Жоламан .Д ТГП (6)
.pdfтынды т•жырымдар жасалды. •••ы• •оƒаммен бiрге эволюциялы • прогрестiк жолмен дамып, ХIХ–ХХ ƒасырларда šзiнiœ тарихи про цесте ••ндылыƒын д¾лелдеп, •азiргi заманда •••ы• мемлекетпен бiр ге •оƒам дамуын бас•арып, реттеушi негiзгi ¾леуметтiк факторлардыœ б iрi екенiне ешкiм кŸм¾н келтiрмейдi.
•оƒамныœ объективтiк тарихи даму процесi •••ы•тыœ маœызы мен рšлi туралы заœды кšз•арас пiкiрiнiœ д•рыс екенiн д¾лелдеп от ыр. Заœды нигилизм пiкiр³н •азiр ешкiм •олдамайды.
•••ы• – философиялы• категория. Сонды•тан, оныœ мазм•нын, šмiрге келуiн, дамуын тŸсiнуде ¾ртŸрлi пiкiрлер бар. Бiра•, •••ы•ты•
нормаларды пайдалануда сол ар•ылы •арым-•атынастарды реттеуде, мŸдде-ма•саттарды iске асыруда, орындауда адамдардыœ, бiрлестiктердiœ, •оƒамды• •йымдардыœ iс-¾рекетiнде, ж•мысында ƒажап бiрлест ³к бар. М•ныœ себебi адамдардыœ, •йымдардыœ iс-¾рекетiнiœ, ж•мыстары ныœ
•••ы• ар•ылы басталуы, •••ы• ар•ылы дамуы, •••ы• ар•ылы ор ындалуы. •••ы•тыœ мазм•нын тŸсiнуде •оƒам кšлемiнде на•ты бiрлiктiœ болуы. Б•л бiрлестiктiœ аны•тылыƒы •оƒамды• т¾ртiптiœ д•рыс •а лыптасуы, •арым-•атынастардыœ жа•сы реттелiп, орындалуы. •••ы•т ыœ кŸнделiгi •оƒамды• масштабта барлы• к•былыстардыœ шешушi негiзi болуында. Б•л ƒылыми •орытынды пiкiрдi барлы• мемлекеттерд iœ ж¾не адам •оƒамыныœ миллиондаƒан жылдар тарихы толы• д¾лелде п отыр.
Заœ ƒылымында “•••ы•” терминi бiрнеше маƒынада •олданылад ы. Бiрiншiден, “•••ы•” деген ресми тŸрде танылƒан жеке ж¾не заœ ды т•лƒалардыœ заœƒа сŸйене отырып, ¾рекет жасау мŸмкiнд³гi. Мысалы, азаматтардыœеœбекетубостандыƒы,бiлiмалу,меншiкиесiболу,к¾сiпкерлiкпенш•ƒылдану •••ыƒы. Заœды т•лƒалардыœ (мемлекеттiк органдардыœ, • оƒамды• •йымдардыœ) да •••ы•ты• мŸмкiндiктерi болады. Б•л кšрсетiлг ен жаƒдайларда “•••ы•” тŸсiнiгi субъективтiк маƒынада •олданылады.
Екiншiден, “•••ы•” деген – •••ы• нормаларыныœ жŸйеге келтiр iлген жиынтыƒы. Б•л объективтiк маƒынадаƒы •••ы•, олардыœ •алып тасуы, жŸзеге асырылуы диалектикалы• процесс ар•ылы жŸрiп жатад ы. Мысалы, •аза•станда мемлекеттiк •••ыƒы туралы Конституцияныœ 4-ба- бында былай делiнген: “•аза•стан Республикасында •олданы латын •••ы•
Конституциясыныœ, соƒан сай келетiн заœдардыœ, šзге де нормативтiк-
•••ы•ты• актiлерi” болып табылады.
•шiншiден, “•••ы•” терминi о•у п¾нiн бiлдiретiн •ƒым ретiнде •о л- данылады. Мысалы, конституциялы• •••ы•, ¾кiмшiлiк •••ы•, азаматты• •••ы•, еœбек •••ыƒы, •ылмысты• •••ы•, отбасы •••ыƒы т.б.
– 91 –
Тšртiншiден, “•••ы•” терминi субъективтiк •••ы• пен объекти втiк
•••ы•тыœ жиынтыƒы ретiнде де •олданылады. Мысалы, •••ы• жŸ йелерi мен •••ы•ты• жŸйе.
