Жоламан .Д ТГП (6)
.pdfобъективтiк даму заœдылы•тарына сŸйене отырып шешуге тиiс . Оƒан дейiн ¾лi кšп ж•мыстар ат•арылуы •ажет. Еœ негiзгi м¾селе – ¾лем кšлемiнде барлы• елдерде •••ы•ты• мемлекеттi •алыптастыру.
Сонымен мемлекет пен •••ы•тыœ маœызы, рšлi ¾зiрше кŸшеймес е, тšмендеген жо•. ½лемдiк кšлемде де, жеке мемлекеттер шеœбе рiнде де олардыœ ат•аратын •ызметтерi кŸрделене тŸсуде. ДŸние жŸзiнде
•••ы•ты• мемлекет •алыптасса мемлекет пен •••ы• •оƒамды бас•аруды бiрте-бiрте бiрлестiктерге ж¾не ¾леуметтiк нормаларƒа бер уi мŸмкiн. Сšйтiп адамдардыœ šздерiнiœ бас•ару жŸйесiнiœ •алыптасуы об ъективтiк заœƒа айналуы ƒажап емес. Б•л заœды диалектикалы• процесс .
•азiргi заманда халы•аралы• •••ы•тыœ еœ негiзгi мiндетi – ада мдардыœ табиƒи •••ы•тарын, бостанды•тарын ¾лемдiк кšлемде заœ ды т•рƒыдан •алыптастырып iс-жŸзiнде ¾р елдiœ šмiрлiк шындыƒына айна луы •ажет. Адамдардыœ •••ыƒы мен бостандыƒын Ÿш т•рƒыдан тŸсiну керек: 1) адамныœ •••ыƒы; 2) азаматтыœ •••ыƒы; 3) жеке т•лƒаныœ •• •ыƒы.
Адамныœ •••ыƒы – ол адамдардыœ šмiрге келуiмен бiрге •алыптас•ан табиƒи •••ы•тары. Оныœ •лтты•, мемлекеттiк, заœды• шеœберi болуƒа тиiс емес ж¾не табиƒи •••ы•тарƒа ешкiм, еш•андай орг ан шектеу •оя алмайды. Б•л •••ы•тар бiрiккен •лттар •йымыныœ ба•ылауында.
Азаматтыœ •••ыƒы – адамдардыœ табиƒи бостанды•тары мен
•••ы•тарын ¾р мемлекеттердiœ заœдары ар•ылы •абылдауы. Сол мемлекеттiœ Конституциясы ар•ылы адамдар – азаматты• •••ы•тарƒа ие болады – мемлекеттiœ азаматы деп саналады.
Жеке т•лƒа •••ыƒы – адамдардыœ азаматтыƒына •арамай на•ты жеке т•лƒаныœ •••ыƒы, оныœ шеœберi сол т•лƒаныœ •абiлетi, бiлiмi, ру хани сана-сезiмi, адамгершiлiгi ж¾не •ызметiнiœ šкiлеттi ••зыретiне с ¾йкес аны•талады.
•оƒам ж¾не халы•аралы• šмiрде б•л Ÿш •ƒымды жеке-жеке •олд а- нуы сирек кездеседi, кšбiнесе жалпылама тŸрде •олдана бере дi. Заœ ƒылымында •••ы•пен •атар “бостанды•” – деген •ƒым бар: ой бост андыƒы сšз бостандыƒы, сана бостандыƒы, дiн бостандыƒы т.б. Адамныœ ж¾не •оƒамныœ šмiрiнде “•••ы• – бостанды•” деген •ƒымдар бiр-бiрi нiœ орнына пайдалана бередi.
