Жоламан .Д ТГП (6)
.pdfсы екi тап•а бšлiнуi, •айшылы• кŸрес³нiœ басталуы. Мемлекет п ен
•••ы•тыœ мазм•ныныœ тарихи šзгерiп отыруы •оƒамды• мŸдде -ма•- сатты •орƒауы.
Мемлекет •оƒамныœ кšп салалы, кšп жŸйелi ••былыстарына с¾ йкес дамып, šмiрге келген бiрлестiк. Оныœ себептерiн •оƒамдаƒы болып жат•ан объективтiк факторлар ••растырады: биологиялы•, психологиялы•, экономикалы•, ¾леуметтiк, дiни, •лтты• т.б. ••былыстар. Сонды•тан, бiр теорияныœ кšлемiнде мемлекет пен •••ы•тыœ пайда болуын ƒы лыми т•рƒыдан толы• тŸсiнуге болмайды.
Жоƒарыда кšрсетiлген теориялардыœ б¾рiнде де кемшiлiктер мен жетiстiктерi бар. Оны ƒалымдар пайдаланады. Мемлекет ж¾не •• •ы•тыœ пайда болуы, ƒылыми т•рƒыдан д•рысыра• тŸсiндiретiн – тарих и материалистiк теория. Б•л теория мемлекет ж¾не •••ы• тари хи туынды
– •оƒамныœ антагонистiк тап•а бšлiнуiнiœ н¾тижесi болып табы лады деп тŸсiндiредi. Ол д•рыс.
Кемшiлiгi – мемлекет пен •••ы•ты тек экономикалы• базиспен шектеуi, жалпы теорияныœ ат•аратын ж•мысын бiр жа•ты тŸсiну i (•оƒамды• маœызын шектеуi) ж¾не олардыœ келешегiн болжаудаƒы жiберген •ателiктерi.
4. Т¾уелсiз •аза•стан мемлекетiнiœ •алыптасуы ж¾не дамуы
•аза•стан мемлекеттiк т¾уелсiздiк алƒаннан берi он бес жыл б олды. Тарих ау•ымын алƒанда б•л – уа•ыт жиынтыƒы ƒана, ал м•ндай уа•ыттыœ iшiнде, ¾лбетте, мемлекеттiк дамудыœ сапалы• жаƒынан жаœа Ÿлг³сiн •алыптастыру бiршама •иын. Он бес жыл – б•рынƒы бiр•алыпты тiршiлiктiœ талай жылдарына татитын о•иƒаларды бойына жина •таƒан уа•ыт болды.
•аза•стан Конституциясы (30.08.1995ж.) мемлекеттiмiздiœ берiктiгiн ныƒайта тŸстi, билiк салалары арасындаƒы šкiлет бšлiсудi заœды тŸрде бекiттi. Азаматты• •оƒам институттары ••рылды, адам •••ыƒы са•талынуыныœ кепiлдiктерi бекiтiлдi, б••аралы• а•парат ••ралдары е ркiн ж•мыс жасауда.
Адам •••ы•тары мен бостанды•тары дегенiмiз – дŸниежŸзiлiк •оƒамдасты• игерген, мойындаƒан ж¾не тиiстi халы•аралы• •••ы•ты•
актiлерде бекiтiлген, ¾леуметтiк ж¾не заœды• жаƒынан •амтам асыз етiлген, ¾рбiр адамныœ •••ы ретiнде мойындалƒан, ешкiм де ерк iн шектеп немесе тыйым сала алмайды. Адам бостанды•тары еш•анда й жаƒдайларƒа байланысты болмайды, ол оныœ еркiнiœ н¾тижесi.
– 21 –
Адам мен азаматтардыœ •азiргi •••ы•тары мен бостанды•тары толы• кšлемде •аза•стан Республикасыныœ Конституциясыныœ екiншi бšлiмiнде (10–39 баптарында) бекiтiлген. Оларды iске асыру б•лжытпай орындау, ба- •ылау Президенттiœ, •кiметтiœ, Конституциялы• кеœестiœ ••зыретiнде.
