Жоламан .Д ТГП (6)
.pdf– философиялы• жiктеу – м¾дениет •оƒамдаƒы барлы• материа лды• ж¾не рухани ••былыстардыœ жиынтыƒы – деп тŸсiндiредi. Б•л концепцияныœ šкiлдерi м¾дениеттiœ мазм•нын тŸсiну Ÿшiн •оƒамдаƒы б арлы• ••былыстардыœ объективтiк ж¾не субъективтiк заœдылы•тар ын зерттеп, ƒылыми т•рƒыдан •орытынды т•жырымдар жасауды д•рыс дейдi.
Антагонистiк •оƒамдаƒы материалды• ж¾не рухани м¾дениет Ÿстемдiк етушi таптыœ мŸддесiне баƒындырылƒан. ½рбiр •лтты• м¾дение тте демократиялы• элементтер болады. Šйткенi ¾рбiр •лтта еœбекш i ж¾не •анаушы б••ара бар, олардыœ šмiр сŸру жаƒдайлары демократиялы• идеологияны туƒызбай •оймайды.
•азiргi замандаƒы м¾дениет мазм•ны жаƒынан алƒанда šте ке œ байта•, ол šткендегi барлы• м¾дениет атаулыныœ еœ прогресшiл ж¾не еœ жа•сы жа•тарын заœды тŸрде •абылдап, дамып келедi. М¾дение т тŸсiнiгiне тек ƒылым, аƒарту, šнер, тiл ж¾не ¾дебиетпен ƒана шектел³п •оймай, оƒан “сезiм м¾дениетi“ де кiредi. М¾дениеттiœ маœызды сипаты, оныœ интернационалдыƒы. М¾дениеттiœ экономикалы• негiзi, оны стихиялы• дамудан са•тайды. М¾дениеттiœ Ÿзiлiссiз даму процесiнде бiртебiрте ой еœбегi мен дене еœбегi арасындаƒы айырмашылы•тар ж ойылады, адамныœ жеке басыныœ Ÿйлесiмдi жан-жа•ты дамуына жаƒдай ту ады.
•оƒам м¾дениетiнiœ негiзгi салаларыныœ бiрi – •••ы•ты• м¾дениет. Б•л •оƒамдаƒы м¾дени ••ндылы•тарды са•тау, жаœƒырту, дамыту, оларƒа азаматтарды баурау жšнiндегi •атынастарды •••ы•ты• нормалар ар•ылы реттеп-бас•ару. •••ы•ты• м¾дениет •оƒамдаƒы м¾дениеттiœ деœгейiнен жоƒары бола алмайды. Б•л объективтiк процесс.
•••ы•ты• м¾дениет •оƒамныœ •••ы•ты• санасыныœ, айнасы де уге болады. Šйткенi б•л м¾дениет адам •оƒамыныœ šткен формаци яларыныœ •••ы•ты• м¾дениетiнiœ жетiстiктерiн жина•тап, бiрiктiрiп от ырады.
•••ы•ты• м¾дениет екi бšлiмнен т•рады: жеке т•лƒалардыœ м¾ дениетi ж¾не •оƒамды• м¾дениет. Жеке т•лƒалардыœ м¾дениетi •оƒамды• м¾дениеттi дамытуƒа шешушi Ÿлес •осады. •••ы•ты• м¾дениет жалпыхалы•ты• байлы•, ол адам •оƒамыныœ тарихи цивилизациялы• жетiстiгi.
•••ы•ты• м¾дениет жеке т•лƒалардыœ бiлiмiнiœ деœгейiне •ара й Ÿшке бšлiнедi: кŸнделiктi, профессионалды•, теоретикалы•. КŸнделi ктi м¾дениет жалпы •оƒамды• м¾дениеттiœ кšлемiндегi д¾реже. Б•л д¾р еже еœбектенсе šсуi мŸмкiн. Профессионалды• м¾дениеттiœ бiр немесе бi рнеше саласын игеру. Теоретикалы• м¾дениеттiœ теориясын жа•сы бiлу.
•••ы•ты• м¾дениеттiœ функциялары: танымды•, реттеушiлiк, пр огностикалы•, нормативтiк. Танымды•-•••ы•ты• м¾дениет теорияс ын дамы-
– 161 –
ту; реттеушiлiк – м¾дениеттi реттеп-бас•ару; нормативтiк – м¾ дениет баƒытындаƒы нормативтiк актiлердiœ сапасын жа•сарту, сол ар•ылы
•••ы•тыœ рšлiн кšтеру, кŸшейту; прогностикалы• (болжау) – •••ы•ты•
м¾дениеттiœ болашаƒын д•рыс болжау.
