Жоламан .Д ТГП (6)
.pdfКiн¾лi ¾рекет Ÿшiн ƒана жауаптылы• •аƒидасы. Б•л •аƒида, негiзiнен, заœ шыƒарушыƒа арналады. Оныœ тек •оƒамƒа зиянды ••лда•ты • табиƒаты мен •оƒам ••ндылыƒына •айшы келетiн ¾рекеттерге ƒана заœды жауапкершiлiктi бекiтуiн талап етедi. Егер де субъект •••ы• б•зуƒа жол беру кезiнде šз еркi болмаса, iс-¾рекетiн³œ н¾тижесiн болжай а лмаса, болжауƒа тиiстi болмаса, оныœ болуын тiлемесе ж¾не šзiн бас•ара алмаса, ол жауаптылы••а негiз бола алмайды.
Заœдылы• •аƒидасы. Б•л •аƒида бойынша жауапкершiлiк •••ы•ты•
нормамен тыйым салынƒан ¾рекет ж¾не де тиiстi норманыœ сан кция шегiнде пайда болады. Сонымен •атар барлы•, процессуалды• ережелер са•талынып отырып, бекiтiлген •••ы• б•зушылы• туралы ф актi н¾тижесiнде ƒана пайда болƒан жауапкершiлiк заœды пайда болып табылады.
½дiлеттiлiк •аƒидасы. Ол šз мазм•ны бойынша келесi талаптарды •ояды:
–терiс •ылы• Ÿшiн •ылмысты• жазалауƒа болмайды;
–адамныœ намысын тŸсiретiн жазаны енгiзуге жол берiлмейдi;
–жауапкершiлiктi бекiтушi ж¾не оны кŸшейтушi заœныœ керi кŸшi болмайды;
–бiр •••ы• б•зушылы• Ÿшiн жауапкершiлiк таƒайындалады;
–жауапкершiлiктiœ деœгейi жасалƒан •••ы• б•зушылы•тыœ ауырлыƒына с¾йкес келуi тиiс;
–жауапкершiлiк б•зылƒан •••ы• пен келтiрiлген зиянныœ орнын толтыруы тиiс.
Ма•сат•а с¾йкестiлiк •аƒидасы. Ол •••ы• б•зушыƒа •атысты алынƒан шараныœ заœды жауапкершiлiктiœ ма•сатына с¾йкес келуiн талап етедi:
–•••ы• б•зушылы•тыœ ауырлыƒына байланысты мемлекетт³к кŸштеу шарасын iрiктеу;
–Егер жазалау ма•саты орындалƒан жаƒдайда, жауапкершiлiктi жеœiлдету немесе шартты, шартсыз тŸрде босату;
–Егер заœды жауапкершiлiктiœ ма•саты онсыз да орындалуƒа жатса заœды жауапкершiлiктi šзге жауапкершiл³кпен ауыстыру. Жауаптылы• •аƒидасы:
–Áiðäå-áið •••ы• б•зушылы• мемлекет Ÿшiн елеусiз •алмауƒа тиiс;
–•••ы•, б•зушы мiндеттi тŸрде заœ алдында жауапты;
–•••ы• •орƒау органдардыœ •ызметкерлерiнiœ жоƒары к¾сiп•ойлыƒы. Заœды жауапкершiлiктiœ šз уа•ытында орындалуы. Керi жаƒдайда ол
–201 –
šзiнiœ м¾нiн жойып, •••ы• б•зушылы• жасалƒан уа•ыттаƒы ¾леу меттiк жаƒдайƒа байланысты с¾йкестiлiгiн жояды.
Жалпы •••ы• теориясы т•рƒысынан •••ы•ты• реттеу механиз мiнде
•••ы• б•зушылы• жаœа •атынасты тудырып šзгертiп, то•тататын заœды себептiœ рšлiн ат•арады. Б•л жаƒдайда •••ы• б•зушы мен мемл екет арасында ¾рекет жасалƒаннан бастап •орƒаушы •••ы• •атынасы орын алады. Б•л •••ы• •атынасыныœ заœды мазм•ны оныœ катысушыл арыныœ субъективтiк •••ы•тары мен мiндеттерiн ••райды. Мемлек ет •••ы•
б•зушылы• фактiсiн бекiткеннен кейiн, кiн¾лiге кŸштеу •олдан уƒа
•••ылы. Бiра•, жасалƒан ¾рекеттi •ылмыс, азаматты• •••ы• б•з ушылы•, ¾кiмшiлiк немесе т¾ртiптiк терiс •ылы• деп баƒалайтын •••ы• нормасыныœ санкциясы бойынша жŸзеге асады. •••ы• б•зушы ресм и тŸрде кiн¾лi деп табылса жасалƒан ¾рекетi Ÿшiн ••зыреттi органныœ таƒайындаƒан жазасын орындайды ж¾не ол жазаныœ тиiстi •••ы• норма сыныœ шегiнен шыƒып кетпеуiн талап етуге •••ылы.
