Жоламан .Д ТГП (6)

Антифон (V–IV мыœ жылды•та) адамныœ табиƒи бостандыƒы, •••ы• тары бар, оны ешкiм жоя алмайды – деген. Б•л пiкiрдi кейiн Аристот ель, Локк, Монтескье, Руссо, Канттар да •остаƒан. Сšйтiп “Табиƒи

•••ы•ты• теория” šмiрге келген.

Б•л теория Англияныœ 1215 ж. бостанды• партиясында, 1689 ж. •••ы•

петициясында; СIПА 1776 ж. декларациясында, 1791 ж. Конституциясында, Францияныœ 1789 ж. Конституциясында мемлекеттiк заœƒа айналды. Бiрiккен €лттар €йымыныœ 1948 ж — Декларациясында адамныœ “Табиƒи •••ы• теориясы” •абылданып, ¾р мемлекеттiœ •• •ыƒыныœ негiзi болсын деп •аулы •абылдады. 1966 ж. Б€€ Халы•аралы• пакт атты •аулы •абылдап, онда адамдардыœ экономикалы•, ¾леуметтiк ж¾не м¾дени •••ы•тарын ¾лем кšлемiнде дамытуды, жа•сартуды мiндеттедi.

Казiргi заманда адамдардыœ бостандыƒы мен •••ы•тары барлы • мемлекеттердiœ Конституциясына, Декларациясына енгiзiлiп, еœ негiзгi ресми саясат•а айналды. •аза•стан Республикасыныœ 1993–1995 жж . Конституциялары адамныœ бостандыƒы мен •••ы•тарына арнаулы бšлiм берiл³п б•л м¾селенi жан-жа•ты дамыту, жа•сарту šзiнiœ мемлекеттiк мiндетi деп жариялады.

Сонымен, адам •оƒамы мыœдаƒан жылдар бойы сонау кšне д¾уiрден •азiргi заманƒа дейiн ¾леуметтiк ж¾не •••ы•ты• нормалар ар• ылы бас•а- рылып келедi.Сонды•тан, жеке адамныœ •••ыƒы мен бостандыƒ ы туралы теорияныœ мыœдаƒан жылƒа созылƒан тарихы ж¾не мол т¾жi рибесi бар. Оныœ даму мазм•ны, шеœберi •оƒамыныœ даму деœгейiмен ба йланысты. ½р формацияда адам бостандыƒы мен •••ыƒы ¾р тŸрлi бо лады. Бiра• оныœ дамуы объективтiк прогрестiк жолмен дамыды. •оƒа м дамып, ныƒайып жа•сарƒан сайын •••ы• та, бостанды• та ныƒайы п жа•сарады, оныœ ¾дiлеттiк, демократиялы• мазм•ны да, кеœiстiгi де кŸ рделенедi, жа•сарады. Егерде б•л бостанды••а, •••ы••а шектеу •ойылса оны iске асыруƒа кедергiлер жасалса, адамдардыœ табиƒи бостанды•т арына м¾н берiлмесе ондай •оƒамда антидемократиялы• (фашизм, тотал итаризм, деспотизм) мемлекет орнап саяси, экономикалы• даƒдарыс•а •шырайды. Адам •оƒамыныœ тарихында б•ƒан мысал жеткiлiктi. Осы XX ƒасырдыœ šзiнде осындай даƒдарыс екi дŸниежŸзiлiк соƒысты š мiрге ¾келдi.

Сонымен, адам •••ыƒы – жеке т•лƒаныœ табиƒи мŸмкiншiлiктерi ар•ылы •оƒамныœ барлы• саласында iс-¾рекет жасап šздерiнiœ •адiр- •асиетiн, ар-намысын, абырой беделiн •орƒап, жа•сы šмiр сŸруiн •амтамасыз етуi.

– 221 –

Заœ ƒылымында адам •••ыƒы, азамат •••ыƒы, жеке т•лƒа •••ыƒ ы деген •ƒым бар. Оларƒа •ыс•аша тŸсiнiк берейiк.

Адам •••ыƒы – табиƒи •••ы•, табиƒи бостанды•тар субъект³лер³ оƒан мемлекеттiœ еш•андай •атысы жо•. Егерде ол табиƒи ••• ы•тарды мемлекет бекiтсе онда ол адам сол мемлекеттiœ адамы болады .