•••ы•ты• м¾дениет субъектiсiне •арай Ÿш жŸйеге бšлiнедi: •оƒамды•, топты• ж¾не жеке т•лƒа. Б•л жŸйелерге азаматтардыœ бе лсендiлiгi šте •ажет, онсыз нормативтiк актiлердiœ iске асуы, орындалуы нашарлайды. Белсендiлiктiœ екi тŸрi болады: бiрiншiсi – •••ы• шыƒармаш ы- лы•таƒы, •••ы•ты дамытудаƒы, орындаудаƒы белсендiлiк; екiншiсi – заœдылы•ты, т¾ртiптi ныƒайтудаƒы белсендiлiк.
•оƒамды• жŸйедегi нормативтiк актiлер барлы• халы•ты •амт ып, •оƒамды• кšлемде м¾дениеттi дамыту; топты• жŸйе – бiрлестiк тер, ода•- тар, •жымдар кšлемiнде м¾дениет м¾селесiмен ш•ƒылдану; жек е т•лƒа жŸйесi – жеке адамдардыœ рухани сана-сезiмiн, бiлiмiн, м¾дени т¾жiрибесiн дамыту.
•••ы•ты• м¾дениеттiœ •ызметi Ÿш топ•а бšлiнедi: танымдылы•, баƒалаушылы•, реттеушiлiк. Танымдылы• – халы•тыœ заœ бiлiмiн бiлуiнiœ деœгейi, рухани сана-сезiмнiœ жа•саруы. Баƒалаушылы• тобы тšрт жŸйеден ••ралады: •••ы•тыœ салалары, •аƒидалары, ••рылымы, фун кциялары; •••ы•ты• т¾ртiптi; заœдылы•ты •орƒайтын органдардыœ ж•мысы; азаматтардыœ šздерiнiœ баƒа беруi (заœдылы••а, т¾ртiпке, м¾д ениетке). Реттеушiлiк тобы – •оƒамдаƒы м¾дениет баƒытындаƒы •арым-• атынастарды реттеп-бас•ару олардыœ, заœдылы• немесе заœды емест iгiн аны•- тау, д•рыс орындалуын •амтамасыз ету.
М¾дениет жŸйесiн •••ы•ты• реттеудiœ, бас•арудыœ негiзгi баƒыттары:
–•îƒàìíûœ •••û•òû• сана-сезiмiн дамыту;
–•••ы•ты• шыƒармашылы•ты жа•сарту;
–нормативтiк актiлердiœ д•рыс орындалуын •амтамасыз ету;
–мемлекеттiœ •••ы•ты• ж•мысыныœ н¾тижесiнде халы•тыœ рух ани ж¾не материалды• мŸдделерiнiœ орындалуын жа•сарту.
Осы кšрсетiлген тšрт баƒыттаƒы •••ы•ты• ж•мысты •оƒамды• кšлемде болсын жеке адамдар т•рƒысынан болсын ƒылыми творчест волы• процесс деп бiлу керек. Сонда ƒана м¾дениет д•рыс, прогрест iк жолмен дамып, адам •оƒамыныœ рухани ж¾не материалды• жетiстiктер iн бiрiктiрiп мемлекеттiœ жа•сы дамуына мŸмкiншiлiк жасайды.
Адам •оƒамыныœ тарихи даму процесiнен •алыптас•ан еœ зор м¾дени байлы• – •••ы• пен •••ы•ты• заœдар. Адам •оƒамын даƒдар ыс•а •шыратпай миллион жылдар реттеп-бас•арып келе жат•ан мем лекет пен
–162 –
•••ы•. М¾дениеттiœ, •••ы•тыœ даму процесiнде заœдылы•пен • ••ы•ты• т¾ртiп •алыптасып, •оƒамныœ прогрестiк жолмен дамуына мŸм кiншiлiк жасады.
•оƒамныœ м¾дениет саласындаƒы •атынастардыœ басым кšпш iлiгi заœ ар•ылы реттелiп, бас•арылып жатады. Заœ м¾дениеттiœ негiзгi мŸддема•сатын аны•тап, оныœ орындалу баƒыттарын кšрсетiп ретте п отырады. Заœ м¾дениеттiœ жаœа баƒытын, жаœа ма•сатын болжап, алдын-а ла заœƒа т¾уелдi нормативтiк актiлердiœ •абылдануын •амтамасыз ете дi. Заœ
•••ы•ты• м¾дениеттi бас•аратын, дамытатын аппараттарды • •рып, ныƒайтып отырады.
Заœныœ д•рыс ж•мыс жасауын •амтамасыз ететiн – заœƒа т¾уелдi нормативтiк актiлер. Сонды•тан, •••ы•ты• м¾дениеттi дамыту Ÿшiн мемлекет барлы• бас•арушы аппараттардыœ (Ÿкiмет, министрлiк-ведомство- лы•, жергiлiктi органдардыœ) ж•мысын жа•сартып, олардыœ нор малары мен ••жаттары д•рыс, сапалы, уа•ытында •абылданып •оƒа мдаƒы м¾дениет процесiн реттеудi, бас•аруды тиiстi д¾режеде •стауды •амтамасыз етедi.