Сонымен, “•••ы•” терминiнiœ кšптеген м¾нi бар, оны зерттеушi лердiœ кšз•арасы бiр жерден шыƒып, бiр тектi болады деп айтуƒа болм айды. Негiзiнен, •••ы•ты тапты• ж¾не жалпы ¾леуметтiк т•рƒыдан тŸ сiндiру ƒылымда кеœ орын алып келдi. Марксистiк iлiм: •••ы•ты, оƒан бай ланысты ••былыстарды тек тапты• т•рƒыдан ƒана зерттейдi. Ал šр кениеттiк т•рƒыдаƒы iлiм бойынша •••ы• •оƒамдаƒы барлы• адамдардыœ еркiн бiлдiрiп мŸдделерiн •орƒайтын ••рал болып саналады. Šйткенi адам тарихында болƒан •оƒамдардыœ б¾рiнде де тапты• мŸддеге •оса •••ы•
жалпы •оƒамды• мŸдде-ма•сатты да реттеп-бас•арып отырады . •азiргi замандаƒы šркениеттi мемлекеттерде •••ы• барлы• а замат-
тардыœ еркiн бiлдiретiн саяси ••ралƒа айнала бастаƒанын мойындау керек. Каза•стан мемлекетiнде •алыптасып келе жат•ан •••ы•• а да осындай жалпы ¾леуметтiк т•рƒыдан •арау шынды•ка сай келедi десек •ателеспеймiз.
•оƒамныœ диалектикалы• даму процесiнде •арым-•атынастар ды д•рыс реттеп, бас•арып, даƒдарыс•а •шыратпау Ÿшiн мемлекет пен •••ы•
объективтiк жолмен šмiрге келдi. Б•л •оƒамныœ прогрестiк жол мен дамуыныœ н¾тижесi. •••ы• адамдардыœ, •йымдардыœ iс-¾рекетiмен тыƒыз байланысты, олардыœ бостандыƒыныœ шеœберiн, мŸдде-ма• саттарыныœ орындалу шеœберiн аны•тап, реттеп бас•арып отырады. •• •ы•ты• норманыœ •алыптасуы Ÿш кезеœнен т•рады: мŸдде, •атынас, но рма.
•••ы•тыœ негiзгi Ÿш тiрегi бар: имандылы•, •оƒамныœ ¾леуметтiк-эко- номикалы• жаƒдайы ж¾не мемлекет. •••ы• имандылы•тан н¾р алады, неƒ•рлым •••ы•тыœ нормалары имандылы• шарттарына с¾йке с келсе, соƒ•рлым олардыœ сапасы да, абыройы да жоƒары болады.
•••ы•тыœ тапты• м¾нi, •оƒамдаƒы рšлi, мазм•ны мен нысаны, са йып келгенде •оƒамныœ экономикалы•, рухани, м¾дени сипатына байланысты. •••ы•тыœ дамуына кŸрес³мен бiрге саяси-¾леуметтiк •лтт ы• •атынастар, идеология, •оƒамныœ м¾дени šсу д¾режесi де Ÿлкен ¾с ер етедi. К. Маркс “Гота программасына сын” деген еœбегiнде: “•••ы• ешуа•ытта да экономикалы• ••рылыстан ж¾не •оƒамныœ соƒан с¾йкес м¾дени дамуынан жоƒары бола алма• емес”1 – деген. •••ы•тыœ нормалары •оƒам дамуыныœ экономикалы• м••таждарына неƒ•рлым сай келсе, соƒ•рлым пайдалы болма•. •оƒам šмiрiн •••ы• ар•ылы реттеу процесiнде ¾ртŸрлi
1Маркс К., Энгелъс Ф. Екi томды• таœдамалы шыƒармалары. 2 т., 156.
– 92 –
•••ы•ты• •атынастар туады, яƒни •оƒам мŸшелерi, мемлекетт iк •йымдар мен мекемелер •••ы•ты• нормалардыœ талаптарын iс жŸзi не асыру Ÿш³н šзара •арым-•атынастарƒа тŸсiп, заœда кšрсетiлген мiнд еттердi орындауƒа ти³стi болады.
•••ы• – мемлекет шыƒарƒан немесе бекiткен, орындалуы мемлекеттiк аппараттыœ кŸшiмен •амтамасыз етiлiп отыратын жалпыƒа бiрд ей т¾ртiп ережелерiнiœ (нормалардыœ) жиынтыƒы.
•••ы•тыœ тŸсiнiктерi бiрнеше, бiра• мазм•ндары бiреу-а•.
•••ы•тыœ мазм•ныныœ негiзгi элементтерi:
–•оƒамныœ ж¾не адамдардыœ мŸдде-ма•сатын •орƒау, орындау;
–•арым-•атынастарды реттеп-бас•ару;
–•оƒамды даƒдарыс•а •шыратпай, экономикалы•, саяси ¾леуметтiк, м¾дениеттiк т.б. баƒытын дамытып, ныƒайту;
мемлекеттiк органдардыœ, •оƒамды• •йымдардыœ ••зыретiн, а ра •атынасын реттеп-бас•арып отыру;
–халы•аралы• •атынастарды реттеп-бас•ару.