Азамат •••ыƒы – табиƒи •••ы•тар жина•талып, жŸйеге келтiрiлiп мемлекеттiœ заœдарында, нормативтiк актiлерде кšрсетiлiп, ме млекеттiœ •орƒауында болып адамдар сол •оƒамныœ азаматы болу.

Жеке т•лƒаныœ •••ыƒы – жеке адамныœ ••зыретi, iс-¾рекет жасау мŸмкiншiлiгi. Оныœ шеœберi жеке т•лƒаныœ саяси-•оƒамды•, ¾леу меттiк, экономикалы• статусыныœ шеœберiне байланысты. Жеке т•лƒаƒа жататындар: адам, азамат, шет елдердiœ азаматы, азаматтыƒы жо• адамдар, саяси-экономикалы•, ¾леуметтiк т•рƒыдан •аш•ындар.

•азiргi заманда мемлекеттердiœ кšпшiлiгi б•л Ÿш •ƒымды бiр маƒ ы- нада •олдана бередi. Жеке адамдардыœ •••ы•тарында объективтiк ж¾не субъективтiк деген тŸсiнiктер бар. Ендi солардыœ мазм•нына т о•тайы•.

Объективтiк •••ы• – заœды нормалардыœ бiр жŸйесi, оныœ мазм•ны, нормалардыœ šмiрге келуi жеке адамдармен •атысы жо•. Субъективтiк

•••ы• – субъектiлердiœ бостандыƒы мен •••ы•тары объективтiк

•••ы•таƒы iс-¾рекеттердi орындауƒа байланысты.

Азаматтардыœ, адамдардыœ негiзгi •••ы•тары мен бостандыƒы халы•- аралы• актiде ж¾не ¾р мемлекеттiœ Конституциясында толы• кšрсетiледi. Оныœ тŸрлерi: азаматты•, экономикалы•, саяси, ¾леуметтiк, м¾дени, экологиялы•, а•паратты• •••ы•тар. Ендi оларƒа •ыс•аша тŸсiнiк бер ейiк.

Азаматты• •••ы• – адамныœ табиƒи бостандыƒы мен •••ы•тары.

Адам не iстесе де ерiктi. Тек •оƒамƒа жеке азаматтарƒа зиян келтiрмеуге мiндеттi.

Экономикалы• •••ы• – табиƒи бостанды• пен •••ы•тыœ экономикалы• талаптары – жеке меншiк •••ыƒы кооперацияƒа мŸше болу, акционерлiк •йымдарƒа •атысу, ж•мыс iстеу, бизнеске •атысу т.б.

Саяси •••ы•, – •оƒамды, мемлекеттi, šндiрiстi, шаруашылы•ты ба с- •ару, •оƒамды• •йымдар, партия ••ру, жиналыс, митинг, демонстрация šткiзу, сайлауƒа •атысу, сайлану т.б.

½леуметтiк •••ы• – •оƒамныœ экономикалы•, материалды• дамуы сол ар•ылы адамдардыœ ¾леуметтiк жаƒдайын жа•сарту, еœбек, Ÿй

•••ыƒы, денсаулы•ты жа•сарту т.б.

М¾дени •••ы•тар – бiлiм алу, рухани сананы жа•сарту; ¾дебиет, šнермен ш•ƒылдану; тiл, дiн •••ы•тары т.б.

– 222 –

Экологиялы• •••ы• – адамды •оршаƒан ортаны, табиƒатты жа•- сарту, ол туралы м¾лiметтер алу, зиянƒа •шыраса тšлету т.б.

А•паратты• •••ы• – ойлау, сšйлеу бостандыƒы, газет-журнал шыƒару, ма•алалар жазу т.б. •••ы•тар.

Халы•аралы• •••ы•тар – жоƒарыда кšрсетiлген •••ы•тардыœ

кšпшiлiгi адамдар бас•а елдерге барƒанда да пайдаланады. Ад амдардыœ саяхат жасауына, жŸрiп т•руына шектеу •ойылмайды.

Адамдардыœ негiзгi мiндеттерi – адамдардыœ •••ы•тары мен мiндеттерi тыƒыз байланыста болады. Мысалы: сšз, ойлау бостандыƒы мен •ате, б•рыс ойламау, сšйлемеу мiндеттерi. Адамдардыœ мiндеттерiн екi топ•а бšледi: табиƒи ж¾не заœды мiндеттер.