Заœды объективтiк мiндеттер дегенiмiз – адамныœ табиƒи бостанды•тарымен •атар •оƒамды• т¾ртiпке šте •ажеттi iс-¾рекетте р (¾рекетсiздiк) жиынтыƒы. Б•л мiндеттер •оƒамныœ объективтiк процесiнде табиƒи бостанды•тармен тыƒыз байланыста дамып, ескiрiп, жа œарып отырады. Объективтiк мiндеттер екi топ•а бšлiнедi: 1) табиƒи мiндет тер. Мы-
– 241 –
салы, кiсi šлтiрмеу, •рлы• жасамау, ата-ананы, Ÿлкендердi ••рметтеу, сыйлау, жастарƒа •ам•орлы• кšрсету т.б.; 2) заœды мiндеттер – •оƒамды• мŸдде-ма•сатты д•рыс, жа•сы орындау Ÿшiн мемлекеттiк šкiлеттi органдардыœ кiргiзген мiндеттi iс-¾рекеттер (¾рекетсiздiк). Мы салы, отанды •орƒау, т¾ртiп са•тау, сайлауƒа •атысу т.б.
Адамдардыœ табиƒи бостанды•тары мен мiндеттерi халы•арал ы•
•••ы•та да, Б€€-ныœ декларациясында да жан-жа•ты •амтылып , оларды орындаудыœ негiзгi кепiлдiктерi •šрсетiлген, оныœ тŸрлерi:
–халы•аралы• •••ы•тыœ кепiлдiгi;
–¾лемдiк •оƒамды• •йымдардыœ кепiлдiгi;
–¾р мемлекеттiœ šз iшiндегi кепiлдiгi.
Мазм•нына •арай кепiлдiктiœ тšрт тŸрi болады: 1) экономикалы•-
•••ы•ты•; 2) саяси-•••ы•ты•; 3) ¾леуметтiк-•••ы•ты•; 4) нормати втiк кепiл. Кепiлдiктi iс жŸзiне асырудыœ бес ¾дiс-т¾сiлi болады: материалды•, ¾дiлеттiк, процессуалды•, техникалы•, заœды жауапкершiлiк.
•аламды• проблемалар. XXI ƒасырдыœ, басындаƒы •азiргi заманныœ ерекшелiктерi: бiр жаƒынан ¾лемде ƒылыми-техникалы• про грестiœ •ар•ынды тŸрде дамып, ¾леуметтiк табысыныœ, кiрiсiнiœ жа•сар уы, екiншi жаƒынан – ¾ртŸрлi саяси-экономикалы• деœгейдегi мемлекеттер šзара •айшылы•та дамуда. Б•л кŸрделi ¾лем адамзаттыœ ƒаламды• проблемаларын шешiп šздерiнiœ жаƒдайын т•ра•тандыруƒа талаптануда.
•аламды• проблема дегенiмiз – дŸние жŸзiндегi барлы• халы•т ардыœ мŸдде-ма•сатын •амтитын м¾селелер, оны мемлекеттер же ке-жеке орындауƒа еш•андай мŸмкiншiлiктiœ жо•тыƒы. •аламды• проблемалардыœ белгi-нышандары:
–Б•л проблемалар жер жŸзiндегi барлы• халы•тыœ мŸддесiн •а мтиды;
–Б•л баƒытта шешiлмеген м¾селелер барлы• адамзат•а •ауiп тšндiрiп, болаша••а кедергi болып отыр;
–Б•л проблемаларды барлы• халы•, барлы• мемлекет бiрiгiп •а на орындай алады.