•••ы•ты• м¾дениеттiœ жа•сы дамуыныœ негiзгi шарттары: халы •ты• рухани сана-сезiмiн дамыту; мемлекеттiк билiктiœ Ÿш баƒыттаƒ ы ж•мысын жа•сарту; заœдылы•ты, •••ы•ты• т¾ртiптi орнату; м¾дение ттiœ жетiстiктерiн •орƒау; •••ы•ты• мемлекет •алыптастыру.
Б•л шарттарды орындау Ÿшiн бiрiншiден – •оƒамныœ саяси, экономикалы•, ¾леуметтiк даму процесiн кŸшейту; екiншiден – м¾ден иеттiк аппараттаƒы •ызметкерлердiœ сапасын жа•сартып, бiлiмiн, т¾ж iрибесiн кšтеру; Ÿшiншiден – демократияны дамыту керек.
•••ы•ты• м¾дениеттiœ еœ жоƒары деœгейдегi тŸрi – профессио налзаœгерлер. Б•л топ•а жататындар: мемлекеттiœ заœды •орƒай тын органдарында •ызмет ат•аратын азаматтар ж¾не заœгерлердiœ к¾с iп•ойлы• ƒылыми •йымдарында ж•мыс iстейтiн мамандар. Олардыœ кšпшiл iгiнiœ
•••ы•ты• сана-сезiмi, бiлiмi, т¾жiрибесi šте жоƒары д¾режеде бо лады. Сонды•тан, олар нормативтiк актiлердi •абылдауƒа, •орƒауƒа, орындауƒа šте зор Ÿлес •осады, •ателiкке, кемшiлiкке жол бермейдi. Б•л ба ƒытта ¾сiресе маман заœгерлердiœ рšлi šте жоƒары д¾режеде болады . Олар
•••ы• теориясын ƒылыми т•рƒыдан жан-жа•ты зерттеп, дамыты п отырады, нормативтiк актiлердiœ сапалы болып шыƒуына, орындалу ына кšп Ÿлес •осады.
Мемлекеттiк профессионал заœгерлердiœ •••ы•ты• бiлiмiн, сан а- сезiмiн, маманды• т¾жiрибесiн Ÿздiксiз жетiлдiрiп отыруƒа кšœiл бšлiп
– 163 –
кšптеген iстер ат•арады, шаралар •олданады. Сол ар•ылы заœ дылы•ты,
•••ы•ты• т¾ртiптi дамытуƒа, ныƒайтуƒа мŸмкiншiлiк жасап отыр ады. Профессионал заœгерлердiœ басым кšпшiлiгi адал, жа•сы •ызме т ат•а- рады, демократияны, ¾дiлдiктi, теœдiктi, бостанды•ты дамытуƒа , ныƒайтуƒа зор Ÿлес •осады.
Сонымен бiрге кšп мемлекеттердiœ šмiр т¾жiрибесi кšрсеткенд ей заœгерлердiœ iшiнен азшылы• болса да заœдылы•ты, •••ы•ты• т ¾ртiптi б•затындар кездесiп жатады. Оныœ себебi сана-сезiм, м¾дениет iнiœ, бiлiмiнiœ деœгейi тšмен, нашар болуынан. Ондай адамдар ¾шкере ленiп,
•••ы• •орƒау органдарынан •уылады.
•оƒамныœ •••ы•ты• м¾дениетiн жетiлдiруге заœгерлердiœ ƒыл ыми ж¾не к¾сiп•ойлы• •оƒамдастарыныœ •йымдарыныœ маœызы šте зор. Олар нормативтiк актiлердiœ сапасын кšтеруге, нормалардыœ •ате лiктерiн тŸзеуге, кемшiлiктерiн жетiлдiруге, •••ы• теориясын дамытуƒа кšп Ÿ лес •осады.
•••ы•ты• м¾дениет екi деœгейден т•рады: адамдардыœ сана-с езiмiнiœ деœгейi ж¾не олардыœ мамандыƒыныœ деœгейi. •••ы•ты• м¾ден иеттiœ сапалы немесе сапасыз екенiн •оƒамдаƒы бостанды•тыœ, ¾дiл еттiктiœ, демократияныœ, заœдылы•тыœ, •••ы•ты• т¾ртiптiœ деœгейiнен бiлуге толы•, болады. •••ы•ты• м¾дениеттiœ сапасы жоƒары д¾режеде б олса
•••ы•ты• мемлекеттi •алыптастыруƒа зор ¾сер етедi.