Табиƒи мiндеттер табиƒи •••ы•тар мен с¾йкес болады. Заœды мiндеттер – нормативтiк актiлер ар•ылы •алыптас•ан мiндеттер. Мысалы: азаматтардыœ табиƒатты жа•сарту, •оƒамды• т¾ртiптi са•тау т.б.

Азаматтардыœ негiзгi м³ндеттерiнiœ кšпшiлiгi Конституцияда кšрсетiледi. Адамдар •••ы•ты •алай талап етсе, олар сол д¾ре жеде мiндеттердi орындауы •ажет. •••ы•пен мiндет бiрге •алыптасады, šмiрге бiрге келедi, бiрге дамиды. Б•л объективтiк процесс. Адамдар š з мiндеттерiн д•рыс, уа•ытында жа•сы орындаса •••ы•тары да к едергiсiз орындалуƒа тиiстi.

2. Адам •••ыƒы — азаматтыœ басты игiлiгi

•азiргi заманда šркениеттiœ басты жетiстiгi адам •••ыƒы мен б остандыƒын на•ты •алыптастыру болып табылса, барлы• мемлекет оны •орƒап, оƒан кепiл болуы тиiс. Осындай iзгiлiктi Ÿрдiстен т¾уелсiз •аза •- стан да шет •алып отырƒан жо•.

•аза•стан Ата заœыныœ 1-бабында: “•аза•стан Республикасыныœ еœ •ымбат •азынасы — адам ж¾не адамныœ šмiрi, •••ы•тары мен бос танды•тары”, – деп атап кšрсетiлген. Осы заœ сšздерi •аза•станƒ а ¾лемнiœ дамыƒан елдерiнiœ •атарында т•руƒа моралдiк •••ы• бередi.

Адам •••ы•тары мен бостанды•тары туралы заœдарды дамыту жолында •аза•стан бас•а šркениеттi елдердiœ т¾жiрибесiн •олд ана бастады. Соныœ бiр айƒаƒы •Р Президентiнiœ жарлыƒымен Президент ж анында елдегi адам •••ыƒы мен бостандыƒын са•тауƒа ба•ылау жасайтын, šкiлеттiк •ызмет жšнiндегi комиссияныœ ••рылуы. •оƒамныœ šтпелi кезеœiнде елiмiздегi адам •••ы•тары жšнiндегi заœдар •ызметi н Ÿйлестiрiп, олардыœ осал т•старын ретке келтiрiп, •алпына келтiруде •аза•станды•-

– 223 –

тар комиссияƒа зор Ÿмiт артады. Б•рынƒы кеœестiк д¾уiрде азаматтар šз

•••ы•тарын •орƒау Ÿшiн жоƒары билiк орындарына, тiптi Коммунистiк партияныœ Бас хатшысына жŸгiнетiн. •азiргi уа•ытта адамдар š здерiнiœ б•зылƒан •••ы•тарын •орƒау Ÿшiн •••ы• •орƒау орындарына, сот•а, Адам •••ыƒы жšнiндегi комиссияƒа шаƒымданатын болды. Б•л бiздiœ •оƒамныœ •••ы•ты• мемлекет ••руƒа бет б•рƒандыƒымызды к šрсетедi.

•аза•стан Республикасы т¾уелсiздiгiн алып, дŸниежŸзiлiк кауымдасты• •атарына •осылƒаннан берi адам •••ыƒына •атысты бiрне ше халы•аралы• конвенцияларƒа •осылды. •аза•стан еœ алдымен 1949 жылы •абылданƒан Женева конвенциясына (Конвенцияƒа •осылу •Р Жоƒарƒы Кеœесiнiœ 1993 жылƒы 31-шi наурызындаƒы •аулысымен бекiтiлдi), 1989 жылы •абылданƒан С¾би •••ыƒы туралы конвенцияƒа (•Р Жоƒарƒы Кеœесiнiœ 1994 жылƒы 8-шi наурызындаƒы •аулысы) •осылды. Осы халы•аралы• конвенцияларƒа •осылып, •аза•стан адам •••ы•тары мен бостанды•тары басты •азынасы болып саналатын, демократи ялы• ел болуƒа деген •мтылысын бекiте тŸстi.