Мемлекет •оƒамды• šмiрде т¾ртiптi •амтамасыз ету барысынд а, заœныœ шегiнде ж¾не заœныœ негiзiнде ¾рекет етедi. Заœдылы• реж имi •••ы•
т¾ртiбiн •алыптастырады, олай болса, •••ы•ты• жауапкершiлiк адамдардыœ ¾рекетiн •••ы•ты• реттеудiœ н¾тижесi болып табылады.
Сонымен заœды жауапкершiлiктiœ функциялары:
1.Жазалау – •••ы• б•зушыƒа, •оƒамныœ бас•а да мŸшелерiне, келешекте •••ы• б•зушылы••а жол бермеуiн ескертедi.
2.Б•зылƒан •••ы•ты •алпына келтiру азаматты• •••ы• пен рет телетiн •оƒамды• •атынастарƒа с¾йкес, б•зылƒан •••ы•ты •алпына к елтiредi.
3.Т¾рбиелiк азаматты• заœды са•тап, šзгелердiœ •••ы•тары ме н заœды мŸдделерiн ••рметтеуге баулиды.
Заœды жауапкершiлiктiœ жасалу сипатына байланысты т¾ртiптiк, ¾кiмшiлiк, материалды•, азаматты• ж¾не •ылмысты• деп бšледi. Жауапкершiлiктiœ ¾рбiрiне šзiндiк жазалау шарасы мен ерекше •олдану т¾ртiбi жšн болады.
1) Т¾ртiптiк жауапкершiлiк. Т¾ртiптiк жауапкершiлiктi б•зу салдарынан жауапкершiлiк пайда болады. Оныœ Ÿш тŸрi кездеседi:
– iшкi еœбек т¾ртiбi ережелерiне с¾йкес;
– баƒыну т¾ртiбiне байланысты салалардаƒы ережелерге байл анысты •орƒаныс;
– темiр жол, су, ¾уе транспортыныœ ережелерiне с¾йкес.
2) •ылмысты• ж¾не ¾кiмшiлiк •••ы•ты•; жауапкершiлiк заœ нормаларында кšрсетiлген •••ы• б•зушылы•тар Ÿшiн •олданылады. •ылмы-
–202 –
сты• ж¾не ¾кiмшiлiк, жауапкершiлiкке тартушы субъект болып табылады •ылмысты• жауапкершiлiк ¾р кез жекелiк сипат•а ие болады. Яƒни, •ылмысты• жауапкершiлiкке •ылмыс жасаƒан адам ƒана тартылады. ½кiмшiлiк жауапкершiлiктiœ тŸрлерi: ескерту, айыпп•л, •атаœ сšгiс.
3) Азаматты• •••ы•ты• жауапкершiлiк •••ы• б•зушыныœ šзге т•лƒаныœ мŸддесiне байланысты келтiрiлген шыƒынды šтеу Ÿшiн заœд а немесе шартта кšрсетiлген тšлемдi тšлеу немесе зиянныœ орнын т олтыруƒа байланысты орындалады. Азаматты• •••ы•ты• жауапкершiлiктiœ ма•- саты – тиiстi субъект б•зылƒан мŸлiктiк •••ы•ты •алпына келт iру болып табылады. Б•л жауапкершiлiкке келтiрiлген шыƒынды толыƒымен šтеу •аƒидасы т¾н.
Жауапкершiлiктiœ •ай тŸрi болмасын •••ы• т¾ртiбiн •орƒау, азаматтарды •••ы• нормаларын šз ерiктерiмен орындауƒа т¾рбиелеу, олардыœ
•••ы••а сай т¾ртiптiœ •ажеттiгiн тŸсiнуге баулуƒа негiзделген. Мемлекетте заœдылы• пен •••ы• т¾ртiбiн •амтамасыз етудiœ бiрден-бiр ¾дiсi азаматтарды шынайы тŸрде мемлекеттiœ алдынƒандыƒы, •••ы• тары мен мiндеттерiнiœ •амтамасыз етiлгендiгi жšнiнде сендiре бiлу болы п табылады.