2. •••ы•ты• нигилизм, оныœ мазм•ны
•••ы•ты• м¾дениетке •арама-•арсы баƒыт – •••ы•ты• нигили зм. Нигилизм •оƒамда •абылданƒан, бŸк³л адамƒа пайдалы, жаƒым ды м•раларды, ƒылым заœдарын, м¾дени ж¾не моралды• •аƒидалар мен нормаларын, •оƒамды• šмiрдiœ нысандарын т.б. жо••а шыƒарып мойындамау. Ресейде, Германияда, Испанияда т.б. европалы• елдерде нигилизм XIX ƒасырда •алыптас•ан саяси реакцияшыл аƒым. Болаша•та •• •ы•ты• мемлекетте •оƒамды ¾к³мш³л³к органдар бас•арады. •азiргi заманда саясатшылар, заœгерлер, ƒалымдар •••ы• пен мемлекет адам •оƒамымен бiрге šмiр сŸредi дейдi.
Нигилизм ¾леуметтiк ••былыс, оныœ аз да болса д•рыс баƒыты болады. Мысалы, Ресейдег³ патшалы• саяси-экономикалы• режимге демократтардыœ •арсы кŸрес³ (XIX ƒ.). Кеœестiк д¾уiрде тоталитарлы• саяси бас•ару жŸйесiне елiмiздегi •арсы кŸрес. Б•л саяси кŸрестерд iœ стратегиясы д•рыс, тактикасы – кŸрестi жŸрг³зу нысаны реа кцияшыл
– 164 –
баƒытта болды – террор, тšœкерiс т.б. Бiра• б•л саяси аƒымдарды нигилизмге толы• жат•ызуƒа болмайды.
Нигилизмнiœ šзiне т¾н белгi-нышандары: субъективизм, волюнт аризм, Ÿстемдiлiк, асыра сiлтеу, террор, тšœкерiс, контрреволюционды• т.б. Нигилизмдiк саяси баƒыттаƒы •озƒалыстар ¾р елдерде ¾р тŸр лi нысанда Ÿзiлiссiз жŸрiп жатады. Постсоветтiк республикаларда нигили змнiœ тŸрлерi, нысандары кšбеюде. Олар ¾ртŸрлi саяси баƒыттаƒы •озƒалыстар, монархистер, социалистер, большевиктер т.б.
Б•л •озƒалыстар •оƒамныœ, халы•тыœ šмiрiне кšп зияндар келтiруде: рухани, моралды•, инабаттылы•, адамгершiлiк •асиеттердi жоюда, еœбексiз баю жолында, ар-•ятты, ¾дет-ƒ•рыпты, салт-д¾стŸрдi ая•-асты •ылуда.
Б•л топтыœ бiразы мемлекеттiœ еœ жоƒары бас•ару аппаратын а орналасып алƒан. •азiргi кезде постсоветтiк республикаларда ни гилизмнiœ кšрiнiстерi жоƒары мемлекеттiк бас•ару органдарыныœ iс-¾рек етiнен бай- •ала бастады. Социалистiк жŸйеден нары•ты экономикалы• жŸйеге кšшемiз деп елiмiздiœ экономикалы•, ¾леуметтiк байлыƒын талан-та- ражƒа салып, šздерi байып, ж•ртты •ута•ырƒа отырƒызды.
•••ы•ты• нигилизмнiœ тŸрлерi: – нигилизм сан•ырлы, šте •ауiптi саяси аƒым. Ол šзiнiœ реакцияшыл тактикасын неше тŸрлi шым-ш ыра- •ай šзгерiстерге айналдырып халы•ты алдауƒа šте шебер. Осы реакцияшыл тактиканыœ негiзгi тŸрлерi:
1)•оƒамдаƒы •••ы•ты• нормалардыœ талаптарын •аса•ана ор ындамау iс-¾рекетi немесе ¾рекетсiздiгi. Б•л •••ы• б•зушылы• •ылмыс немесе терiс •ылы•, •оƒамƒа, •жымдарƒа, адамдарƒа моралды•, ма териалды•, зиян келтiретiн, адамдардыœ šмiрiне •ауiп тšндiретiн •оƒамƒа жат •ылы•тар.
2)Адамдардыœ жаппай заœды н•с•ауларды орындамай, šздерiнiœ ойдан шыƒарƒан нормасымен жŸрiп •оƒамдаƒы азаматты•, ¾кiмшiл iк т¾ртiптi б•зу. Б•л мемлекеттiœ ¾лсiздiгi.
3)Заœдардыœ арасындаƒы кŸрес нормативтiк актiлердiœ арасын даƒы •айшылы•тар. Кейде заœƒа т¾уелдi нормалар заœнан жоƒары болып кетуi де кездесiп жатады. Б•л нигилистiк асыра сiлтеу... Заœдардыœ, билiктiœ кŸрес³ – соƒысы •оƒамƒа šте •ауiптi нигилистiк iс-¾рекет.