Адам •••ыƒын •орƒау бŸг³нiмiзге ƒана емес, šткенiмiзге де •атысты. Хал•ымыздыœ басынан šткен саяси •уƒын-сŸргiндер, ашаршылы •, з•лмат жылдары тек каза•станды•тардыœ ƒана емес, республиканыœ бас•а да •лт šкiлдерiне •иянат, •айƒы-•асiрет ¾келгенi белгiлi. 1993 жылдыœ 14шi с¾уiрiнде осындай келеœсiз жаƒдайлардыœ салдарына душар болƒан азаматтардыœ •••ыƒын •орƒауƒа баƒытталƒан •аза•стан Республикасыныœ “Жаппай саяси •уƒын-сŸргiн ••рбандарын а•тау туралы” заœы •абылданды. Б•л заœ кезiнде мемлекет саясатыныœ н¾тижесiнде ••• ыƒы б•зылƒан азаматтардыœ •••ы•тарын •алпына келтiруге, оларды аттауƒа кепiлдiк беретiн ••жат болып табылады. •азiргi уа•ытта •аза• станƒа жер аударылƒан ж¾не онан •уылƒан 1 миллионнан астам •аза•станды•тарды а•тау ¾лi жŸзеге асырылмады. Б•ƒан •••ылы• негiздердiœ жеткiлiктi д¾режеде •алыптастырылмауы šзiндiк •иынды•тар туƒызып отыр. Бас бостандыƒынан айрылƒандар да бiздiœ •оƒамымыздыœ толы• заœды мŸшелерi, сонды•тан олардыœ азаматты• •••ы•тарын •орƒау – маœызды м¾селе. Адамдардыœ •••ы•тары мен бостанды•тарын •орƒау ж¾не арда•тау Б€€-ныœ 1945 жылы •абылданƒан Жарƒысында •атталды. Осы ••жат шын м¾нiнде т¾уелсiз мемлекеттердiœ халы•аралы• ••• ы• шеœберiнде ынтыма• •ластырып, жарасымдылы••а жетуiне т•œƒ ыш рет саяси, заœды• негiз •алаƒан едi. 1992 жылы т¾уелсiздiктiœ аспан-кš к туын кšтерiп, šзге мемлекеттермен терезесi теœ мŸше ретiнде таба лдырыƒынан аттаƒан Б€€-ныœ жарƒылы• •аƒидаларына адам •••ыƒы – а дамзат-

– 224 –

тыœ басты игiлiгi екендiгi, соœдай-а• ерлер мен ¾йелдердiœ теœ •••ы•тылыƒы, Ÿлкен ж¾не •са• •лттардыœ теœдiгi, бейбiтшiлiк пен •ауiпсiздiк са•тау Ÿшiн кŸш бiрiктiру •станы алатын ар•ау болып тартылƒан. Мiне, сонды•тан да Бас Ассамблеяныœ 1948 жылƒы 10-шы желто•санда •аб ылданƒан Жарлыƒы бiрдей адам •••ы•тарыныœ декларациясы нег iзiнде мемлекеттердiœ ынтыма•тастыƒын •алыптастыруда халы•аралы• ¾дiске сай заœды мiндеттi сипат•а ие болып келедi. Осы Декларация кейiннен тарма•тала •осылып, жŸйелене дамытылƒан, ¾рi сан-салалы м¾ селенi, атап айт•анда, бос•ындардыœ м¾ртебесi (1951 ж.), апартейд (1954 ж.), н¾сiлдiк кемсiтушiлiктi жою туралы (1965 ж.) ж¾не бас•а да халы•ара - лы• пактiлердi •амтитын •айнар бастау iспеттi. Осы ••жаттарда Адам

•••ыƒы жšнiндегi декларацияны жŸзеге асыру Ÿшiн мемлекетт ерде ¾рбiр адам šзiнiœ экономикалы•, ¾леуметтiк, м¾дени, сонымен •атар šзiнiœ саяси-азаматты• •••ы•тарын емiн-еркiн пайдалана алатындай жаƒдай жасауƒа тиiстiгi ерекше аталып šткен.