•••ы•тыœ екi тŸрлi ƒылыми тŸсiнiгi болады: бiрiншiсi – •••ы•тыœ
объективтiк тŸсiнiгi •оƒамныœ объективтiк дамуына с¾йкес жа œа •атынастардыœ •алыптасуы; екiншiсi – •••ы•тыœ субъективтiк тŸсiнiгi объективтiк •алыптас•ан •атынастарды реттейтiн, бас•аратын норматив тiк актiлердi уа•ытында •абылдап, бекiту.
•••ы•тыœ негiзгi •аƒидалары:
1.•îƒàìäàƒû ¾ðòŸðëi мŸдде-ма•саттарды нормативтiк: жŸйемен рет- теп-бас•ару;
2.Адамдардыœ, •йымдардыœ бостандыƒыныœ iс-¾рекетiнiœ деœгей iн, шеœберiн норма ар•ылы аны•тап отыру;
3.Адамдардыœ, •йымдардыœ ара •атынасындаƒы келiспеушiлiкт³ шешудiœ, реттеудiœ негiзгi тŸрлерiн белгiлеп отыру;
4.Мемлекеттiк органдардыœ •абылдаƒан, бекiткен нормативтiк актiлерiнiœ орындалуын ба•ылап отыру.
•••ы•тыœ мазм•ны дегенiмiз – •оƒамдаƒы •атынастарды ретте п, ба- с•арып отыратын нормативтiк актiлердiœ iшкi ••рылысы.
•••ы•ты• теœдiк жалпылама тŸрде айтылады, ³с-жŸзiнде •атын астардыœ субъектiлерi на•ты белгiлi болмаƒанды•тан, теœдiк нор малар да абстракты тŸрде жазылады. •••ы•ты д•рыс орындамаса кiн¾лi субъектiлер жауап•а тартылуы керек. Мiне, осы кезеœнен бастап заœныœ кезеœi, мемлекеттiœ ж•мысы басталады.
•••ы• – Ÿстем таптыœ ж¾не •оƒамныœ заœƒа айналдырылƒан мŸ ддесi.
–93 –
Б•л мŸдденi заœƒа айналдырушы ж¾не оны орындаушы мемлекеттiк аппарат.
Мемлекеттiк •••ы• ар•ылы šзiнiœ жоƒарƒы ж¾не жергiлiктi орга ндарыныœ жŸйесiн, ••зырын, šзара •арым-•атынастарын бекiтпей iш кi ж¾не сырт•ы мiндеттерiн iске асыруы мŸмкiн емес. Мiне, осы м¾селеле рдi мемлекет •••ы• ар•ылы, нормаƒа сŸйене отырып iске асырады. Мем лекетке •ажеттi •оƒамды• •атынастар •••ы• негiзiнде ƒана орнай ала ды. Б•л мемлекет пен •••ы•тыœ •атынастарды реттеудегi кšздейтiн басты ма•саты. Сšйтiп, •••ы• нормалары мемлекеттiœ кŸшiне сŸйенiп, жŸзег е асырылады. •••ы•тыœ тiрегi, оныœ кŸш-•уаты, абыройы мемлекет. •••ы•
нормалары адамƒа бостанды• берiп •ана •оймай, сол бостанд ы•ты •амтамасыз ететiн кŸшке сŸйенедi.
1.•••ы•ты• нормаларды мемлекеттiк органдар ресми тŸрде •а лыптастырады; ¾леуметтiк нормалардыœ бас•а тŸрлерiн •оƒамды• •йымдар •абылдайды, мемлекеттiœ оƒан •атысы жо•.
2.•••ы•ты• нормалардыœ мемлекеттiœ барлы• аумаƒына, барлы• халы•тарына мiндеттi кŸшi бар бас•а нормалардыœ мiндеттi кŸш i тек •йымдардыœ мŸшелерiн •амтиды.
3.•••ы•ты• нормалар жеке адамдардыœ ж¾не •оƒамды• мŸдде-м а•- саттарды •амтиды; бас•а нормалар жеке •йымдардыœ, бiрлест iктердiœ ма•сатын •амтиды.
4.•••ы•ты• нормалардыœ орындалуын мемлекеттiк органдар б а•ы- лап отырады; бас•а нормаларƒа мемлекеттiœ •атысы жо•, олар дыœ орындалуын •йымдар, бiрлестiктер ба•ылайды.