Заœды жауапкершiлiктiœ т¾рбиелiк ы•палыныœ тиiмдiлiгiнiœ алƒы шарты •••ы• б•зушыны •оƒам, •жым болып жазалау. Сендiру тек кŸштеу ¾дiстерiнiœ орынды Ÿйлесiмдiлiгi ƒана заœды жауапкершiлiктiœ жоƒарƒы деœгейде ¾рекет етуiн •амтамасыз етедi.
Заœды жауапкершiлiктiœ тŸрлерiн, оныœ жŸзеге асырылу т¾ртiбiн, нысанымен шатастырмау керек. Заœды жауапкершiлiк тŸрлi нысанда жŸзеге асуы мŸмкiн. М¾селен, азаматты• •••ы•ты• жауапкершiлiк сотты•, ¾кiмшiлiк т¾ртiпте жŸзеге асырылады. Ал жауапкершiлiктiœ кейбiр тŸрлерi, м¾селен, •ылмысты• тек сотты• т¾ртiпте iске асады.
Сонымен, •••ы• б•зушылы•ты – •••ы• нормаларын, оныœ •аƒид а- ларын, ол жŸктеген мiндеттердi б•зу, тыйым салынƒан ¾рекеттердi жасау ж¾не оƒан жол берген адам мiндеттi тŸрде заœды жауапкершiлiкке тартылады. Тура жауаптан босататын м¾н жайларында орын алатынын ескерген жšн.
1. •ажеттi •орƒану. ½ркiмнiœ жеке šмiрiне šзiнiœ ж¾не от басыныœ ••пиясына •ол с•ƒылмауына, абыройы мен ар-намысыныœ •орƒауына
•••ыƒы бар (•Р Конституциясы 10–6). •ажеттi •орƒану деп заœ •орƒайтын мŸдденi •ылмыскердiœ •ол с•ƒуына оƒан зиян келтiру ар•ы лы •орƒануды айтамыз. •ажеттi •орƒану •ылмыскердiœ озбырлыƒына •арсы •олданылатын ¾рекет. Осындай ¾рекеттiœ н¾тижесiнде •ылмыскердiœ денесiне
– 203 –
жара•ат тŸсуi мŸмкiн. Ол тiптi šлуi де мŸмкiн. Адам •ылмыскердiœ зорлыƒынан •ашып ••тылуы мŸмкiн. Алайда, •ылмыстыœ объектiсi бо лƒан адам, •ылмыскерден •ашпай, оƒан бар кŸшiмен •арсылы• кšрсе тсе б•л •ажеттiк •орƒану болып табылады. Ол заœды болуы Ÿшiн заœ •ор ƒайтын мŸддеге тšнген •ауiптi ¾рекетке тойтарыс беруге баƒытталуы керек.
•ажеттi •орƒану ар•ылы азамат šзiнiœ жеке басын, šмiрiн, денсаулыƒын, мŸлкiн, саяси ¾леуметтiк бас•а да •••ы•тарын •орƒай алады. • ажеттiк •орƒану ар•ылы •ылмысты• жауап•а тарту жасына толмаƒан баланыœ да ¾рекетiнен •орƒануƒа жол берiледi.
Заœды •ызмет мiндеттерiн ат•арып жŸрген лауазым иесiне šз šмiрiне •ауiп тšнсе ƒана •орƒануды •олданады, бас•а жаƒдайда •ажеттi •орƒануды •олдануƒа болмайды. Егерде лауазым иесiнiœ ¾рекетi заœсыз болып кšрiнсе (•амап •ою, •стап т•ру, т.с.с.) азамат оƒан •арсыласпай заœсыз деген ¾рекетке шаƒым бере алады. Лауазым иесiнiœ заœ •орƒайтын мŸддеге •ылмысты• •ол с•ƒуына •ана •арсыласуƒа болады, м¾селен , милиция •ызметкерi мас кŸйiнде б•за•ылы• жасап, бiреудiœ šмiрiне, денсаулыƒына •ауiп тšнген жаƒдайда •ажеттi •орƒану мŸмкiндiгi пайда болады (милиционер •ажетсiз жаƒдайда ••ралын пайдаланса кiсiлердi •ор•ытса т.с.с.). •ажеттi •орƒану болуы Ÿшiн •ылмыс басталуы (тонай бастау, •ра бастау) немесе •ылмыс каупi тiкелей тšну керек. Егер •ылмыс жасалып болса, •ылмыс •аупi šтiп кетсе, •ажеттi •орƒануды •олдануƒа болмайды.