Б€€ Жарƒысыныœ аса маœызды ережесi дŸниежŸзiлiк •ауымдасты••а адам •••ы•тарына басым кšœiл бšлудi мойындауды ж¾не адам •••ы•тары мен негiзгi бостанды•тарын барша адамныœ н¾сiлiне, жынысы на, тiлi мен дiнiне карамастан ••рметтеудi, халы•аралы• ынтыма•тасты•ты жŸзеге асыруды мiндеттеуi болып табылады. Адам •••ы•тарыныœ жалпыƒа бiрдей декларациясы 200 тiлге аударылып, кšптеген елдердiœ Конституцияларына енгiзiлген. Декларацияныœ басты ма•саты •аза•стан Конституциясынан да кеœ орын алƒан. ½сiресе декларациядаƒы: “Бар лы• адам болмысынан теœ •••ылы ж¾не азат болып туады. Барлы• адамƒ а а•ылой берiлген, сонды•тан бiр-бiрiмен бауырмалды• •арым-•атынас жасаулары тиiс”, – деген •аƒиданыœ бiздiœ мемлекетiмiзде •олдау тап•андыƒыныœ бiр айƒаƒы – жŸзден астам •лт šкiлдерiнiœ тiл табысып , татут¾ттi šмiр сŸруiнде. БŸк³л ¾лемнiœ миллиондаƒан ж•ртшылыƒы – Ÿлкендерi де, кiшiлерi де осы ••жаттан демеу тауып, кšмек алатын болды. КŸнi бŸг³нге дейiн дŸние жŸзiндегi барлы• елдер б•л ••жатты адам •••ыƒын •астерлеудiœ еœ жоƒарƒы эталоны ретiнде баƒалап, оны Ÿлг³ етiп келедi.

•Р–ныœ ¾дiлет министрлiгiнде ¾йелдер мен балалар м¾селеле рiмен айналысатын 30-дан астам ¾ртŸрлi республикалы• •йым тiркелг ен. Б€€– ныœ Баланыœ •••ы•тары туралы конвенциясын iске асыру Ÿшiн мемлекет бiр•атар заœды ••жат •абылдады. •аза•стан Республикас ыныœ “•аза•стан Республикасы хал•ыныœ денсаулыƒын •орƒау туралы” (1997 ж.), “Еœбектi •орƒау туралы” (1993 ж.), “МŸгедектердi ¾леуметтiк •орƒау туралы” (1997 ж.) заœдары солардыœ •атарына жатады. Республик амызда

– 225 –

мŸмкiндiктерi шектеулi балаларды о•ыту, т¾рбиелеу ж¾не сауы•тыру Ÿшiн, сондай-а• мŸгедек балаларды о•ыту Ÿшiн жасауƒа кšœiл бšлiнедi.

Сонымен, •атар ¾рбiр азамат šз пiкiрiн бiлдiруге, а•парат алу б остандыƒына деген •••ыƒы бас•а •••ы•тар мен бостанды•тарды iск е асыру Ÿшiн негiз болып табылады. Сšз бостандыƒы •оƒамныœ демокра тиялыƒыныœ белгiсi ж¾не кепiлi. Ал •аза•стан Ÿшiн – оныœ демократия жолымен алƒа басуыныœ •аншалы•ты шынайы екендiгiнiœ ж¾не саяси реформалардыœ •андай деœгейiне жеткенiнiœ кšрсеткiшi болып табыл ады.

Елiмiз егемендiк алып, •аза•стан Республикасы т¾уелсiз мемл екетке айналды. Т¾уелсiз мемлекеттiœ бŸтiндiгiн •орƒап, iшкi ж¾не сырт •ы саясатыныœ да п¾рмендiгiн арттыру Ÿшiн, оныœ мызƒымас заœы ж¾не заœды •орƒайтын ¾дiл сотыныœ болуы басты шарт. Сот ¾дiлдiгiн жŸзеге асыру мемлекеттiк šкiмет билiгiнiœ ерекше тŸрi. Азаматтар •••ыƒы – з аœдармен •орƒалады, ал заœдар б•зылса ¾дiл сот билiгiмен •орƒалад ы. Сонды•тан сот билiгi жŸйесiндегi м¾селелер тереœ •амтылып, заœд арымыз уа•ыт аƒымымен с¾йкестiрiлу баƒытында. Жоƒарыда айт•анымыздай •аза•стан Республикасы адам •••ы•тарын •орƒау саласында оœ •адамдар жасауда. Бiздiœ республикамыз келешекте де адам •••ыƒы жšнiндегi айтулы халы•аралы•, экономикалы•, ¾леуметтiк ж¾не саяси пактiлерге •осылуƒа бет б•рып, Ÿнемi басты назарда •стауƒа кепiлдiк бердi.