Сонымен, •••ы• дегенiмiз адам мен •оƒамныœ объективтiк ••ры лысымен байланысты т•лƒаныœ бостандыƒын бiлдiретiн, •оƒамды • •атынастарды реттейтiн, ресми ••жаттарда формалды тŸрде аны•тал ƒан, мемлекеттiк кŸшiмен •амтамасыз етiлетiн нормалардыœ жиынт ыƒы.
•оƒамныœ šмiрiнде белсендi ж•мыс ат•аратын •••ы•тыœ функц иялары. Оныœ баƒыттары толып жатыр. Еœ кŸрделi баƒыты мемлекетп ен бiрлесiп ж•мыс жасау. Šйткенi, мемлекеттiœ ж•мысыныœ мазм•ны, баƒыты нормативтiк актiлерде кšрсетiлiп, аны•талып отырады. •• •ы•тыœ негiзгi функцияларыныœ тŸрлерi.:
1.•оƒамныœ ¾р саласына с¾йкес •••ы•, тыœ экономикалы•, ¾леуметтiк, м¾дениеттiк, т¾рбиелiк, экологиялы•, •аржылы• т.б. функциялары болады.
2.Мемлекеттiк билiктiœ Ÿш тŸрiне с¾йкес •••ы•тыœ да Ÿш функци я- сы болады: заœ шыƒару, заœды орындау, заœды •орƒау.
–94 –
•••ы•тыœ б•л екi топтаƒы функциялары мемлекеттiœ функциял арымен с¾йкес келедi. Сонымен бiрге •••ы•тыœ šзiне т¾н екi мiндет терi болады: •оƒамдаƒы •арым-•атынастарды д•рыс реттеп, орындалу ын тездету ж¾не •атынастардыœ байланысын ба•ылап, •орƒап отыру. Мiне, осы мiндеттерге с¾йкес •••ы•тыœ šзiне т¾н екi функциясы болады : реттеу ж¾не •орƒау.
•••ы•тыœ реттеу функциясы нормативтiк актiлер ар•ылы •оƒамды• •атынастардыœ байланысын, орындалу жолдарын, баƒытта рын аны•- тап отыру. Б•л функция екi ¾дiс-т¾сiлмен орындалады: бiрiншiсi –
•••ы•ты• нормада •атынастыœ орындалу жолдарын, баƒытын к šрсету; екiншiсi – нормативтiк актiде субъектiлерге толы• бостанды• беру, д•рыс орындалу баƒытын кšрсету.
•••ы•тыœ •орƒау функциясы – нормативтiк актiлердiœ •оƒамдаƒы •арым-•атынас•а ы•палын, ¾серiн кŸшейту, жаман •атынастарƒа тыйым салу. Б•л функцияныœ ¾дiс-т¾сiлдерi;
–•оƒамдаƒы •атынастардыœ д•рыс орындалуын ба•ылау;
–•••ы•ты нормада тыйым салудыœ себептерiн кšрсету;
–жауапкершiлiктiœ тŸрiн кšрсету;
–жасаƒан •ателiктерi Ÿшiн субъектiлердi жауап•а тарту.
Сонымен, •••ы•тыœ функциясы дегенiмiз – адамдардыœ iс¾рекетiне, мiнезiне, т¾ртiбiне нормативтiк актiлердiœ жасайтын ы•палы мен ¾серi, сол ар•ылы •атынастардыœ д•рыс, уа•ытында орынд алуын •амтамасыз ету.
•••ы•тыœ мазм•нына, нысанына, белгi-нышандарына, функциял а- рына, •аƒидаларына жан-жа•ты тŸсiнiк берудi ая•тап, ендi •••ы•тыœ
•оƒамдаƒы ••ндылыƒына •ыс•аша то•тала кетейiк. •••ы•сыз • оƒам д•рыс, прогрестiк жолмен жа•сы дами алмайды. •••ы• пен мемл екет •оƒамды даƒдарыс•а •шыратпай, д•рыс бас•арып, дамытып кел едi. Б•л объективтiк процесс. •••ы•тыœ ¾леуметтiк ••ндылыƒы:
I. •••ы• адамдардыœ iс-¾рекетiнiœ, жŸйес³н³œ на•ты келiсiмдi, т• ра•- ты, жа•сы орындалуын •амтамасыз етедi. •••ы• •оƒамды• т¾рт iптi дамытып, ныƒайтып, •оƒамды• мŸдде-ма•саттыœ жа•сы орындалуы на мŸмкiншiлiк жасайды.
2.•••ы• адамдардыœ šзара •атынасын д•рыс реттеп, д•рыс бас •а- рып олардыœ мiнезiнiœ, т¾ртiбiнiœ, сана-сезiмiнiœ, iс-¾рекетiнiœ жа• саруына мŸмкiншiлiк жасап, сол ар•ылы •оƒамныœ дамуын жа•сартып отырады.