В.И. Ленин елдiœ к¾сiп•ой мемлекеттiк •ызметiн •алыптастыру м¾селесiне ерекше м¾н берген едi, šкiнiшке орай елдiœ келесi ба сшыларымен жŸзеге асырылмаƒан ж¾не •мытылып кеткен бiр•атар те ориялы• ережелердi дайындаƒанын атап šткен ¾дiл болар едi. Ол былай деген “Кез келген ж•мыс ерекше •асиеттердi талап етедi. Šте кŸштi революционер ж¾не Ÿг³тшi бола отырып, ештеœеге жарамсыз бас•ару шы болуƒа болады. Бас•ару Ÿшiн компетенттi ж¾не белгiлi ƒылыми бiлiмi болу керек”, – деген. •азiргi уа•ыт•а келетiн болса•, мемлекеттiœ б арлы• белгiлерiн ••ру •аза•стан мен ТМД елдерiнде мемлекеттiк бас •ару жŸйесiнiœ жаœа тŸрiн •алыптастыруды басынан бастауƒа тура келгенiн атап šту •ажет. Бюрократияландырылƒан, орталы•тандырылƒан кеœес жŸйесi республикалардыœ дербестiгiне жол берiлмеген бас•арудыœ ескiрген тоталитарлы• нысанын •алдырды. Т¾уелсiздiк жылда ры iшiнде осы баƒытта ешкiмнiœ кšмегiнсiз жеке тŸрде Ÿлкен •адам жасау •ажет болды. €лтты• ерекшелiктер мен д¾стŸрлер мемлекеттiк •ызм еттiœ •йымдастырылуы мен мазм•нына ¾сер етпей •оймады. Алайда, б•л б аƒытта шектен тыс елiгiп кету кšпшiлiк жаƒдайда т¾уелсiз мемлекеттi œ ¾лемдiк •ауымдасты•пен жа•ындасуына •иынды• туƒызады. Аталƒан ситуациядан шыƒудыœ жолы – мемлекеттiк бас•ару жŸйесiнiœ ¾лемдiк •олданылƒан стандарттарды зерттеу ж¾не бекiту, мемлекеттiк •ызметтi •алыптастырудыœ халы•аралы• •аƒидаларын •олдану, азаматты• •оƒамныœ институттары ретiнде жергiлiктi бас•ару ж¾не šзiн-šзi бас•ару т ¾жiрибесiн дамыту болып табылады.
Бiздiœ Республика жинаƒан т¾жiрибеге то•талайы•. 1991 жылдан бастап •аза•стан нары•ты• реформаларƒа •оƒамды демо кратияландыруƒа ж¾не •••ы•ты• мемлекет ••руƒа баƒыт алƒан т ¾уелсiз мемлекет ретiнде пайда болды. ½рине, бiздiœ šмiрiмiздiœ барлы• салаларыныœ тŸбегейлi šзгерiстерi саяси т•ра•тылы••а негiзделуi т иiс едi. Šзгерiстердiœ екпiнiне шаруашылы• байланыстардыœ Ÿзiлуiнен , инвистициялы• саясаттыœ нашарлауынан, бюджет дефицитiмен азаматтардыœ šмiр сŸру деœгейiнiœ тšмендеуiнен пайда болƒан экономикалы• даƒдарыстыœ кейбiр •ырлары ы•палын тигiздi. Алайда, бŸг³нг³ таœда даƒдарыстыœ шары•тау шегiнiœ бетiн •айтарып экономикалы• т•ра•тылы•пен šсу платформасыныœ негiзiн салƒанымыз туралы аны• айта ал амыз.
– 22 –
Осы уа•ыт аралыƒында мемлекеттiк бас•арудыœ м¾нiнде ж¾не жŸйесiнде тŸбегейлi šзгерiстер мен жаœалы•тар жŸзеге асыр ылды. Ол жаœа сипат•а ие болды. •Р-да кеœестiк жŸйенiœ д¾стŸрi бойынш а ¾леуметтiк жŸйеде шешушi роль ат•арƒан бюрократиялы• аппа ратыœ реформасы басталды. Šтпелi кезеœ уа•ытында мемлекеттiк ап парат маœызды роль ат•аратыны сšзсiз, ол ¾леуметтiк жŸйедегi šз салм аƒы мен м¾ртебесiн са•тап •алды. Аппарат •оƒамныœ ерекшеленген бš лiгi, былайша айт•анда оныœ билеушiсi болып табылады. Ол бастап•ыд а šзiнiœ кемшiлктерiн м•раƒа алƒан ¾мiршiл-¾кiмшiл жŸйенiœ басшыларын да •мытпаƒан. Аппарат•а жалпы мемлекеттiк ойлау, жŸрiп т•рудыœ белгiлi бiр моделiн •сыну еркi яƒни, стандартты идеалдарƒа жауап беретiн моделдi •сыну еркi т¾н. Осыдан барып мемлекеттiœ экономикалы• šмiрдiœ барлы• жа•тарын реттеуге деген •мтылыс шыƒады. Д¾стŸрлi ••нд ылы•тарды •айта баƒалау жаƒдайында б•рынƒы бас•арушылы• байланыстардыœ ыдырауы бай•алды. Шектен тыс формализм, орындалатын ж•мыстыœ мазм•нына деген нем••райлы кšз•арас орын алды. ½леуметтiк šзгерiстердiœ аталƒан •асиеттерге бастап•ыда ¾серi аз бол ды. •оƒамды• процестердi реттеудегi мемлекеттiœ шынайы рšлi белгiсiз болып •алды. Экономикаƒа мемлекеттiк араласудыœ белгiлi нысандары мен шектерiн адамныœ •••ы•тары мен бостанды•тарын жŸзеге асыру салас ына араласудыœ шекарасын белгiлеп алуы •ажет болды.