•орƒану •ылмыстыœ тŸрiне ж¾не •ауiптiлiгiне с¾йкес келсе ƒана заœды деп танылады. •орƒану т¾сiлiнiœ •ылмысты• ¾рекетке с¾йке стiгi туралы м¾селенi сот •арап, шешедi. Ж¾бiрленушi •орƒану ¾рекетiн •олданƒанда оныœ шегiнен шыƒып кетуi мŸмкiн ¾рине, •ажеттi •орƒанудыœ шегi šте ж••а ¾рi уа•ыты бай•ала бермейдi. ½сiресе, •ылмыс •аупi тšнгенде оны ойлап, бiлу •иын, šйткенi шабуылƒа тап болƒан адам сас•ала•тайды, Ÿрейленедi. Осыныœ салдарынан ол •ылмыскердiœ ¾рекетiне с¾йкес емес т¾сiлдер •олданып, оныœ •ылмысына ла йы•сыз зиян келтiруi мŸмкiн. Кейбiр жаƒдайда •ажеттi •орƒаныстыœ шегiнен шыƒуƒа жол берiледi (абыройына •ол с•••ан •ылмыскердi ¾йелд iœ šлтiруi, тонаушыƒа •арсы •ару •олдану т.с.с.). Болƒан жаƒдайлардыœ барлыƒын жан-жа•ты тергеп м¾селенi шешетiн сот.
2. М¾жбŸрлi •ажеттiлiк кŸйiнде жасалƒан ¾рекет заœды ж¾не •оƒамƒа •ауiптi емес деп табылады. М¾жбŸрлi •ажеттiлiк жаƒдайында заœ •орƒайтын екi мŸдде бiрiмен-бiрi ай•асады. Осы ай•асудыœ н¾тижесiнде тек бiреуiнiœ са•талуы мŸмкiн болƒанды•тан, екiн шiсi ••рбан
– 204 –
болады. Заœ •орƒайтын мŸддеге •ауiп адамныœ ¾рекетiнен, с¾тсiз жаƒдайдан (кšшеде тайып к•лап, ая•-•олын мертiктiру), табиƒи апа ттан (жер сiлкiну, су тасу, šрт, т.с.с.) болуы мŸмкiн. М¾жбŸрлi •ажеттiлiк жаƒдайында •ауiп наƒыз аны• болуы керек. М¾селен, сŸзеген сиыр адамƒа тура •мтылƒанда оны атып šлтiрдi делiк. Б•л м¾жбŸрлi •ажеттiлiк ада мƒа жануарды šлтiрiп зиян келтiргенi Ÿшiн мŸлiктiк жауап•а тартуƒа болмайды.
М¾жбŸрлi •ажеттiлiк жаƒдайда келтiрiлген зиян заœды деп таны лады:
–Егер тšнген •ауiптен сол с¾тте •орƒайтын мŸддеге зиян келтiрмей бетiн •айтаруƒа болмаса.
–Егер келтiрiлген зиян бетiн •айтарƒан зияннан ¾лде•айда кем болса (Ÿлкен Ÿйдi, šрттен са•тап •алу Ÿшiн жанып жат•ан тšбесiн •ирату, жараланƒан адамды жедел емханаƒа жеткiзу Ÿшiн бiреудiœ кšлiгiн р••сатсыз айдап кету т.с.с.).
½детте жасалƒан •••ы• б•зушылы••а байланысты жауапкершiлiктi таƒайындау барысында iстелген ¾рекеттiœ тŸрi, ауырлыƒы, жауаптылы•- ты жеœiлдететiн ж¾не ауырлататын м¾н-жайлар ескерiледi.
Сонымен •••ы• б•зушылы• жайында •андай ой •орытуƒа болад ы?
•••ы• б•зушылы•ты болдырмаудыœ бiрден-бiр шарты •••ы•ты•
ж¾не •оƒамды• т¾ртiбiнiœ са•талуына келiп тiрелмек. •оƒам •• •ы•ты• т¾ртiбiне негiзделiп, ар•а сŸйеп •алыптасып, šмiр сŸре алады д еген сšз. Šйткенi •оƒамдаƒы толып жат•ан •арым-•атынастыœ басым кšп шiлiгi
•••ы• ар•ылы бас•арылып, •••ы•ты• iс-¾рекет ар•ылы реттел iп отырады. Яƒни, ¾рбiр азамат šз мŸддесiн, ма•сатын, т¾ртiпке с¾йкес д амытады. Сол ар•ылы iске асыруƒа тырысады. Осы шарт орындалƒанда ƒана •оƒамда •••ы•ты• т¾ртiп •алыптасып, ныƒаяды. Толыƒымен •••ы•ты•
т¾ртiп орнайды: Жеке адамныœ бостандыƒы, •••ыƒы толы• тŸрде •орƒалады. •оƒамдаƒы т¾ртiптiœ жаƒдайы жа•сарады, ныƒаяды. •оƒамныœ саяси, ¾леуметтiк, экономикалы•, м¾дени-идеологиялы• негiзi дамып ныƒая тŸседi. Демократия дамып, •••ы•ты• мемлекет, азаматты• •оƒам ••руƒа мŸмкiндiк туады.