3.•••ы•тыœ ••ндылыƒы адамдардыœ бостандыƒын, тендiгiн •алы п-
–95 –
тастырып, •орƒауында. •••ы• пен бостанды• бiр-бiрiмен тыƒыз байланысты. •••ы• бостанды•тыœ, теœдiктiœ шеœберiн, шекарасын Ÿне м³ аны•- тап, ба•ылап отырады.
4.•••ы• •оƒамдаƒы ¾дiлеттiктi жа•тап, ба•ылап отырады. Сонды •- тан, халы• арасына кеœ тараƒан ма•ал бар: “•••ы• •аƒаз жŸзiн дегi ¾дiлеттiк, бостанды•, теœдiк”. •••ы• пен ¾дiлеттiк байланысын ыœ, бiрлiгiнiœ тереœдiгi сонда, егер •оƒамдаƒы барлы• жŸйелерi ¾дiл еттiкке •атаœ ба•ылау жŸргiзсе.
5.•••ы• коƒамдаƒы барлы• прогрестiк дамудыœ негiзгi ••ралы. Азаматты• •оƒамды, демократиялы• мемлекеттi ••рудыœ бiрден-бiр даœƒыл жолы. Б•л дŸние жŸзiнiœ мемлекеттерiнiœ т¾жiрибесiнен •алыпт ас•ан шынды•.
6.•••ы• халы•аралы• •атынастыœ, байланыстыœ •айнар кšзi-б• лаƒы. ДŸниежŸзiлiк экологияны жа•сартудыœ ••ралы.
Сонымен, •••ы• •оƒамда зор •ызмет ат•арады. Ол •оƒам šмiрiнi œ барлы• салаларына, жеке адамныœ šмiрiне šзiне т¾н ¾дiстерiме н д•рыс жаƒымды ¾сер етедi. •••ы•тыœ саяси •ызметi мемлекет органд арыныœ •алыптасу, •ызмет iстеу, ат•ару т¾ртiбiн аны•таудан, саяси партиялардыœ, бiрлестiктердiœ, •жымдардыœ •йымдастырылуына жол ашудан, азаматтардыœ •••ы•тарын пайдалануына мŸмкiндiк туƒызудан бай•алады.
•••ы• •оƒамдаƒы барлы• к¾сiпорындардыœ ж•мысын тiкелей ре ттеп, жšнге салып отырады. Демек, •••ы• саяси, экономикалы•, ¾леуметтiк, м¾дени, т¾рбие ••былыстыœ барлы• салаларын реттеп, жšнге салып отыратын ••рал болып есептеледi. •••ы• мемлекеттi, •оƒамды, аза маттардыœ заœды мŸдделерiн •орƒау •ызметiн де жŸзеге асырады. Осыларƒа •оса •••ы• заœды б•зудыœ, алдын-алу •ызметiн де ат•арады.
– 96 –
10 – та•ырып. •€•Ы• ТИПОЛОГИЯСЫ
•••ы•тыœ заœды типологиясы, оныœ тŸсiнiгi мемлекет ж¾не ••• ы• теориясыныœ аса кŸрделi категорияларына жатады. •••ы•тыœ заœды типологиясыныœ ерекшелiктерi •оƒамныœ экономикалы• формациясыныœ сипатымен, мазм•нымен аны•талады. Заœды типология •оƒамм ен бiрге Ÿзiлiссiз объективтiк даму процесiнде болады. Б•л процесте • оƒамныœ мазм•ны šзгерсе соƒан с¾йкес •••ы•тыœ заœды типологиясы да šзгередi.
•••ы•тыœ тŸрлерiн аны•тау, типке жiктеу оныœ тарихи даму процесiн д•рыс тŸсiну Ÿшiн •ажет.
•азiргi заманда •••ы•тыœ мазм•нын аны•тап, тŸрге жiктеудiœ екi жолы бар: формациялы• ж¾не цивилизациялы•. Кеœестiк д¾уiрде елiмiзде формациялы• баƒытты •олданып, •••ы• пен мемлекеттiœ типол огиясын марксистiк теорияныœ пiкiрiне с¾йкес тŸсiнiп келдiк. Б•л теори яныœ пiкiрi бойынша •••ы• пен мемлекеттiœ мазм•ны, нысаны, тŸрi •оƒамныœ экономикалы• базисына байланысты. •оƒамныœ диалектикалы• д аму процесiнiœ ¾р формациясында ¾р тŸрлi экономикалы• базис болады. Соƒан с¾йкес мемлекет пен •••ы•тыœ мазм•ны да šзгерiп отырады – деп тŸсiндiредi марксизм. •••ы•тыœ заœды типологиясы •оƒамныœ экономикалы• материалды• базисына с¾йкес нормативтiк актiлерд iœ тапты• мазм•нын аны•тап, олардыœ ат•аратын •ызметтерiнiœ баƒытын белгiлеу.