Ескi аппараттыœ •ызметкерлерi бас•арудыœ осы заманƒы маƒынасымен таныс болмады, ¾леуметтiк психологиямен, конфликтологиямен, •лтты• •озƒалыстардыœ социологиясымен, менеджменттiœ те ориясы мен т¾жiрибесi ж¾не кšпшiлiгiнiœ онсыз бас•арушылы• •ызметтi жŸз еге асыру мŸмкiн емес болатын олардыœ •••ы•ты• бiлiмi жеткiлiктi болмад ы.
М•ндай аппарат реформаларды тежейтiн болды. Елде мемлекет тiк •ызметкерлердiœ бiлiктiлiгiн арттыру мен •айта дайындаумен, iрiктеу мен олардыœ дайындыƒын жŸйелi тŸрде бас•аруƒа •абiлеттi ж¾не м емлекеттiк •ызметтi ƒылыми ¾дiстемелiк •амтамасыз етудi жŸзеге асыратын арнайы бас•арушы ••рылым •алыптаспады.
Мемлекеттiк •ызмет жŸйесiндегi к¾с³п•ойлы•тыœ орын алмауы мемлекеттiк •ызмет лауазымдарын iрiктеу •••ыƒын жекелеген басшылардыœ •арауына беру протекционизм (кšбiнесе пара берумен жиi жŸретiн), горизантальды ж¾не вертикальды баƒыттарда •ызм еткерлердiœ жŸйесiз орын ауыстыруы билiк институттарына деген халы•тыœ сенiмсiздiгiн, еœ бастысы – бейбiт уа•ытта •оƒамда даƒдарыст ы• ••былыстарды туƒызып, •орытындысында šз “жемiстерiн” бердi.
– 23 –
Жаƒдай к¾сiп•ой кадрлардыœ жаппай коммерциялы• ••рылымдарƒа кетуiмен •ажеттi кšлемде сапалы мемлекеттiк •ызымет тŸрiнiœ беделi ¾лiде жа•сармады.
Дамыƒан елдердiœ т¾жiрибесi жоƒары бiлiктi ж¾не жауапты мемлекеттiк •ызметкерлердiœ корпусы елдегi кšптеген даƒдарысты• ••былыстарды алдын алуƒа, •оƒамныœ šтпелi кезеœдерiндегi пробл емаларын жеœiл шешуге •абiлеттi екендiгiн кšрсетедi.
Осы кемшiлiктердi ескере отырып Парламент, Президент аппараты, •кiмет (министрлер кабинетi) •аза•стан Республикасыныœ Ме млекеттiк •ызметтi реформалаудыœ концепциясын жасады. Ол баƒдарламаныœ маз- м•нымен жан-жа•ты танысып, б•рынƒы социалистiк мемлекетте рде болып жат•ан процестердi талдай отырып, тšмендегiдей •орыты ндыларƒа келд³:
–•азiргi жаƒдайлардаƒы модернизация вертикальды ат•аруш ы билiктi кŸшейтусiз мŸмкiн емес;
–мемлекеттiк бас•ару жŸйесi жедел тŸрде реформалануы •ажет. Мемлекеттiœ šзi кезеœ-кезеœiмен, жеткiлiктi жаƒдайлардыœ пiсiп
жетiлуiне с¾йкес экономикалы• ж¾не саяси процестердi реттеу м¾селесi бойынша šзiнiœ позицияларын ойластырып отырды. Осылайша, š тпелi кезеœдегi мемлекеттер Ÿшiн мемлекеттiк бас•ару жŸйесiнiœ фу нкциялары мен ••рылымын •йымдастыру саласындаƒы маœызды орта• п роблемаларды бšлiп кšрсетуге тура келд³.
Бiрiншiден, мемлекеттiк •ызметкерлердiœ корпусы реформаларды басты •озƒаушыныœ рšлiн ж¾не олардыœ •ажеттiлiгiнiœ кепiлдiлiгiн мойнына алу •ажет ед³.
Екiншiден, реформаларƒа байланысты к¾сiпкерлердiœ •атары жа•сы пайда табу Ÿшiн кŸштi •••ы•ты• мемлекет ••руƒа •арсы болып, алƒаш•ы кезеœдерде олар реформалардыœ тиiмдi катализаторы бола ал майды.
•шiншiден, мемлекеттiк •ызметкерлердi материалды• •аржылы• ж¾не ¾леуметтiк •амтамасыз ету кŸштi мемлекеттiк бюджеттi •алыптастырумен тыƒыз байланысты. Б•л шенеунiктер арасындаƒы сыба йлас жем- •орлы•тыœ, ж¾не кадрлар арасында ынталандырудыœ жо•тыƒы себептерiнiœ бiрi болып табылады.