Ендеше, •оƒамды• т¾ртiп орнатудыœ басты жолы – тŸрлi ¾леуметтiк нормалардыœ, былайша айт•анда, адамдардыœ мiнез-••л•ын ре ттейтiн •аƒидалардыœ орын алуы. •оƒамды• т¾ртiптiœ бiр бšлiгi б•л д¾с тŸрлiк т¾ртiп. ½леуметтiк нормалардыœ еœ негiзгiсi, алƒаш•ы пайда бо лƒаны ¾дет-ƒ•рып, д¾стŸр •аƒидалары. ½р халы•та олар ежелден-а• • алыптас- •ан. М¾селен, •аза• хал•ыныœ ¾деттерiнiœ заœ сия•ты кŸшi бол ƒан. •асым ханныœ “•ас•а жолы”, Есiм ханныœ “Ескi жолы”, Т¾уке ханныœ “Жетi жарƒысы”. Осындай ¾деттердiœ кŸшiмен •оƒамда т¾ртiп орнаты лƒан.
–205 –
½леуметтiк нормалардыœ маœызды тŸрi ¾дептiк нормалар. Ол ¾д ептiк т¾ртiптi реттейдi. ½дептiк нормалардыœ •••ы• сипаты болмайд ы. Олар адамƒа •••ы• бермейдi, мiндет жŸктемейдi. Негiзiнен адамныœ а р-•ятын, намысын •алыптастырып, солар ар•ылы •оƒамды• т¾ртiп орнат уƒа •йыт•ы болады. ½дептiк нормалар •••ы•ты• нормаларƒа тŸрткi негiз болып отырƒан. •••ы•ты• нормалардыœ басым кšпшiлiгi ¾дептiк нормалардан н¾р алады, соларƒа ар•а сŸйейдi. Неƒ•рлым •••ы• но рмаларƒа ¾дептiк нормалар ар•ау болса, соƒ•рлым заœдардыœ ¾леуметтiк, адамгершiлiк м¾нi жоƒары болады.
•оƒамды• •йымдардаƒы т¾ртiп те •оƒам бiрлестiктерiнiœ норма ларымен •амтамасыз етiледi. Жоƒарыда айтып šткен •оƒамды• т¾ртiптiœ ¾рбiр бšлiгi šзiне т¾н ережелермен реттеле келiп, н¾тижес³нде толы ••анды •оƒамды• т¾ртiп орнап, •••ы• б•зушылы••а •арсы Ÿлкен тос•ауыл орнатады. Заœныœ Ÿстемдiгi келесi нышандармен ерекшеленедi.
– 206 –
24 –òà•ûðûï. ÇÀŒÄÛËÛ•, •€•Û•ÒÛ• Ò½ÐÒIÏ Æ½ÍÅ ÇÀŒÄÛ Ò½ÆIÐÈÁÅ
•оƒамдаƒы •атынасты •••ы•ты• реттеудiœ жа•сы дамуы мемлекеттiœ, бiрлестiктердiœ, саяси •йымдардыœ, д•рыс ¾дiлеттi ж•мыс жасауыныœ сипаттамасы; халы•тыœ бостандыƒы, теœдiгi дамып, жеке адамн ыœ, •оƒамныœ мŸдде-ма•саттары бiрiгiп •алыптасуыныœ сипаттамасы.
Заœдылы• дегенiмiз – •••ы• субьектiлерiнiœ мемлекеттiœ заœдарын д¾л ж¾не •атаœ орындау мен •адаƒалау, оларƒа нышан келтiруге жол бермеу. Заœƒа т¾уелдi актiлердi ба•ылау заœдылы••а жатпайды. Заœдылы•тыœ мазм•ны Ÿш талаптан ••рылады. •аза•стан Республикасы Конституциясыныœ 14-бабы.
1.•оƒамда ¾дiл заœ саясаты болу керек. Сол ар•ылы мемлекетт iœ заœдары бостанды•ты, теœдiктi, адамгершiлiктi, инабаттылы•ты , парасаттылы•ты т.б. жа•сылы•ты •орƒау керек; мемлекет пен азаматтардыœ ара•атынасын д•рыс бас•аруы.