Кепiлдiк — •оƒамныœ экономикалы• жаƒдайы, ••ралдары, ¾дiст¾сiлдерi бiрiгiп адамдардыœ бостанды•тары мен •••ы•тарын iс ке асыруƒа •олайлы мŸмкiншiлiктiœ •алыптасуы. Кепiлдiктiœ •аƒидалары: гуманизм, ¾дiлдiк, заœдылы• теœдiк, демократизм т.б. Кепiлдiк мазм•ны, ма•саты — адамдардыœ бостанды•тары мен •••ы•тарын iске ас ыруƒа •олайлы жаƒдай жасау. Оныœ функциясы — осы баƒыттаƒы нормативтiк актiлердi уа•ытында, д•рыс орындалуын •амтамасыз ету. Объектiсi —

•••ы•ты• •атынастардыœ жа•сы дамуына, ая•талуына мŸмкiнш iлiк жасау. Кепiлдiктi жŸйелеудiœ тŸрлерi толып жатыр.

1) Оныœ ¾леуметтiк баƒытына •арай Ÿш тŸрi болады: материалды •, саяси, рухани.

Материалды• кепiлдiк — экономикалы• кеœiстiк, заттардыœ орын ауыстыруына, бизнеске, конкуренцияƒа толы• бостанды• беру, меншiктiœ барлы• тŸрiн •орƒау, адам мен мемлекеттiœ, ж•мысшы мен бизнесменнiœ, šндiрушi мен алушыныœ арасында ¾леуметтiк теœдiктi •алыптастыру.

Саяси кепiлдiк — •оƒамда демократиялы• бас•ару жŸйенiœ •алыптасуы, халы•та экономикалы•, саяси, ¾леуметтiк бостанды•тыœ болуы. А•параттыœ ж•мысына ба•ылауды жою. Сын мен сšзге толы• бостанды• беру.

– 226 –

сты• игерген, мойындаƒан ж¾не тиiстi халы•аралы•- •••ы•ты• актiлерде бекiтiлген, ¾леуметтiк ж¾не заœды• жаƒынан •амтамасыз етiлг ен, ¾рбiр адамныœ •••ы ретiнде мойындалƒан, ешкiм де еркiн шектеп неме се тыйым сала алмайды... •аза•стан мемлекетi адам •••ыƒы мен бостанд ыƒын оныœ •ай елдiœ азаматы екендiгiне •арамастан мойындайды, кепiлдiк бередi, ¾рi •орƒайды“(4–б, 1, 3, 4–т; 12–6.).

Арнаулы кепiлдiк — •оƒамда адамдардыœ маманды•тарына, •ызметiне, елiмiздiœ дамуына •ос•ан еœбегiне •арай жеœiлдiк-•а м•орлы•тар болады. Соларды реттеп – бас•аратын нормативтiк ак тiлердегi кепiлдiктер. Мысалы, зейнеткерлерге, кšп балалы аналарƒа, со ƒыс ж¾не еœбек ардагерлерiне, мŸгедектерге, м•ƒалiмдерге, шахтерле рге ¾скери •ызметкерлерге т.б. заœды кепiлдiктер бар.

Жеке адамдарƒа тšтенше жаƒдайдаƒы кепiлдiк – м•ндай кепiлдiктiœ тŸрлерi толып жатыр: жер сiлкiнсе, су тас•ыны, šрт болса т.б. Кеп³лдiктiœ барлы• тŸрiн нормативтiк актiлермен толы• •амту мŸмкiн емес. Бiраз нормалар бар ж¾не б•л мемлекеттiœ ба•ылауындаƒы м¾селе.

5) €йымдастыру кепiлдiктерi – оныœ Ÿш тŸрi болады: кепiлдiктiœ т¾ртiбi, техникалы• кепiлдiк, ба•ылау кепiлдiгi. Кепiлдiктердi д•рыс, уа•ытында, сапалы iске асыруды мемлекеттiк органдар šз ба•ылауына алып, жоспар жасап, •атаœ т¾ртiппен орындалады. Б•л туралы н ормативтiк актiлер сол т¾ртiппен iске асуы •ажет.