4)Заœдылы•ты субъективтiк, прагматикалы• саясатпен ауыстыруƒа талаптанƒан аƒымдар да šмiрде кездесiп жатады. Олар •оƒамн ыœ объективтi дамуына кšп зиян келтiредi.
5)Мемлекетт³œ билiк ж¾не бас•ару органдарыныœ арасындаƒы кŸрес-
•айшылы•тар. Мысалы, •аза•стан Республикасыныœ Парламен т³ мен •к³метт³œ арасындаƒы келiспеушiлiктер.
– 165 –
6)•оƒамда адамдардыœ бостандыƒы, •••ы•тары, теœдiгi толы• • амтамасыз етiлмесе саяси нигилизмнiœ негiзiне айналып кšп зия н келтiруi, соƒыс•а апаруы мŸмкiн. Мысалы, Россиядаƒы чечен хал•ына •а рсы соƒыс.
7)½ртŸрлi теориялардыœ арасындаƒы •айшылы•тар, кŸрестер. М ы- салы, марксистiк ж¾не буржуазиялы• идеологияныœ кŸрес³ 50 жыл атом •аруын себепсiз дамытып дŸние жŸзiндегi халы••а •ауiп тšндiрдi.
Жоƒарыдаƒы айтылƒандарды •орыта келiп, •азiргi замандаƒы нигилизмнiœ негiзгi нышандарына то•тайы•:
– нигилизмнiœ идеологиясымен уланƒан адамдардыœ мемлекеттiк аппараттыœ барлы• деœгейiнде, •оƒамды• •йымдарда барлыƒы а• и•ат – шынды•;
– нигилизмнiœ сан•ырлы сипаттарыныœ тŸрлерi парламентте, Президенттiк аппаратта, Ÿк³метте, министрлiктерде, заœды •орƒау органдарында кšрiнiп •алып жŸр;
– нигилистер жаманды•тыœ еœ сора•ы, •айырымсыз тŸрлерiн • олдануƒа ••мар. Олар керегiнде šтiрiк саяси, оппозициялы• •йым б ола •алады. Сšйтiп šздерiнiœ антидемократиялы•, •астанды• iс-¾рекетт ерiн жасай бередi;
– олар мемлекеттiк, саяси, моралды•, рухани, экономикалы•, дiни органдардаƒы нигилистермен бiрлесiп •оƒамда жартылай ашы • реакцияшыл кŸшке айналады;
– Кеœес кезiнде нигилистер •азiргi нигилистермен топтасып бiрте-бiрте ашы• (демонстративно) жауынгер, агрессивтiк ба•ылауƒа болмайтын реакцияшыл мафияƒа айналып отыр.
Б•л “кŸш”, б•л мафия Кеœес Одаƒын тал•андап, посткеœестiк республикаларды талан-таражƒа салып, олардыœ байлыƒын ашы• т Ÿрде šзара бšлiсуде.
•••ы•ты• нигилизмнен ••тылу жолы:
– халы•тыœ жалпы ж¾не •••ы•ты• м¾дениетiн жа•сарту;
– олардыœ моралды• ж¾не •••ы•ты• санасын кŸшейту;
– заœ шыƒарушылы•тыœ сапасын кšтеру;
– саяси-экономикалы• даƒдарыстан тезiрек шыƒу.
•оƒамƒа халы••а зияндыƒы жаƒынан •••ы•ты• нигилизммен т еœдес екiншi реакцияшыл саяси аƒым – •••ы•ты• идеализм. Идеализм
•••ы•тыœ маœызын шексiз маза•тайды. Олардыœ •сынысы •анаушы таптыœ мŸддесiн •орƒайтын •••ы•ты• нормаларды жойып жаœа дем ократиялы• нормаларды •абылдаса б¾рi д•рысталады – дейдi. Б•л ж ¾й •иял...?!
–166 –
3. •аза•стан Республикасыныœ м¾дениетi, оны •••ы•ты• ретте у
Б•л кŸнде •лт таƒдыры барша халы•ты ойланта бастаƒан секi лдi. Осыƒан •араƒанда саны аз •лттардыœ šз ертеœiне •обалжи •арап , болашаƒымыз не болады, алда бiздi не кŸт³п тŸр, деген ойлардыœ ••шаƒы на берiлуi ¾бден заœды да. Ерте šмiр сŸрген талай халы•тардыœ б•л кŸнд е тарих таœыныœ астында •алƒанынан ¾ркiм-а• хабардар. Сонды•тан д а •азiргi кезде ертеœiн ойламайтын халы• кемде-кем.