Мемлекеттiк органдардыœ ••рылымыныœ ж¾не саныныœ тиiмдiлi гiн арттыру маœызды роль ат•арады. Аппаратты •ыс•арту – ол бюджеттi Ÿнемдеу ƒана емес мемлекет пен •оƒам ж¾не реформаланушы экономика арасындаƒы •атынастарды т¾ртiпке келтiру болып табылад ы. ½рине, б•л бюрократияныœ ескiрген •атыныстары мен функциялары ¾ р этапын-
– 24 –
да жойылып отыратын реформаныœ дамуына •арай жŸргiзiлiп от ырады. Реформа барысында мемлекеттiк аппаратты жетiлдiру ма•саты нда кšптеген орталы• ат•арушы органдар •ыс•артылып жеке министрл iктер мен мемлекеттiк комитеттер •айтадан ••рылып, билiктiœ жоƒарƒы органдарыныœ штатты• сандары •ыс•артылды.
•аза•стандаƒы мемлекеттiк •ызметтi реформалау концепциясын ¾лемнiœ алдыœƒы •атарлы мемлекеттердiœ ж¾не мемлекеттiк, • ••ы•ты• ƒылымдардыœ (¾кiмшiлiк •••ы•ты•) жетiстiктерi мен •йымдастыр ылу т¾жiрибесiн ж¾не де •аза•станды• ерекшелiктерге байланыст ы есептелiп, ••рылу.
Аталƒан концепцияныœ ••рамдас элементтерi ретiнде тšмендегi проблемалардыœ шешiлуi алƒа тартылуы керек.
1)•азiргi заманƒы мемлекеттiк •ызметтi •йымдастыруƒа жауап беретiн реформалардыœ процестерi мен кезеœдерiн •амтамасыз ететiн мамандандырылƒан мемлекеттiк ••рылымды белгiлеу;
2)мемлекеттiк •ызмет туралы заœ саласын •алыптастыру;
3)мемлекеттiк •ызметтi жоƒары бiлiктi мамандармен •амтамасы з ету жŸйесiн •йымдастыру;
4)елдегi мемлекеттiк •ызметтi тиiмдi ¾леуметтiк ба•ылауды •амтамасыз ету.
Англия, А•Ш, ГФР, Жапония сия•ты алдыœƒы •атарлы мемлекеттердiœ т¾жiрибесi мемлекеттiк реформалаудыœ бастап•ы сатысы ретiнде кажеттi деœгейде, к¾сiби тŸрде реформалаудыœ барлы• кезеœдерi мен процестерiне ƒылыми методикалы• басшылы•ты •амтамасыз ете алатын арн айы бас•а- рушылы• ••рылымды ••ру болып табылƒанын кšрсетедi.
А•Ш-та б•л азаматты• •ызметтiœ Федералды• комиссиясы, Жапонияда министрлер кабинетi жанындаƒы персонал iстерi жšн iндегi Кеœес, 1978 жылы Америкада азаматты• •ызметтi реформалау туралы арнайы заœ •абылданƒан.
•аза•стандаƒы мемлекеттiк •ызмет жŸйесiн реформалау, соƒан с¾йкес
•••ы•ты• нормаларды •амтамасыз етудi •ажет етедi. Заœдар мен ережелердi •абылдап жобалаƒан кезде мемлекеттiк •ызметтiœ жаœа Ÿлг³сiн, жетiлдiрiлген заœдарыныœ т¾жiрибесiн басшылы••а ала отырып оларды •абылдау мен жŸзеге асыруды бiртiндеп енгiзу •ажет. Мемлекеттiк •ызметтi реформалауды заœды• •амтамасыз ету процесi созылмауы керек. Аталƒан ж•мыстыœ алƒаш•ы кезеœiнде республикада мемлекеттiк •ызмет туралы заœƒа с¾йкес мемлекеттiк •ызметкерлердiœ бi лiктiлiк сыныбы туралы Ереже, мемлекеттiк •ызметкерлердiœ еœбегiне а• ы тšлеу
–25 –
жаƒдайы туралы Ереже, кадрлы• резервтi •алыптастыру ж¾не онымен ж•мыс т¾ртiбi туралы Ереже, еœбек šткерген жылдары Ÿшiн проц енттiк Ÿстеме а•ы тšлеу Ÿшiн мемлекеттiк •ызметтiœ стажы туралы Ер еже, мемлекеттiк •ызметкерлерге зейнета•ы таƒайындау Ÿшiн еœбек šткерген жылдарын есептеу т¾ртiбi туралы Ереже •абылданды.