Марксистiк теорияныœ ••лиелену, феодалды•, буржуазиялы• (XIX ƒасырдыœ ортасына дейiн) формациялардаƒы •••ы• пен мемле кеттiœ мазм•нын, типiн, тŸрiн тŸсiндiру пiкiрi ƒылыми т•рƒыдан д•рыс. А л, XIX ƒасырдыœ ортасынан бастап •азiргi кезеœге дейiнгi •••ы• пен мемлекеттiœ типологиясын тŸсiнуге марксистiк пiкiрдi •олдануƒа болмайд ы. Себебi б•л кезеœде буржуазиялы• •••ы• пен мемлекеттiœ мазм•ны, нысаны, типi кŸрт šзгердi: либерал-демократиялы• саяси жŸйесi •алып тасты, адамдардыœ бостандыƒы, •••ы•тары жа•сы дамыды. Šкiнiшке орай ме млекет пен •••ы• туралы марксистiк теория социалистiк елдерде догмаƒа айналып, олардыœ мазм•нын, типологиясын ƒылыми т•рƒыдан д •рыс тŸсiнуге мŸмкiншiлiк болмады. Сол себептi социалистiк жŸйе да ƒдарыс•а •шырап, кšпшiлiгi жаœа нары•ты экономикалы• жŸйеге кšштi.
Марксистiк теорияныœ б•л кемшiлiктерiне •арап беттi мŸлдем т ерiс б•руƒа болмайды. Адам •оƒамыныœ объективтiк даму заœдарын тŸсiнуге ¾сiресе šткен формациялардыœ тарихын жан-жа•ты ƒылыми т•р ƒыдан зерттеп бiлуге б•л теорияныœ маœызы šте зор.
Формациялы• типология •••ы•тыœ •анаушы Ÿстемдiк таптыœ мŸдде–
– 97 –
ма•сатын •орƒаудыœ Ÿш тŸрi болды деп тŸсiндiредi: кšне д¾уiрдегi
•••ы•, феодалды• •••ы•, буржуазиялы• •••ы•. •••ы•тыœ алƒаш•ы тарихи типi – кšне замандаƒы Египет, •ндiстан, •ытай, Персия, Греция, Рим мемлекеттерiнде болƒан ••лиеленушiлер •••ыƒы. Оны œ негiзгi ерекшелiктерi ••лдар адам •атарына саналмаƒан, толыƒымен ••лиеленушiлер табыныœ меншiгiнде, •ожасы мŸлiк ретiнде сайы п, айырбастап жiберуге ерiктi. •••ы• ••лиеленушiлердiœ экономикалы• саяси мŸддесiн, šкiметi мен байлыƒын •орƒайды. Жеке меншiкке •ол с•ƒу аяусыз жазаланып отырды.
••лиеленушiлер д¾уiрi šтiп феодалды• •оƒам орнауына байланысты
•••ы•тыœ тарихи екiншi типi феодалды• •••ы• болды. Оныœ нормалары Ÿстем тап-помещиктердiœ мŸдделерiн заœƒа айналдыры п, šкiмет билiгi мен жер-су, бас•а šндiрiс ••рал-жабды•тарƒа феодалды• жеке меншiктi са•тауƒа •ызмет еттi. Феодалды• •••ы• бойынша •оƒам мŸшелерi 3 сословиеге бšлiндi: дворяндар, жер иеленушi феодал дар, басыбайлы шаруалар мен •ала хал•ы. Заœ бойынша б•лардыœ • ••ы•тары бiрдей болуы мŸмкiн емес. Барлы• •••ы•тар мен бостанды•т ар, д¾улет пен д¾реже жер иеленушiлер •олында. Феодалды• •оƒамда •••ы•та
дiни ережелер Ÿлкен орын алады. Мысалы, м•сылман дiнi тараƒа н елдерде ••ранды б•зушылар да мемлекеттiк жазаƒа тартылып от ырды.