Т¾уелсiз мемлекеттiœ таƒдыры, оныœ ертеœi болашаƒы, •аза• •л тыныœ šркениеттi ¾лемде т•ра•ты šз орнын иемденуге деген ын тасы жыл- дан-жылƒа кŸшейiп šткен кезеœде жа•сы кšрiнiс тапты.
Кšп •лтты т¾уелсiз мемлекеттiлiктi ныƒайту – бŸг³нг³ сара ба ƒытымыз, ашы• та ай•ын саясатымыз. М•ныœ šзi •лтымыздыœ мŸддесiн •орƒаудан ауыт•у деген сšз емес. Кšп •лтты •аза•стан тарихи, ежелгi топыраƒында шаœыра• кšтерiп отырƒан бiрден-бiр мемлекет болƒан ды•тан, ол •аза•тардыœ •лтты•, тŸбегейлi мŸдделерiн •орƒауƒа, •астерлеуге мiндеттi. Осы •ажеттiлiктiœ šзi оны XX ƒасырдыœ соœында дŸниеге •айта оралтып, šмiрге ¾кеп отырƒаны белгiлi.
Сонды•тан да •аза•стандаƒы šзге •лт šкiлдерi •аза•тармен •оян– •олты• бiрлесiп, ынтымаƒы жарасып šмiр сŸре отырып, •аза•тар дыœ •лтты• šсiп-šнуiне жаƒдай жасайтын тек •аза•стан екенiн, оны œ бас•а Отаны, елi жо• екенiн тереœ сезiнiп, оƒан тŸсiнiстiкпен •арауы бiрлесiп ынтыма•тасып šмiр сŸрудiœ на•ты кепiлi.
•аза•стан Республикасыныœ Конституциясында барлы• азаматтардыœ, •лттардыœ, халы•тардыœ бостандыƒын, •••ы•тарын, м¾дениет iн, тiлiн •орƒауƒа мемлекет кепiлдiк бередi – деген. Мiне, осы саясатты iске асыруƒа €лттар Ассамблеясы ••рылды, оныœ ж•мысын бас•аратын комитеттiœ ••рамында барлы• •лттардыœ šкiлдерi бар.
Мемлекеттiœ šкiлеттi органдарында, •••ы•ты• нормаларда м¾ дени – аƒарту мекемелерiнiœ, кšркемšнерпаздар •жымдарыныœ, халы• театрлары мен ¾н-би ансамбльдерiнiœ, м¾дениет мектептерiнiœ ж•мыс ы, тiлекталаптары жиi тал•ыланып, мемлекетiмiздiœ мŸмкiншiлiгiне с¾йк ес iс¾рекеттер жасалып, тиiстi нормативтiк нормалар •абылдануда. Елiмiз экономикалы• даƒдарыстан шыƒып, нары•ты экономикалы• жŸйенi толы• •алыптастыру процесi ая•талса, м¾дениет м¾селесi мемл екет пен
•••ы• •ызметiнiœ негiзгi баƒытына айналады. Šйткенi м¾дениет i тšмен д¾режедегi елдер šркениеттi елдер •атарына кiре алмайды. Б• л м¾селе •аза•стан Республикасыныœ Конституциясында ашы• айтылƒан.
– 167 –
19 – та•ырып. •€•Ы•ТЫ• •АТЫНАСТАР
•оƒамды• •атынастар – белгiлi бiр šндiрiс т¾сiлi негiзiнде šндiрiсте ж¾не šмiрде адамдар арасында •алыптасатын кŸрделi де сан • илы •атынастар. Философия тарихты материалистiк т•рƒыдан •оƒамды • •атынастарды материалды• ж¾не идеологиялы• деп екiге жiктедi. Мате риалды• •оƒамды• •атынас объективтi, адамдардыœ санасы мен еркiне байланысты емес. Материалды• •оƒамды• •атынас iшiндегi еœ бастысы ¾рi ай•ындаушысы адамдардыœ šндiрiстiк •атынастары болып табылады. Šнд iрiстiк •атынастар •оƒамды• šндiрiс процесiндегi адамдар арасында ƒы материалды• экономикалы• •атынастардыœ жиынтыƒы. Šндiрiстiк •атынас – •оƒамды• šндiрiстiœ •ажеттi жаƒы. Жеке адам материалды• игiлiктердi šндiре алмайды. Šндiру Ÿшiн адамдар белгiлi байланыстар мен • атынастар жасайды, сšйтiп осы •оƒамды• байланыстар мен •атынас тар ар•ы- лы ƒана олардыœ табиƒат•а •атынасы болады, šндiрiс орын ала ды.