2.Конституцияныœ, заœныœ мазм•нын толы• iске асыру, д•рыс орындау. “Сšз бен iс бiр жерден” шыƒу.
3.Конституция мен заœда халы•аралы• •••ы•тыœ принциптерiн •атаœ •орƒау, оларƒа н••сан келтiруге жол бермеу.
Мiне, осы талаптар, iс жŸзiнде бiрiгiп, •алыптасса •оƒамда заœд ылы• орнап, •••ы•ты• мемлекет орнатуƒа мŸмкiншiлiк болады.
Заœдылы•ты •орƒау субъектiлерi: мемлекет, оныœ органдары, лауазымды т•лƒалар, •оƒамды• •йымдар егерде заœды р••саты болса. Жеке т•лƒалар-азаматтар заœдылы•ты •орƒаудыœ субъектiсi болмайды. Олар заœды б•зса •••ы•ты• т¾ртiптi б•зƒан болып саналады.
Заœдылы• дамыƒан елдердiœ саяси, мемлекеттiк, экономикалы•, ¾леуметтiк, м¾дениеттiк ••рылысыныœ негiзi. •атаœ заœдылы• • оƒамныœ барлы• саласына šзiнiœ ¾серiн, ы•палын тигiзедi. Заœдылы•тыœ šзiне т¾н ерекшелiктерi:
– заœдылы• барлы• •оƒам кšлемiнде дамиды; оны орындау, дамыту барлы• •оƒамныœ ж•мысы. Б•л ж•мысты •амтамасыз ету мемлек еттiœ, бiрлестiктердiœ, ода•тардыœ, •жымдардыœ, саяси партияларды œ мiндетi, ба•ылау мемлекеттiк органныœ ж•мысы.
– заœдылы• нормативтiк актiлер мен тыƒыз байланыста дамид ы. Олар бiр-бiрiне зор ¾сер етiп отырады. Бiрi жа•сы дамыса, екiншiсi де жа •сы дамиды, нашар дамыса екеуiнiœ де деœгейi тšмен болады.
–207 –
Сонды•тан, заœдылы• пен мемлекеттiœ бiр-бiрiмен тыƒыз байланыста ат•аратын•ызметтерi:
–заœ шыƒаруды сапалы дамыту, ныƒайту, кемшiлiкке жол бермеу, заœды б•лжытпай, уа•ытында орындау;
–заœныœ Ÿстемдiгiн орнату;
–адам šз •••ыƒын, šз бостандыƒын •орƒаймын деп бас•аныœ
•••ыƒына н••сан келтiрмеуге мiндеттi;
–•••ы•ты б•зушылылы•пен •атаœ кŸрес жŸрг³зу.
•••ы•ты• т¾ртiптiœ жоƒары д¾режеде болуы заœдылы•тыœ деœг ейiне байланысты. Заœдылы• жа•сы болса т¾ртiп те жа•сы болады. Б• л екеуi бiр-бiрiмен тыƒыз байланыста дамиды.
Азаматтарды т¾рбиелеудiœ ¾р мемлекетте тиiстi жŸйелерi болады, оныœ тŸрлерi: саяси, •••ы•ты•, моралды•, эстетикалы• т.б. Б•лардыœ ¾р•айсысыныœ šзiне т¾н ерекшелiктерi болады. Бiра• б¾рi бiрiгiп бiр мŸ дде– ма•сатты iске асыруƒа, орындауƒа Ÿлес •осады. Ол ма•сатта – азаматтардыœ рухани сана-сезiмiн, психикасын, бiлiмiн, šмiрлiк т¾жiриб есiн, т¾ртiбiн, адамгершiлiгiн кšтерiп жа•сарту. •••ы•ты• нормалардыœ басым кšпшiлiгi ¾дептiлiк нормалардан н¾р алады – соларƒа ар•а сŸйейдi. Неƒ•рлым •••ы•ты• нормаларƒа ¾дептiлiк моралды• нормаларлар ар•ау болса, соƒ•рлым заœдардыœ ¾дiлеттiк, адамгершiлiк м¾нi жоƒар ы болады.