Мемлекеттiк •ызмет туралы заœ (1995ж) šзiнiœ реттеуiмен мемлеке ттiк мекемелер мен •йымдарда •ызмет ететiн мемлекеттiк •ызметк ерлердiœ Ÿлкен корпусын (денсаулы• са•тау, бiлiм беру, м¾дениет, темiржол, теœiз флоты, ¾уе флоты ж¾не таƒы сол сия•ты) •амтиды. Сонымен бiрг е мемлекеттiк •ызметтi ¾скери ж¾не азаматты••а бšлмей дамыƒ ан елдерде •алыптас•ан тŸсiнiктен алша•тап кеттiк. Осыƒан байланысты •аза•стан Республикасында аталƒан мемлекеттiк институтты заœды• ж аƒынан •амтамасыз етуде жiберiлген кемшiлiктi тŸзету Ÿшiн мемлекеттiк •ызметтiœ жŸйесi мен негiздерi туралы базалы• заœды •абылдау •ажет болды.
Болаша•та отанды• т¾жiрибенi ескере отырып, кšптеген заœƒ а с¾йкес
•••ы•ты• актiлердi бiрiктiретiн •Р-ныœ азаматты• •ызметi тура лы жаœа заœ •абылдаƒан жšн. М¾селен, Президент аппараты мен Парла менттен бастап аудан мен •ала билiгiнiœ ••рылымдарына дейiнгi мемлекеттiк •ызметтi •алыптастыру тек заœ нормаларымен реттелуiнде жа тыр, яƒни, бiр •••ы•ты• деœгейде реттелуi •ажет.
Мемлекеттiк билiктi жŸзеге асыру жŸйесiндегi лауазымды т•лƒалардыœ ерекше рšлi мен олардыœ заœды• жауапкершiлiгiнiœ ерекше режимiне байланысты мемлекеттiк •ызметтiœ лауазымды т•лƒалары туралы заœды •абылдау •ажет. Онда лауазымды т•лƒаларды iрiктеу р¾сiмi, аттестациялау ж¾не заœды• жауапкершiлiкке тарту туралы арнайы реттелуi керек. Соœƒыларына сенiмсiздiк бiлдiру ж¾не лауазымынан керi •айтару сия•- ты институттармен толы•тыру •ажет.
Болаша•та мемлекеттiк •ызмет туралы заœдардыœ тŸп •азыƒы болып •Р мемлекеттiк •ызмет кодексi болуы •ажет. Оныœ ережелерi елдегi мемлекеттiк •ызметтi •йымдастырудыœ барлы• негiзгi •ырларын реттеуi тиiс.
Мемлекеттiк •ызмет мемлекеттiœ жаœа функциялары мен мiнде ттерiн ƒана басшылы••а алмай И.Кант айт•андай “... мемлекет – таза заœды• мекеме, ол •••ы•тыœ бiрiктiгi Ÿшiн •ажет ж¾не оныœ негiзгi м¾нi о сыда жатыр”, – деген •ƒымды •оƒамда тŸсiнуден бастау алуы •ажет. Ол
•••ы•ты šркениеттi •оƒамныœ маœызды институты ретiнде тиi мдi пайдалану мен тŸсiнудi •ажет етедi. Бiздiœ ойымызша, мемлекеттiк •ызметтiœ д•рыс ж•мыс iстеуiн •амтамасыз етiп, бекiту Ÿшiн оны кадрлы• • амта-
– 26 –
масыз етудiœ арнайы жŸйесiн •алыптастырƒан жšн. Ал, ол šз кезегiнде мемлекеттiк •ызметтi кадрлы• •амтамасыз етудiœ •лтты• баƒдарламасы негiзiнде ••рылуы тиiс (10–15 жылƒа есептелген).