Идеологиялы• •атынастар адамныœ санасына байланысты болады. Оныœ еœ маœыздылары – саяси, •••ы•ты•, моралды•, •лтты•, дiни т.б. •атынастар. •оƒамды• •атынастардыœ барлы• жиынтыƒы – šзара заœды байланыста реттелген б•лжымас бiрiздi жŸйе. •оƒамды• •атынастардыœ жиынтыƒынан белгiлi бiрiздiлiктi табу, оныœ еœ басты, негiзiн аны•тау. •оƒамды• •атынастардыœ šзара байланысын сипаттайтын заœдылы•тарды ашу – ƒылымныœ зор еœбегi. •оƒамды• šмiрде •арым -•аты- настар ¾ртŸрлi ¾леуметтiк топтар арасындаƒы •атынастар ре тiнде ж¾не сол •жым iшiндегi •атынастар ретiнде де šмiр сŸредi. •оƒамды• • атынастардыœ жиынтыƒы адамдар •жымдары Ÿшiн олардыœ šмiр сŸретiн белгiлi бiр ¾леуметтiк ортасы болып табылады.
•оƒамды• •атынас антагонистiк ж¾не антагонистiк емес болы п екiге бšлiнедi. •оƒамды• •атынастар жеке меншiкке ж¾не адамды •анауƒа негiзделген •оƒамды•-экономикалы• формацияда болады. •оƒамда •анаушылы• б³рте-б³рте азаяды. Антогонист³к мемлекет либеральдыдемократиялы• мемлекетке айналады. ХХ ƒ. аяƒында дамыƒан капиталист³к елдер осы баƒыт•а кšшт³.
•оƒамды• •атынастардыœ басым кšпшiлiгi ¾леуметтiк нормала р ар•ылы реттелiп, бас•арылып жатады. •оƒамныœ мŸдде-ма•саттары, саясат, мемлекеттiк билiк т.б. кŸрделi м¾селелер •••ы•ты• нормалар ар•ылы реттелiп, бас•арылады. Šйткенi б•л баƒытта •оƒамды• •атына стардыœ еœ маœыздысы, еœ кŸрделi тŸрлерi топтасып мемлекет пен •••ы •тыœ еœ жауапты •ызметiне айналады.
– 168 –
Сонымен •••ы•ты• •атынастар – адамдардыœ šзара ¾леуметт iк байланысы, •арым-•атынасы. Адамдар šмiр сŸру Ÿшiн, •рпа•ты жалƒ астыру Ÿшiн т.б. бас•а себептермен бiр-бiрiмен •арым-•атынаста болады. Б•л объективтiк процесс. •оƒамныœ диалектикалы• даму процесiн е с¾йкес •арым-•атынастар да ескiрiп, жаœарып жатады. Б•л процесс ¾рт Ÿрлi жолмен дамиды, адамдардыœ бостандыƒыныœ, iс-¾рекетiнiœ шеœберi кеœидi. •ылым мен техниканыœ дамуы •оƒамдаƒы •арым-•атына стардыœ тŸрiн шексiз кšбейтiп, •ар•ынды деœгейде дамытты. Бiра• б •л •ар- •ынды даму процесi адамды •оршаƒан ортаныœ экологиясын нашарлатты, табиƒи ресурстарды, байлы•тарды азайтты. Сонды•тан, ад амдардыœ ж¾не •оƒамныœ мŸдде-ма•саттары т•рƒысынан бостанды•ты д амыта отырып кейбiр •арым-•атынастарƒа шектеу •ойылды.
•оƒамды• •атынастар ¾ртŸрлi болады: саяси, моралды•, экономикалы•, ¾леуметтiк, •лтты•, дiни т.б. байланыстар. Б•л байланыс – •атынастар моральды•, ¾дет-ƒ•рып, дiни, •••ы•ты• нормалармен ретт еледi. Мысалы, отбасы •атынастарыныœ кšпшiлiгi д¾стŸр, дiни нормала рмен реттелiп жатады.
Сонымен, •оƒамдаƒы барлы• •атынастар •••ы•ты• нормаларм ен реттелмейдi, тек ¾леуметтiк, •оƒамды• мŸдде-ма•саттарды •а мтитын •атынастарды реттеп, бас•арып отырады.
•••ы•ты• •атынастар дегенiмiз – мемлекеттiк кепiлдiктегi екi жа•ты •••ы•тары мен мiндеттерi бар •оƒамды• •атынас.
•••ы•ты• •атынастардыœ нышан-белгiлерi:
Бiрiншi – •••ы•ты• •атынастар тек нормативтiк актiлер ар•ылы реттелiп отыратын •арым-•атынастарды бiрiктiредi. Нормативтiк актiлер де •атынастыœ мазм•ны, субъектiлердiœ •••ы•тары мен мiндеттерi, д•р ыс орындалмаса жауапкершiлiктiœ тŸрлерi кšрсетiледi. •••ы•ты• •атынастар ар- •ылы нормативтiк актiлер iске асады, орындалады.