Техникалы• кепiлдiк – кепiлдiктердiœ бiразы техникаларды •олданумен iске асады. Сонды•тан, мемлекеттiк органдар б•л м¾сел енi сапалы жŸрг³зу Ÿшiн бiраз iс-¾рекеттер жасауƒа мiндеттi.

Ба•ылау кепiлдiгi – кепiлдiктiœ барлы• тŸрлерi мемлекетт³œ ба•ы- лауы ар•ылы сапалы орындалады. Б•л проблема туралы нормативтiк актiлер •атаœ тiзiмге алынып iске асады.

Šмiрде мемлекеттiœ кейбiр аппараты šзiнiœ бас•ару ж•мысын жа •- сартам деп — шеœберден шыƒып кетедi, асыра сiлтеу басталады . Сонды•тан мемлекеттiœ ба•ылау ж•мысы ¾рдайым кŸн т¾ртiбiнде болу керек.

•оƒамда ¾р азаматтыœ •••ыƒыныœ, бостандыƒыныœ шеœберi бол ады. Ол б•л шеœберден асып кетуге, шеœбердi б•зуƒа •••ыƒы жо•. Се бебi: онда мемлекеттiœ, •оƒамныœ, бас•а адамныœ мŸдде-ма•саты б• зылады немесе олардыœ •••ыƒына нышан келедi. Сонды•тан, ¾р азамат бостанды•тыœ, •••ы•тыœ б•л •аƒидаларын •атаœ орындауƒа тиiс. Ол болмаса •оƒамныœ т¾ртiбi, заœдылыƒы б•зылады. Б•л объективтiк проце сс.

½р заœда, ¾р нормада •атынастыœ субъектiлерiнiœ к••ыƒыныœ ш еœберi кšрсетiледi оны орындауƒа олар мiндеттi:

– 228 –

1.•••ы•тыœ субъектiлерiне ерiк беру.

2.•••ы•тыœ субъектiлерiн мiндеттеу.

3.•••ы•тыœ субъектiлерiне тыйым салу.

Мiне, осы шарттар орындалмаса •••ы• б•зылƒан болады, жауапкершiлiк басталады. Адам •••ыƒы мен бостандыƒы оныœ мiндетiмен байланысады. Жеке т•лƒа •аза•стан Республикасыныœ алдында жауапты ¾рi оныœ Конституциясы мен заœдарын, аумаƒыныœ бiрт•тастыƒын са•- тауƒа, салт-д¾стŸрге, мемлекеттiк тiл мен барлы• •лт šкiлдерiнiœ тiлдерiне ••рметпен •арауƒа, •аза•стан Республикасыныœ •уатын, егемендiгi мен т¾уелсiздiгiн ныƒайтуƒа атсалысуƒа мiндеттi.

Сонымен, •аза•станды• конституционализм сипаты оныœ социалистiк жалƒан конституционализм сŸрлеуiнен тарихи жŸрiп šту н¾тижесiнде •алыптасуы ж¾не ¾лемдiк •ауымдасты•та лайы•ты šмiр сŸрiп, šркендеу Ÿшiн •аза•станƒа объективтi тŸрде •ажет либералды•-демокр атиялы• ••ндылы•тарды тŸпкiлiктi бекiту ерекшелiктерiне байланысты . Б•л ерекшелiктер жаœа т¾уелсiз мемлекет бастан кешiп отырƒан • за• šтпелi кезеœ •иынды•тарымен, унитарлы мемлекеттiк šкiметiнiœ •йым дасуымен, мызƒымас республикалы• бас•ару нысанынан туындайты н iшкiсырт•ы геосаяси ж¾не демографиялы• параметрлерiмен саба •тас.

Б€€ 1995–2004 жылдарды Адам •••ы•тары саласындаƒы аƒарту онжылдыƒы деп жариялаƒан болатын. Мiне, б•л Ÿлкен бастама. ½ р мемлекет, ¾рбiр азамат осынау iзгi бастамаƒа šз Ÿлес³н •осатын болса н•р Ÿст³не н•р. Адам •••ы•тары туралы бiлiмдi šрiстету – адам ••• ы•тарыныœ са•талуына кепiл болады. Šз •••ы•тары мен мiндеттерiн же те бiлген адам еш уа•ытта жаœса• баспайды.

