөлін, діни және әкімшілік орталықтар арасындағы билік бөлінісін.

Дегенменде, аталмыш теорияның өкілдері мемлекеттің пайда болуына әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсерін, мемлекеттік нысанды, құрылымдарды жетілдіру жолын ұсынбайды. Теологиялық теория дәлелдеуге жатпайды, өйткені, ол сенімге негізделген.