•Р Президентiнiœ ½кiмшiлiгiнiœ Басшысы 1997 жылы šткен “XXI ƒасыр табалдырыƒындаƒы мемлекеттiк бас•аруды модернизациялау: ¾лемдiк т¾жiрибе ж¾не Орталы• Азия” атты халы•аралы• конференция тšмендегi жаƒдайларды атап šттi:
•азiргi уа•ытта •Р кадрлы• саясаты туралы Мемлекеттiк баƒдарламасы •олƒа алына бастады. Оныœ мынадай басым баƒыттары ба р:
•мемлекеттiк •ызметтiœ ашы•тыƒы ж¾не оƒан к¾сiби даярлыƒы мен •абiлеттiлiгiне байланысты теœ д¾режеде орналасу;
••ызметкерге оны iрiктеу, •ызмет бойынша кšтеру, орналастыру кезiнде к¾сiби iскерлiк ж¾не т•лƒалы• жаƒынан баƒа берудегi кешендiлiк пен объективтiлiк;
•мемлекеттiлiк билiктiœ заœ шыƒарушы, ат•арушы ж¾не сот тар ма•- тарына бšлiнуiне байланыссыз мемлекет •ызмет жŸйесiнiœ бiрл iгi;
•кадрлардыœ ракционалды жŸйелi тŸрде жаœартылып отырылу ы, жаœа кŸштердiœ келуi есебiнен сапалы тŸрде кšбейтiлуi, ¾р жастаƒы кадрлардыœ мŸмкiншiлiктерi мен •абiлеттiктерiн пайдалану;
•кадрлы• саясатты мемлекеттiк •ызметкерлердiœ ¾ртŸрлi са натына олардыœ творчестволы• потенциалын толы• ашу ма•сатында арнайы адамдар негiзiнде реттелу;
•мемлекеттiк кадрлы• саясатты демократияландыру, оны жергiлiктi жерлер мен айма•тарƒа заœ шеœберiндегi кадрлы• м¾селелердi шешудi беру есебiнен децентрализациялау;
•мемлекеттiк •ызметкерлердiœ жоƒары т•рƒан басшылар мен мемлекеттiк органдардыœ ж¾не де •оƒам мен халы•тыœ ба•ылауында болуы;
•кадрлы• м¾селелердi шешуде нормативтi •••ы•ты• тараптар мен р¾сiмдердi орындау ж¾не заœдылы•ты •амтамасыз ету.
•ызметкерлердiœ к¾сiп•ойлыƒы мен ••зырттiлiгiн арттыру ж•м ысын тŸбегейлi šзгерту Ÿшiн мемлекеттiк •ызметкерлердiœ бiлiктiлi гiн арттырудыœ ж¾не •айта дайындаудыœ кšп деœгейлi дифференсацияланƒан жŸйесiн ••ру •ажет.
ХХI ƒасырдыœ мемлекеттiк •ызметкерiнде белгiлi бiр iскерлiк •абiлеттiлiктерi, бiлiмдiлiгi, м¾дениеттiлiгi мен •атар даму болаш аƒын болжау мŸмкiншiлiгi де болу керек. Мемлекеттiк •ызметкерлердiœ ойлары стратегиялы•, болжаулы•, логикалы, ж¾не мобильдi болуы керек.
–27 –
½зiрге бiлiктiлiктi арттыру мен ш•ƒыл дайындауƒа ƒана кšœiл бšлiнуде. Мемлекеттiк ж¾не мемлекеттiк •ызметкерлер •оƒамныœ ¾леум еттiк институттары ретiнде •оƒам мен азаматтардыœ мŸдделерiне •ыз мет ететiн болƒанды•тан, соларƒа •атысты •ызметтiк функцияларын жŸз еге асыруƒа баƒытталƒан.
Арнайы инстанциялармен жŸзеге асырылатын ба•ылау, мемлекеттiк •ызмет жŸйесiндегi жауапкершiлiк, д¾лдiлiк пен заœдылы• режимiн •амтамасыз етуге мiндеттi.
Мемлекеттiк •ызметтi ба•ылау функциясын жŸзеге асыруда заœ шыƒарушы билiк, атап айт•анда, парламенттiк ••рылымдар маœыз ды роль ат•аруы тиiс. Соƒан байланысты Парламент талаптарында мем лекеттiк •ызмет жšнiндегi арнайы комиссия болуы керек. Парламент •••ы•ты•,
саяси ж¾не •аржылы• ба•ылау тŸрлерiн жŸзеге асыруƒа баƒытталƒан. •азiргi кезде соттарды жетiлдiрiп мемлекеттiк •ызметтi ¾леум еттiк
ба•ылау жŸйесiне •осу •ажет. Ол Ÿшiн округтiк соттарды •алыптастыру керек. Оныœ себебi бiрiншiден, мемлекеттiк •ызметкерлердiœ за œ талаптарын орындауына бiлiктi сот ба•ылауын жŸзеге асыру Ÿшiн, екiншiден, азаматтардыœ сот жŸйесiнiœ ж¾не заœдардыœ орындалуына дег ен сенiмдiлiгiн арттыру Ÿшiн. М•ндай шешiм бiзде бiр•атар дамыƒан елдердегi арнайы ¾кiмшiлiк соттардыœ ж•мыс iстемеуiмен де тŸ сiндiрiледi.
Мемлекеттiк •ызмет азаматтар мен •оƒам Ÿшiн максимальды т Ÿрде ашы• болуы тиiс. Оныœ •йымдастырылуыныœ жариялылы• •аƒида сы оныœ табиƒаты мен баƒытынан шыƒады.
Экономика да šзгерiп жатыр. Жыл šткен сайын •лтты• рынок толы••анды бола тŸсуде. Мемлекеттiœ iшкi экономикалы• комплексi •алыптасты. Экономикалы• ••рылымды• •айта ••руы жŸрiп жатыр. •аза•- стан халы•аралы• рынок•а да жан-жа•ты араласуда.