Осы жŸйенiœ негiзгi тŸрлерiнiœ бiрi – •••ы•ты• т¾рбиелеу. Б•л ж•мыс екi баƒытта жŸргiзiледi: бiрiншi баƒыты – азаматтарƒа ••• ы•ты• бiлiм беру; екiншi баƒыты – олардыœ •••ы•ты• м¾дениет³н, сана -сезiмiн жа•сарту. •••ы•ты• т¾рбиенiнiœ œегiзгi ма•саты:
–адамдардыœ •••ы•ты• сауаттылыƒын оныœ мазм•нын жа•сы бiлiп, жа•сы тŸсiнуiн •амтамасыз ету;
–адамдардыœ заœƒа, •••ы•ты• т¾ртiпке деген мiнез-••л•ын, iс - ¾рекетiн жа•сарту;
–адамдардыœ •••ы•ты• нормаларды д•рыс •олдану, •атаœ орындау т¾жiрибесiн жа•сарту.
•••ы•ты• т¾рбиелеу жŸйесi жŸргiзетiн жауапты субъектiлерi: мемлекет, органдар, лауазымды т•лƒалар, адамдар, заœды •йымдар, саяси партиялар.
Б•л •ызметтiœ объектiсi: адамдармен •оƒамды• •ƒымдар.
•••ы•ты• т¾рбиенi iске асыру, орындау механизмi тšрт бšлiмнен т•рады:
1) •оƒамды• рухани сана;
2) •••ы•ты• норма жŸйесi; оныœ сапасы;
–208 –
3)•••ы•ты• т¾рбие ж•мысыныœ нысаны ж¾не ¾äiñ-ò¾ñiëäåði;
4)т¾рбие ж•мысы жŸрг³зу деœгейi, сапасы.
Мiне, осы •••ы•ты• т¾рбиенiœ механизмi ар•ылы •оƒамдаƒы заœ дылы•ты, •••ы•ты• т¾ртiптi дамытып, жа•сартуƒа мŸмкiншiлiк •ал ыптасады. •••ы•ты• т¾ртiптiœ мазм•ны – субъектiлердiœ д•рыс т¾ртiб i, нормативтiк актiнiœ талабына с¾йкес ж•мыс жасау, iс-¾рекетте •ателiкке жол бермеу. •••ы•ты• т¾ртiптiœ ••рылымы – •оƒамныœ санасымен байланысты т•рƒыда iс-¾рекет жасап, •атынас ар•ылы šздерiнiœ мŸ дде-ма•- сатын iске асыру. •••ы•ты• т¾ртiптiœ ерекшелiгi – б•л •арым-•атынас
•••ы•ты• норма ар•ылы šмiрге келiп, мемлекеттiœ ба•ылауында болады. Егерде •арым-•атынаста •ателiктер кетсе, оны мемлекетт iк орган тŸзетуге тиiс.
½скери •••ы•ты• т¾ртiптiœ šзiне т¾н ерекшелiктерi болады: šз дерiнiœ жеке арнаулы заœдары, ережелерi болады. Барлы• •арым-•атынас сол заœдармен реттелiп, бас•арылады. Жалпы саясатта еш•андай айырмашылы• жо•. Тек реттеуде, бас•аруда šзгешелiктер болады.
Сонымен •••ы•ты• т¾ртiп дегенiмiз – •оƒамдаƒы •атынастардыœ нормативтiк актiлер ар•ылы д•рыс, •атаœ уа•ытында реттелiп , орындалуы.
Зандылы•пен •••ы•ты• т¾ртiптiœ кепiлдiктерi:
1.Материалды• кепiлдiк – егерде субъектiлер šзара •ателiкте р жiберсе, šздерi келiсiмге келiп нормативтiк актiнi д•рыс орындауƒа тиiс.
2.Саяси кепiлдiк – •оƒамныœ саяси т•ра•тылыƒы заœдылы••а, т ¾ртiпке кšп ¾сер етедi. •оƒамдаƒы барлы• бiрлестiктер, ода•тар, •жым дар, саяси партиялар д•рыс, жа•сы ж•мыс жасауы кšп ¾сер етедi.
3.Моральды• кепiлдiк – •оƒамныœ инабаттылы•, парасаттылы• деœгейi жа•сы болса заœдылы•, т¾ртiп те жа•сы болуƒа тиiс.
4.Заœды кепiлдiк – мемлекеттiœ заœдылы•ты, т¾ртiптi ба•ылап от ыратын арнаулы органдарыныœ рšлi, маœызы, ¾серi šте зор.
•оƒамдаƒы заœдылы•, бостанды•, •••ы•ты• т¾ртiп, демократи я бiрбiрiмен тыƒыз байланыста дамиды, бiр-бiрiне зор ¾сер, ы•пал жас айды.