Осы кšрсетiлген проблемалар бiр-бiрiмен тыƒыз байланыста. Со нды•- тан оларды жина•тап-топтастырып iске асыруды •ажет етедi, оныœ негiзгi баƒыттары:
1) ½лемдiк ядролы• апатты болдырмау, •ару-жара•ты жаппай шыƒаруды, ядролы• •аруƒа сына• жŸрг³зудi то•тату;
2) Саяси-экономикалы•, м¾дени-¾леуметтiк, экологиялы• т.б. салаларда халы•аралы• ынтыма•тасты•ты ж¾не серiктестiктi •а лыптастыру;
–242 –
3)Дамыƒан ж¾не дамушы елдердiœ арасындаƒы экономикалы• алша•ты•ты жою;
4)Энерго-шикiзатты•ты, азы•-тŸлiк, демографиялы• даƒдарыст ы жою немесе б¾сеœдету, экологияныœ талаптарын iске асыру, космос кеœiстiгiнде бiрiгiп ƒылыми зерттеулер жŸрг³зу;
5)•ылыми–техникалы• прогрестiœ жетiстiктерiн адамдардыœ денсаулы•, ¾леуметтiк, бiлiм, м¾дени, рухани жŸйелерiндегi ж•мысты жетiлдiруге пайдалану;
6)Терроризмге, наркобизнеске •арсы кŸресте халы•аралы• кšлемде, ¾лемдiк кеœiстiкте жŸрг³зу.
Жер планетасында šмiр жасауды са•тау Ÿшiн, ¾лем кеœiстiгiнде адамзаттыœ мŸдде-ма•сатын iс-жŸзiне асыру Ÿшiн ƒалымдардыœ, мемл екеттiк ж¾не саяси •айраткерлерiнiœ жаœаша ойлау •абiлеттiгiн халы•тардыœ арасындаƒы •айшылы•ты, сенбеушiлiктi жоюƒа пайдалану •ажет.
Ядролы• кŸресте, келiспеушiлiкте екi •арама-•арсы топтыœ бiр i де жеœiске жетуi мŸмкiн емес, б•л кŸрес ¾лемдегi адамзатты, барл ы• тiршiлiктi жоюмен ая•талады. Сонды•тан, барлы• мемлекеттер д Ÿние кеœiстiгiнде адам •оƒамыныœ барлы• саласында адамгершiлiкт i, ¾дiлеттi, теœдiктi, бостанды•ты •амтамасыз ету Ÿш³н, халы•аралы• •ар ым-•аты- насты орнатуы •ажет. Б•л кезек кŸттiрмейтiн ƒаламды• мiндет. Осы проблеманы iс-жŸзiне асыру ¾лемдiк екi šзектi мŸдде-ма•сатты орындауƒа мŸмкiншiлiк бередi. Бiрiншi – ¾лемде т•ра•ты, •••ы•ты• мемлекет орнауƒа тиiс; екiншi – адамдардыœ, коƒамныœ, мемлекеттердiœ демократиялы• баƒытта дамуына толы• мŸмкiншiлiк •алыптасуы тиiс. Осы баƒыт та аз да болса т•ра•ты, сапалы iстер ат•арылуда: •арама-•арсы екi саясат жŸрг³зу то•татылды, ¾скери блоктар жойылуда, ядролы• •аруƒа сына• жŸрг³зу то•татылды. Б•лардыœ орнына жалпы халы•ты• ма•сат •ойылы п мемлекетаралы• демократиялы• •атынастар орнауда. •азiргi д¾уiрде ¾лем ¾скери егестен экономикалы• б¾секелестiкке ойыса бастады. Б•л Ÿрдiстiœ бел алатынына, бейбiтшiлiк орнап, тату кšршiлiктiœ •алыптасуы на халы• мол сенiм артуда. ½р мемлекеттiœ заœдары, нормативтiк актiлерi осы ƒаламды• проблеманы iс-жŸзiне асыру баƒытына кšшiрiлуде. Мысалы, •аза•стан Республикасы Конституциясында глобалды• проблемалар кеœ орын алып, оларды орындау баƒыттары кšрсетiлген.