•аза•стан егемендi, т¾уелсiз мемлекет ретiнде •алыптасты ж ¾не ¾лемдiк •оƒамдасты•тыœ толы• •••ылы мŸшесi, оныœ ажырамас бšлiгi. Б€€-ныœ мŸшесi болды. •азiргi кезде •аза•стан Республикасы ¾ лемнiœ 117 мемлекетiне танылды, олардыœ 105-мен дипломатиялы• •атынастар орнатылды. Мемлекетаралы• ж¾не Ÿк³метаралы• 800-ден астам Ш арттар мен Келiсiмдер жасалды.
Б•л кезеœде елiмiз Ÿшiн мемлекеттiк ••рылыс м¾селелерiнiœ бiр iншi д¾режелi маœызы болды. Жаœа мемлекеттiлiктiœ iргелi негiздерi • аланды, •оƒамды• дамуды реттеп ж¾не баƒыттап отыруƒа •абiлеттi бiрт•тас мемлекеттiлiк билiк •алыптасты. Коƒамныœ рухани šмiрiне, оныœ ¾леуметтiк кšœiл-кŸйiне, •лтты• сананыœ тŸлеуiне байланысты салаларда да бiршама кŸрделi ж•мыстар ат•арылды. •аза•стан зайырлы, демократиялы•, •••ы•ты• ж¾не ¾лемге ашы• мемлекет ••руда. Б•л принциптер бiздiœ Конституциямызда баянды етiлген.
– 28 –
•аза•стан Республикасыныœ азаматтарына н¾сiлiне, •лтына, жынысына, тiлiне, ¾леуметтiк, мŸлiктiк ж¾не лауазымды• жаƒдайына, ¾леуметтiк тегiне, т•рƒылы•ты жерiне, дiни кšз•арасына, сенiмiне, •оƒамды • бiрлестiкке мŸшелiгiне, сондай-а• б•рын •ылмысты• жазаƒа тар тылƒанына •арамастан •••ы•тар мен бостанды•тар теœдiгiне кепiл дiк берiлiп, азаматтарды кемсiтушiлiктiœ кез келген тŸрiне тыйым салынƒа н.
Адамдарды патриотизмге, азаматтылы••а т¾рбиелеу, мемлекеттiœ, барлы• •оƒамды• •йымдардыœ, кезек кŸттiрмейтiн негiзгi мiнде тi. Азаматты• келiсiм негiзiнде ¾рдайым мемлекет пен халы•тыœ, мемл екет пен жеке сектордыœ бiрлiгi дамып келдi. На• осыныœ ар•асында кšп теген елдер даƒдарыс пен жо•шылы•ты еœсере бiлдi. Келешекте бiз де даƒдарыстан шыƒып, экономика мен ¾леуметтiк жаƒдайды жа•сартып,
•••ы•ты•, демократиялы• мемлекет орнатып, дамыƒан елдерд iœ •атарында боламыз.
•аза•стан Республикасыныœ Президентi мен •к³мет³ 2005 жылƒы экономикалы• ж¾не ¾леуметтiк саясаттыœ, •оƒамды одан ¾рi демократияландыру мен мемлекеттiк бас•ару тиiмдiлiгiн арттырудыœ, м¾дениет, бiлiм беру мен руханият салаларын дамытудыœ негiзг³ баƒыттарына арналƒан баƒдарламасын •абылдады. Алдаƒы уа•ытта саяси реформаны œ iске асыратын негiзгi басым баƒыттары:
Áiðiíøi – мемлекеттiк бас•ару жŸйесiн жаœалап жетiлдiру. М•ндаƒы басты мiндеттер – мемлекеттiк бас•ару деœгейлерi арасында ƒы ••зыреттiлiктiœ ара-жiгiн ай•ын ажырату, бюджетаралы• •атынастар жŸйесiн жетiлдiру.
Åêiíøi – сайлау жŸйесiн одан ¾рi жетiлдiре беру, оныœ жŸрг³зу процесi б•рынƒыдан да ай•ын ¾рi ашы• болуƒа тиiс. Сайлаудыœ н¾тижесiн аны•- тау процесiне автоматты а•паратты• жŸйе енгiзу.
•øiíøi – саяси жŸйенi демократияландыру Ÿшiн азаматты• •оƒам институттарын одан ¾рi ныƒайта беру. •кiметтiк емес •йымдармен бiрлесiп ж•мыс жасау. Б•л туралы жаœа заœ •абылдануƒа тиiс.
Òšðòiíøi – б••аралы• а•парат ••ралдарыныœ •оƒамымызды демократияландыру барысындаƒы рšлi мен орнын ай•ын кšрсету. •кiмет БА• рыногындаƒы б¾секелестiк барысын ай•ын •адаƒалап отыруƒ а, оныœ монополияƒа айналуына жол бермей, тежелеп отыруƒа тиiс.