Буржуазиялы• •••ы• •орƒаушы таптар •••ыƒыныœ тарихи Ÿшiншi типi. Оныœ ма•саты – капиталистiк •оƒамныœ мемлекеттiк ••рылысын Ÿстем тап-буржуазияныœ мŸддесiн барынша •орƒап заœ жŸзiнде iске асырып отырады. Буржуазиялы• •••ы•тыœ басты šзгешiлiк терi: 1) ол капиталистiк жеке меншiктi адамныœ негiзгi ж¾не •ажеттi •• •ыƒы деп санайды; 2) •оƒам мŸшелерi заœ алдында теœ •••ылы деп жариял айды, бiра• еœбекшiлер Ÿшiн жарияланƒан теœдiк пен бостанды•тар с айып келгенде •аƒаз жŸзiнде •алып отырды. Б•л саяси жŸйе XIX ƒасырдыœ ортасына дейiн са•талып келдi. •ылыми-техникалы• прогресс кезiн де дамыƒан капиталистiк елдерде либерал-демократиялы• саяси жŸй е •алыптасып, адамдардыœ бостандыƒы мен •••ы•тары ед¾уiр жа•сы дам ып, дамушы елдерге Ÿлг³ болуда.
•••ы•тыœ заœды типологиясыныœ екiншi тŸрi – цивилизациялы• баƒыт. Оныœ негiзгi мазм•ны •••ы•тыœ, мемлекеттiœ типтерiн³œ šзгеруiне экономикалы• базистыœ šзгеруi жеткiлiксiз дейдi. Оƒан •оса •оƒамныœ м¾дени-рухани жŸйелерi жа•сы дамып, олардыœ сапасыныœ жоƒ ары деœгейде болуы •ажет деп тŸсiндiредi. Б•л пiкiрдi ƒалымдар-заœгер лердiœ кšпшiлiгi •олдап отыр. Цивилизациялы• пiкiр •••ы•тыœ типiн, тŸ рiн аны•-
– 98 –
таудаƒы ¾дiс-т¾сiлдерi формациялы• кšз•арастан бас•аша. ½лемдегi елдердiœ экономикалы• даму т•рƒысынан 5–тŸрге бšледi: Ÿйреншiктi жай •оƒам, šтпелi кезеœнiœ •оƒамы, даму деœгейi тšмен •оƒам, д амушы елдер •оƒамы, дамыƒан елдер •оƒамы (б•л американды• политолог Уолт Ростау пiкiрi). Ол дамыƒан елдердiœ •••ыƒы мен мемлекетiн бiрнеше тŸрге бšледi: технологиялы•, индустриалды•, постиндустриа лды• мемлекеттер мен •••ы•тар.
Бес тŸрлi •оƒамныœ даму уа•ытын да жобалап кšрсеткен. •оƒа мныœ бiрiншi тŸрi – ауыл шаруашылы•тыœ экономикада басым кезi. Екiншi тŸрi – šндiрiстiœ ептеп šмiрге келе бастауы. •шiншi тŸрi – техниканыœ šндiрiсте ж¾не ауылшаруашылыƒында •олдана бастауы. Тšртiншi тŸрi – техникалы• •оƒамныœ барлы• саласында •олдануы. Бесiншi – ƒ ылымитехникалы• прогресс ар•ылы •оƒамныœ •ар•ынды тŸрде даму ы. Мiне, осы 5 кезеœде – 5 тŸрлi •••ы• пен мемлекеттiœ бес типологиясы болд ы.
½лемдегi мемлекеттердiœ саяси, экономикалы•, м¾дени-¾леуметтiк, географиялы• т.б. ••састыƒына •арай заœды типологияны 20 тŸрге бšлуге болады. Б•л англияныœ ƒалымы А. Тойнби пiкiрi. Сонымен, •••ы•тыœ
заœды типологиясын тŸсiнуде формациялы• ж¾не цивилизациялы• т¾сiлдердi бiрiктiрiп зерттегенде ƒана ƒылыми д•рыс •орытынд ы, т•жырым жасауƒа болады.
•••ы•тыœ хронологиялы• типологиясы да болады: кšне д¾уiрд iœ
•••ыƒы, орта ƒасыр к••ыƒы, жаœа д¾уiрдегi •••ы•, •азiргi заман даƒы
•••ы•. Олардыœ šздерiнiœ ¾дiс-т¾сiлдерi болады. Сол ар•ылы ¾р д ¾уiрдегi
•••ы•тыœ мазм•ны мен нысанын, тŸрлерi мен типологиясын ан ы•тап отыруƒа болады. •оƒамныœ •••ы•ты• жŸйесiнiœ элементтерi: за œ ƒылымы, •••ы•ты• тŸсiнiктер, •••ы•ты• ¾дiс-т¾сiлдер.
Сонымен, •азiргi замандаƒы •••ы• пен мемлекет мазм•ны да, ти пологиясы да кšп šзгерiске •шырады. Олардыœ •анаушылы•, тапты• маз- м•ндары бiрте-бiрте азаюда, жойылуда. Таптардыœ, топтардыœ ара •атынасындаƒы кайшылы•тар бейбiтшiлiк жолмен тiл табысып, шешiмi н табуда. Тапты•, •анаушылы•, •••ы• пен мемлекет ¾леуметтiк •••ы• пен мемлекетке айналуда.