Жалпы, адам •••ыƒын •орƒап, бостандыƒын арда•тау азаматтардыœ лайы•ты šмiр-сŸрiп, бай-ра•атты т•рмыс кешуiне ахуал •алыптастыру – ¾лемдiк •ауымдасты••а кšшiн •ластырƒан •аза•станныœ алдына •ойƒан асыл м•раты. Ендеше, ¾рбiр азаматтыœ экономикалы•, м¾дени-¾леуметтiк ж¾не саяси да жеке •••ы•тарын ерк³н пайдалана алатындай ахуал •алыптастырып, халы•аралы• конвенциялар мен пактiлерге ат•осар, абырой таластырар кŸн де алыс емес шыƒар.

– 229 –

26 – та•ырып ТАБИ•АТ, ЭКОНОМИКА, МЕМЛЕКЕТ Ж½НЕ •€•Ы•

Табиƒатты •орƒау — адамды •оршаƒан табиƒи ортаныœ šзiндiк жаƒдайын са•тау немесе б•рынƒы сипатын •айтадан •алпына келтiру ар•ы- лы табиƒи ресурстарды ысырапсыз пайдалану Ÿшiн ••рылƒан м емлекеттiк жŸйедегi •оƒамды• шара. Басты мiндетi – халы• шаруашылыƒын шикiзатпен, энергиямен •амтамасыз ету, еœбекшiлердiœ демалу жаƒдайларын табиƒат заœдарымен •штастыру. Адамныœ, •оƒамныœ табиƒатпен •атынасы ¾р •оƒамды• формацияда ¾ртŸрлi. Šндiрiстiк кŸштер м ен меншiкт³œ барлы• тŸрi бiрiгiп табиƒатпен •орƒау ж•мысын сапалы жŸрг³зуге мiндеттi.

Казiргi кезеœде •аза•стан Республикасыныœ алдында аса кŸр делi геосаяси, šркениеттiк, экономикалы•, ¾леуметтiк, этникалы• ж¾не м¾дени проблемалар т•р. •аза•станныœ экологиялы• •иын жаƒдайы, онымен байланысты •лтты• šркендеудiœ ¾леуметтiк саяси ж¾не м¾дени м¾селелерi жšнiнде айтылар сšз кšп. Солардыœ •ай-•айсысын болмасын с¾ ттi шешу халы•тыœ экологиялы• санасыныœ šсуiне, •лтты• м¾дениеттiœ жоƒары деœгейiнде болуына тыƒыз байланысты.

Šткен жылдар •аза•стан тарихы беттерiнде, •иыншылыƒы мен •айшылыƒы мол šзiндiк •ол таœбасын •алдырды. 1949–1991 жылдары арасындаƒы – радиоактивтi ластаушылардыœ негiзгi кšзi – сына• Ÿшiн жасалынƒан ядролы• жарылыстар. XX ƒасырдыœ •лы экологиялы• апаты болып табылатын – Арал аймаƒыныœ трагедиясы. •аза•станны œ орасан зор кеœiстiгiндегi т•ра•ты •оныс тепкен ауыр šнерк¾сiптiœ šндiрушi ж¾не šœдеушi к¾сiпорындары, ¾скери šндiрiс кешенiнiœ ¾лемдi тiтiретк ен аса •уаты да •аhарлы объектiлерi. Табиƒи ортаныœ биологиялы• жа ƒынан азып-тозуы, ол адамзат пен хайуанаттыœ ••рып кету •аупi. Сšйтiп республикамыздыœ хал•ына, ¾сiресе сайын дала мен шšлдi айм а•ты мекендеген ел-ж•ртына игiлiктiœ орнына ауыр кŸйзелiс пен •айƒы-•асiрет ¾келдi.

•аза• Ÿшiн ата •оныс, туƒан жерден киелi дŸние жо•. Оны санда ƒан жылдар •анымен, жанымен •орƒап, жер-ана деп атаƒан. Сандаƒа н ƒасырлар бойына •алыптас•ан м¾дениет халы•тыœ д¾стŸрлi šмiр са лты, дiнi мен дiни сенiмi айнала табиƒатты тану мен аялаудыœ •Ÿллi жŸйесiн жасаƒан. Сонды•тан, •аза•стан Республикасы Конституциясында табиƒатты •орƒау мемлекеттiœ негiзгi мiндетi деп жарияланƒан. (6–6) ж¾не 1998 жылы табиƒатты •орƒау туралы арнаулы заœ •абылданды. Онда табиƒат

– 230 –