“•аза•стан Республикасы халы•аралы• •••ы•ты•тыœ принци птерi мен нормаларын ••рметтейдi, мемлекеттер арасында ынтыма•тас ты• пен тату кšршiлiк •арым-•атынас жасау, олардыœ теœдiгi мен бiр-бiрiнiœ iшкi iстерiне араласпау, халы•аралы• дауларды бейбiт жолмен шешу саяса-
–243 –
тын жŸргiзедi, •арулы кŸштi бiрiншi болып •олданудан бас тартады” – деп кšрсетiлген •аза•стан Конституциясында (8–6.). “Мемлекет адамныœ šмiр сŸруiмен денсаулыƒына •олайлы айналадаƒы ортаны •орƒауды ма•сат етiп •ояды”, (31–6., 1–т.). Экологияны •орƒау баƒыттары: атмосфераны, суды, жердi, топыра•ты ластау, жануарларды ж¾не šсiмдiктердi •орƒау. Осы м¾селелер бойынша •••ы•ты• нормалардыœ сапасын жа•- сартып, олардыœ орындалуын •амтамасыз ету. Осы м¾селелердi кšршiлес мемлекеттермен бiрлесiп iс-¾рекеттер жасау кšрсетiлген. Егерде ¾лемдегi барлы• мемлекеттер осы кšлемде iс ат•арса, жер планетасыныœ экологиясы ластанбай, табиƒи мšлшерде болар едi.
Бiздiœ д¾уiрiмiзде, ¾лемнiœ ¾скери егестен алыстауына орай б¾секелестiк ¾скери саладан саяси ж¾не экономикалы• салаƒа ойыса бастады. Б•л Ÿрдiстiœ бел алатынына халы• сенiм артып, бейбiтшiл iк орнап, тату кšршiлiктiœ •алыптасуына Ÿмiт артуда. Адамзат дамуыныœ бŸк³л тарихи т¾жiрибесi мемлекеттiœ алƒа басуы ж¾не т•ра•ты šсуi ж Ÿзеге асырылатын •ажеттi шарттардыœ бастауында. Бостанды• пен т¾уелсiздiктi орнату жеткiлiксiз, оны табанды тŸрде •орƒап, ныƒайтып, •рпа •тарƒа •алдыру •ажет.
Бiздiœ ма•сатымыз •оƒам дамуыныœ ¾ртŸрлi моделдерiнiœ б³р-б³ р³мен тŸйiс³п, б³р³г³п ¾лемд³к м¾селе болуƒа ти³с. •аза•стан мем лекет³н³œ нег³зг³ ма•саты осы.
– 244 –
ТЕОРИЯЛЫ• Б²Л²МД² НЫ•АЙТУ•А Ы•ПАЛЫН ТИГ²ЗЕТ²Н •ЛГ²ЛЕР
1-Ÿëã³
Мемлекет ж¾не •••ы• теориясы
Мемлекет ж¾не •••ы• теориясы
Теорияныœ п¾н³
Теория – «•ылым нен³ зерттейд³?» деген с•ра••а жауап беред³
Теория: мемлекет ж¾не
•••ы•тыœ пайда болуын, дамуын ж¾не •оƒамды бас•арудаƒы жалпы объективт³к заœдылы•тарын •арастырады
Теорияныœ ¾д³с³
•ылым •андай ¾д³ст¾с³лменен зерттеу жŸрг³зед³? – деген с•ра••а жауап беред³
Методиканыœ зерттеу ¾д³с³ – философияныœ заœдары мен санаттары
1Б•л Ÿлг³лерд³ Хропанюк В.Н. «Теория государства и права», М., 1993, о•улыƒынан алды•.