½р мемлекетте •оƒамды• т¾ртiп ж¾не •••ы•ты• т¾ртiп болады . •оƒамдаƒы •абылданƒан барлы• ¾леуметтiк нормаларды мемлекетт iк органдар, бiрлестiктер, ода•тар, •йымдар, •жымдар, азаматтар д•ры с, уа•ытында орындау – •оƒамды• т¾ртiп. •оƒамды• •атынастардыœ жаƒдайы •••ы• нормалардыœ талабына с¾йкес болса – •••ы•ты• т¾ртiп. Екеуi бiр-бiрiмен тыƒыз байланыста дамиды. Заœдылы• пен •••ы •ты• т¾ртiптiœ ¾леуметтiк маœызы: 1) •оƒамды• šмiр бiр•алыпты жа•сы дами-
–209 –
ды; 2) мемлекеттiк, шаруашылы•, •оƒамды• •йымдармен органда р жа•сы ж•мыс жасайды; 3) барлы• адамдардыœ •••ыƒын, бостандыƒыныœ , барлы• •йымдардыœ, •жымдардыœ мŸдде-ма•сатын д•рыс орындап, дамытуƒа мŸмкiншiлiк туады.
Заœдылы• пен •••ы•ты• т¾ртiптi жа•сы дамыту ¾дiс-т¾сiлдерi:
–•••ы•ты б•лжытпау шараларыныœ жŸйесiнiœ сапасын жа•сарту;
–кiн¾ƒа с¾йкес заœды жауапкершiлiктiœ тŸрiн аны•тау, ¾дiлеттi жаза •олдану;
–ерiксiз жауапкершiлiктi •олдануды д•рыс пайдалану;
–заœдылы••а, •••ы•ты• т¾ртiпке мемлекеттiк ба•ылауды ¾дiлеттi жŸрг³зу.
Сонымен •••ы•ты• т¾ртiп – заœдылы•тыœ д¾йектi, на•тылы тол ы• орындалуы. Заœдылы• – •••ы•ты• т¾ртiптiœ мазм•ны мен ма•са ты, м•раты мен •аƒидалары. Заœдылы•пен •••ы•ты• т¾ртiп тыƒыз байл анысты.
•••û•òû• ò¾ðòiï – çàœäûëû•òûœ ìàçì•íû ìåí ìŸääå-ìà•ñàòû. Î ñû åêi
•ƒым бiрлесiп орындалып жатады.
2. Заœды процесс ж¾не заœды т¾жiрибе тŸсiнiгi мен мазм•ны
Мемлекеттiк аппараттыœ жа•сы, сапалы •ызмет ат•аруы Ÿшiн • оƒамныœ барлы• саласында •атаœ т¾ртiп болу •ажет. Оны ¾р мемлекет šздерiнiœ заœдары, •аулылары, ережелерi, н•с•аулары ар•ылы реттеп, тиiстi т¾ртiп •алыптастырып отырады. Мысалы, халы•тыœ šкiлдiк органдары ныœ ж•мыс регламентi, мемлекеттiк органдардыœ •ызметiнiœ ережелерi, жалпы халы•ты• сайлау жŸрг³зу ережелерi, м•рагерлiк м¾селелерiн шешу ережелерi т.б. н•с•ау-••жаттар. Осы нормативтiк актiлер, н•с•ауларƒа с¾йкес ¾р мемлекеттiк аппарат šз жŸйесiндегi органдардыœ • ызметiнiœ жоспарын, баƒдарламасын жасап отырады. Сол ар•ылы ¾кiмшiлiк , мемлекеттiк т¾ртiптi Ÿнемi ба•ылауƒа алып, сапасын жа•сартуƒа мŸмкiншiлiк жасап отырады.
Мемлекеттiк аппараттыœ •ызметтерi сан•ырлы болады. Оныœ ж еœiл ж¾не кŸрделi тŸрлерi болады. Мысалы, азаматты• актiлер беру, (адамныœ тууы, šлуi, Ÿйленуi туралы ••жаттар), нотариалды• кеœсед е ¾ртŸрлi ••жаттар растап – бекiту т.б. Б•л •ызметтер жеœiл iс-¾рекеттер. Ал, азаматты•, •ылмысты• •••ы•таƒы iстердi жан-жа•ты объективтiк т •рƒыдан тексеру, ол iстердi сотта •арап, ¾дiлеттi Ÿкiм немесе шешiм шыƒару šте кŸрделi процесс. Сонды•тан, мемлекет кŸрделi •ызметтер мен iстер туралы арнаулы ережелер, кодекстер, заœдар •абылдап отырады. Мысалы, азаматты•-процессуалды•, •ылмысты•-процессуалды•, кодекстер. Мемлекеттiк аппараттыœ •ызметтерiнiœ жеœiл-ауыр, кŸрделi тŸрлерiне
–210 –