Áåñiíøi – •••ы• •орƒау мен сот органдарыныœ •ызметiн жетiлдiре беру мемлекеттiк органдардыœ басты м¾селелерiнiœ бiрi болуƒ а тиiс. Ал•абилер институтын кезеœ-кезеœiмен енгiзу. Сонымен бiрге iстi •араудыœ сот•а дейiнгi кезеœдерде де, сондай-а• сот сатыларында да оœ айлатылƒан ж¾не жеделдетiлген ресiмдерiн енгiзу кšрсетiлген.
БŸг³нде •аза•стан Республикасы, каза•тыœ т¾уелсiз мемлек етi деген атауымыз бар. Т¾уелсiздiктiœ демократиялы• д¾стŸрi, •••ы•ты• тетiгi,
– 29 –
м¾дени ортасы, еœ бастысы, ¾леуметтiк негiзi бар. •аза•станн ыœ т¾уелсiздiгi туралы тереœ де, сали•алы кšз•арас •алыптасты ратын, тiптi сол тŸсiнiктi т•ра•тылы• пен татулы••а •ызмет еткiзетiн орта• •ƒым ж¾не м¾дениеттiœ жетiстiгi бар. Оны •аза•тану деп атауƒа болады.
•аза•тану дегенде •аза•тыœ елдiк, мемлекеттiк, •лтты• ж¾не азаматты• ерекшелiктерiн •алыптастыратын тарихи жаƒдай мен м¾де ни баƒдарды бейнелейтiн жŸйенi, оныœ ¾леуметтiк т•ра•тылыƒы мен š зiндiк татулыƒын кšрсететiн идеялардыœ, iзденiстердiœ т¾сiлдерi мен т¾жiрибелер жиынтыƒын айтамыз; адам болу, азаматты••а ену, •лтты• парызды šтеудiœ •лтты• šрнектерi мен т¾жiрибес³н д¾рiптеймiз.
Есейген ел де, ерiктi ер де т¾уелсiздiк Ÿшiн табан тiрестi, •ан тš гiстi. Азамат та, мемлекет те т¾уелсiздiктен тiрек, тынышты• iздедi, с онды•тан Ÿмiтiн Ÿзбедi. Оƒан себеп жал•ы да жалаœ емес. Т¾уелсiздiк – та рихи жаœарудыœ шындыƒы мен то•тамы; адамды •оƒаммен, ¾леуметтi адаммен теœдiкте •стаудыœ д¾некерi; игiлiктi адамгершiлiкке, адамды•ты игiлiкке •ызмет еткiзу; šмiрге деген сŸйiспеншiлiктi iстегi •айы рымдылы•пен, ¾дептегi имандылы•ты šнерге деген ••марлы•пен толы•тыру. •оƒамды• •атынас •а•тыƒысында т¾уелсiздiктiœ идеясы мен т Ÿрлерi – тарих тiрегi мен т•лƒа т•т•асына, заман зары мен азамат арын а тектес. Рухы биiктер ƒана осындай жа•сылы•ты тiледi, ¾рi кŸнделiктi жасауƒа •мтылды.
Республикамыздыœ он бес жылды• т¾уелсiздiгi хал•ымыздыœ т арихына жаœаша, жан-жа•ты •арауƒа •йт•ы, бŸг³нг³ шебiмен шегiн šркениет šлшемiмен баƒалауƒа д¾некер ж¾не болаша• м•ратына деген баƒдарды халы•аралы• деœгеймен салыстырып жетiлдiруге себеп кер. Олай болса, •аза•танудыœ таƒдыры мен болашаƒы бiр •рпа•тыœ дŸниетанымы, м¾дениетi ж¾не •оƒамды• т¾жiрибесi ретiнде Ÿйлестiретiн iз денiстер мен шараларды ойластыратын да, ойларды iске асыратын с¾т к елдi. С¾ттi сауатты да, салауатты пайдалану – зиялылардыœ тšл парызы мен борышы екенi ха•.
•аза•стан Республикасыныœ Президентi Н•рс•лтан Назарба ев šзiнiœ •аза•стан хал•ына Жолдауында: ”Бiз тарихымызда т•œƒыш рет Шыƒыс Азия мемлекеттерiнiœ т¾жiрибесiн ж¾не šзiмiздiœ кšп•лтты ¾рi к šпдiндi •оƒамымыздыœ ерекшелiгiн ескерiп, Батыс демократиясыныœ • аƒидаттарына сай келетiн т¾уелсiз мемлекетiмiздi орнатты•” – деп • уанышты сезiммен айтты.1
1Назарбаев Н.А. •аза•стан экономикалы•, ¾леуметтiк ж¾не саяси жедел жаœару жолында. Егемен •аза•стан. 19 а•пан, 2005 ж .
– 30 –