Нары•ты• экономика жŸйесiнде •оƒамды• •атынастарды реттеуде рыноктыœ заœдарыныœ маœызы, рšлi кŸшеюде, ¾сiресе с•раныс пен •сыныстыœ б•л процесте маœызды рšл ат•аруы. Нары•ты• экономиканыœ бiр ƒажабы – мемлекеттiœ ¾кiмшiлiк функциясы азайƒан сайын • оƒамныœ кiрiсiнiœ кšбеюi, экономиканыœ ныƒауы, халы•тыœ ¾леуметтiк жаƒдайыныœ жа•саруы аны• бай•алды.
– 99 –
Либералды•-демократиялы• •••ы• адамдардыœ šмiрiне, ж•мысы на, iс-¾рекетiне, бостандыƒына араласпауƒа, кiрiспеуге •атаœ мемлекеттiк саясат•а айналдырып отыр. Керiсiнше, мемлекеттiœ •ызметi нормативтiк актiлер ар•ылы халы•тыœ ба•ылауында.
•оƒамда демократияныœ, бостанды•тыœ сапасы жа•сарƒан са йын мемлекет пен к••ы•тыœ да жаƒдайлары т•ра•танып, кŸшейе беруг е тиiс, кšп м¾селелер адамдардыœ, •йымдардыœ šздерiнiœ реттеп-бас•аруына ауысып отырады. Осылай •••ы• пен мемлекеттiœ мазм•ны мен нысаны, т ипологиясы мен тŸрi, •ызметi халы•тыœ мiнез-к•л•ы, сана-сезiмi, iс-¾ре кетiмен •алыптасып, •оƒамныœ жа•сы дамуына мŸмкiншiлiк туады.
•азiргi заманда заœды типологиялы• жiктеудiœ маœызы šте зор. XX ƒасырда •••ы• жŸйесi Ÿш есе šсiп екi жŸзге жа•ындады. Типология – заœдарды немесе ••былыстарды •андай да болмасын бiр белгiлерiнiœ орта•тыƒына, ••састыƒына •арай жiктеу.
Типологияныœ негiзгi мiндетi – дŸние жŸзiндегi кšп •лтты•, асп ектiлiк, кšп тŸрлi •••ы•ты• жŸйелердiœ тарихи дамуын, саяси, •лтты• ерекшелiктерiн ескере отырып, ƒылыми жŸйеге •алыптастыру. М•ныœ негiздерi – дŸние жŸзiнiœ •••ы•ты• картасы, •••ы•ты• тарихи типi, •лтты• •••ы•ты• жŸйелерi.
•••ы•ты• жŸйелердi жiктеу, оларƒа сипаттама берудiœ бiрнеше жолдары, тŸрлерi болады. Б•лардыœ iшiндегi еœ негiзгi саяси, экономикалы•, ¾леуметтiк т.б. сала жŸйеге бšлiп •алыптастыру, сол ар•ылы ¾р елдiœ •••ы•ты• жŸйелерiнiœ айырмашылыƒын, ара жiктерiн аны•тау.
•••ы•тыœ жŸйесi бiр елдiœ нормативтiк актiлерiн сала-салаƒа б šлiп жiктеу. •••ы•ты• жŸйе •лтты• кšлемде барлы• нормаларды бiрiктiрiп, оныœ мазм•нын, белгiлерiн, •аƒидаларын, функцияларын т.б. ерекшелiктер³н аны•тау.
•••ы•ты• типологияны •алыптастыратын ••былыстар: •лтты •
•••ы•ты• жŸйе, •••ы•тыœ тарихи типтерi ж¾не •••ы•ты• жŸйе лердiœ мазм•ндарыныœ ••састыƒы (•••ы•ты• «семья»).
1.€лтты• •••ы•ты• жŸйе – бiр елдiœ шеœберiнде экономикалы•, саяси, тарихи ж¾не •лтты• ерекшелiктерiн ескере отырып •алыптас• ан •••ы•ты•
жŸйе. Сонымен бiрге б•л жŸйе šз елiнiœ рухани, м¾дени, ¾дет-ƒ•р пын, салт-д¾стŸрiн де бiрлестiре дамиды. Б•л •••ы•ты• жŸйенiœ ••н дылыƒы осы •лтты• šзгешелiктердi, ерекшелiктердi ескере отырып бiрл естiре отырып •алыптасуында.
2.•••ы•ты• “семьялы•” жŸйе – •••ы•ты• нормалардыœ мазм•н ына •арай бiрлестiрiп, жŸйелеу. Б•л жŸйелеуге бiр немесе бiрнеше д¾уiрдiœ
–100 –