Екiншi – •атынастыœ субъектiлерiнiœ екi жа•ты •••ы•тары мен мiндеттерiнiœ толы• кšрсетiлуi. Бiр жаƒыныœ •••ыƒы екiншi жаƒын ыœ мiндеттерiне с¾йкес, теœ келедi. Субъектiлердiœ бостандыƒы т еœ болады.
•шiншi – субъектiлер šз ерiктерiмен, šз мŸдде-ма•саттарын iске асыру Ÿшiн •••ы•ты• •атынас жасайды.
Тšртiншi – егер •атынаста нормативтiк актiнiœ мазм•ны б•зылс а немесе субъектiлер šз мiндеттерiн д•рыс, толы• орындамаса, мем лекеттiœ •атынасуымен б•л кемшiлiктер тŸзетiлiп, жауапкершiлiктiœ тŸрiн аны•- тауƒа тиiс.
– 169 –
•••ы•ты• •атынастардыœ тŸрлерi:
1.•оƒамдаƒы барлы• •атынастар ж¾не нормативтiк актiлер ••• ы•тыœ жŸйе-саласына с¾йкес бiрнеше тŸрге бšлiнедi: мемлекеттiк, ¾к iмшiлiк, азаматты•, •ылмысты•, •ылмысты•-процессуалды•, азаматты• -процес- суалды•, т.б. •••ы•тар.
2.•••ы•ты• норманыœ ат•аратын iсiне •арай •атынастар екiге бšлiнедi: реттеушi ж¾не •орƒаушы. Реттеушi нормалар •атынастарды реттеп-бас•а- рып, дамытып отырады. •орƒаушы нормалар •арым-•атынастардыœ д•рыс, заœƒа с¾йкес орындалуын •амтамасыз етедi.
3.•••ы•ты• •атынастар мазм•нына •арай екiге бšлiнедi: жалпы лы• ж¾не на•ты. Жалпылы• тŸрде •••ы•ты• •атынас мемлекет пен жеке азаматтардыœ арасында болады. На•ты тŸрдегi •атынастар за œды себептер, фактiлер болƒанда басталады. Мысалы, сауда-сату шарты, бiрiккен фирма ••рылысы т.б. себептер.
4.•••ы•ты• •атынастардыœ субъектiлерiнiœ жаƒдайларына •ар ай екiге бšл³недi: абсолюттiк ж¾не салыстырмалы. Абсолюттiк тŸрде •атынастан туатын •••ы• бiр жаƒындаƒы субъектiде болады, ал екiншi жаƒы ндаƒы субъектiсiнде тек мiндеттер болады. Б•л жаƒдай нормативтiк а ктiде аны• кšрсетiледi. Мысалы, жеке меншiктiœ иесi •••ы•ты• •атынаста б олса, оныœ •••ыƒын ешкiм б•за алмайды ж¾не ол меншiкке •атынасты œ субъектiлерi нышан келтiрмеуге мiндеттi. Салыстырмалы тŸрдегi •атынастардыœ субъектiлерiнiœ •••ыƒы мен мiндеттерi бiрдей болад ы.
•••ы•ты• •атынастар •оƒамдаƒы ¾леуметтiк к•былыстардыœ еœ кŸрделiсi ж¾не ерекше тŸрi. Себебi б•л •атынастар толыƒымен •••ы•ты•
нормалар ар•ылы реттелiп, бас•арылып, мемлекеттiк статус, к епiлдiк алып, •оƒамныœ д•рыс, прогрестiк жолмен дамуын •амтамасыз етедi.
•••ы•ты• •атынастар – •••ы••а байланысты, •••ы• негiзiнде гi •оƒамды• байланыстар. •••ы•ты• •атынас тек •ана адамныœ мiнез-• •л•ына
•••ы•ты• норма ¾сер еткенде пайда болады. •••ы•ты• •атына с – б•л субъективтiк •••ы•тар мен заœды мiндеттер ар•ылы пайда бо латын адамдар, •йымдар, мемлекеттiк органдар арасындаƒы байланыс. •• •ы•ты• нормалардыœ талаптарын жŸзеге асыруды •амтамасыз ете отырып, мемлекет •оƒамдаƒы заœдылы• пен т¾ртiптi де жа•сартуƒа мŸмкiн шiлiк жасайды.
•••ы•ты• •атынастыœ ••рылымы тšрт элементтен т•рады: субъект, объект, субъективтiк •••ы•, заœды мiндеттер.
1.•••ы•ты• •атынастыœ субъектiсi – жеке адам мен заœды т•лƒ алар. •аза•стан Республикасыныœ ж¾не бас•а елдердiœ азаматтар ы сондай-а•
–170 –