– 245 –
2-Ÿëã³
Мемлекетт³œ šз³не т¾н сипаттары
•îƒàì
Б³рлест³ктер, |
|
Мемлекет, оныœ |
Ода•тар, •жымдар, |
|
áåëã³ëåð³ |
•йымдар |
|
|
|
|
|
1.Мемлекет – саяси б³рлест³к
2.Оныœ šк³мет³ •оƒамдаƒы барлы• азаматтарды •амтиды
3.Арнаулы •оƒамды бас•ару аппараты бар
4.Т¾уелс³з саяси б³рлест³к
5.Šз³н³œ ж•мысын мемлекетт³к аппарат •••ы•ты• норма ар•ылы жŸрг³зед³
6.Мемлекет •абылдаƒан, бек³ткен нормалар барлы• халы•ты, б³рлест³ктерд³, •жымдарды •амтиды
– 246 –
3-Ÿëã³
Мемлекетт³œ •алыптасуы
Алƒаш•ы •оƒамныœ ыдырауы, мемлекетт³œ пайда болу себептер³:
–•осымша ••нныœ пайда болуы, жеке менш³кт³œ •алыптасуы,
–•îƒàìíûœ òàï•à ášë³íó³,
–•анаушылы•тыœ •алыптасуы,
–•анаушы тап šз³н³œ Ÿстемд³г³н жŸрг³зу Ÿш³н мемлекет ••рады
Мемлекетт³œ •алыптасуы туралы теориялар:
–шартты• теория
–органикалы• теория
–д³ни теория
–³шк³, сырт•ы Ÿстемд³к теория
–материалист³к теория
Азия типт³к мемлекеттерд³œ •алыптасуы, олардыœ šзгешел³ктер³
Мемлекетт³œ алƒаш•ы •оƒамнан šзгешел³ктер³:
–халы•ты территорияƒа с¾йкес б³р³кт³ред³
–жеке •оƒамды бас•а- ратын аппарат ••рады
–мемлекетт³к салы• •алыптасады
Рим, Греция мемлекеттер³н³œ •алыптасуы, олардыœ ерекшел³ктер³
Феодалды• мемлекеттерд³œ ••рылуы, оныœ себептер³
– 247 –
4-Ÿëã³
Мемлекетт³œ функциялары
|
Мемлекетт³œ, •оƒамныœ барлы• саласында |
||
|
ат•аратын ж•мысыныœ нег³зг³ баƒыттарын |
||
Функцияныœ |
|
функция дейд³. |
|
|
|
|
|
òŸñ³í³ã³ |
|
ФУНКЦИЯНЫŒ Т•РЛЕР²: |
|
|
|
||
²øê³ |
Óà•ûòøà |
Ò•ðà•òû |
Сырт•ы функциялар, |
фунциялар |
функциялар |
функциялар |
уа•ытша функциялар |
Экономикалы•
½леуметт³к
•аржыны ба•ылау
Çàœäûëû•òû,
•••û•òû• ò¾ðò³ïò³ áà•ûëàó
Халы•ты т¾рбиелеу
•îðƒàíûñ
Экономикалы•
Саяси
̾äåíè
•ылыми-техникалы•
Áåéá³òø³ë³ê,
халы•аралы• демократияны са•тау
|
|
|
|
Экологияны са•тау |
|
Халы•аралы• досты• |
|
|
|
|
|
– 248 –
5-Ÿëã³
Мемлекетт³œ нысаны
Мемлекетт³œ нысаны Ÿшке бšл³нед³
Мемлекет бас•ару нысаны
Мемлекетт³œ ••рылымды• нысаны
Мемлекетт³œ саяси бас•аруыныœ режим нысаны
Мемлекетт³œ жоƒары аппаратыныœ ••рылысы, оларды ••ру т¾с³л³, аппаратыныœ б³р-б³р³мен байланысы
Мемлекетт³œ ¾к³мш³л³к-айма•- ты• ж¾не •лтты• ••рылысы, автономиялардыœ šлкелерд³œ б³рб³р³мен байланысы, орталы• аппарат пен жерг³л³кт³ органдардыœ •арым-•атынасы
Жалпы мемлекетт³ бас•ару т¾с³лдер³, саясаттаƒы демократияныœ деœгей³
– 249 –
6-Ÿëã³
Мемлекетт³œ бас•ару нысаны
Мемлекетт³œ бас•ару нысаны
Монархия |
Республика |
Кšне шыƒыс мемлекеттер³: Вавилон, Египет, •нд³стан
Кšне Рим мемлекет³
Алƒаш•ы феодалды• мемлекеттер
Шектеул³ монархия
Шекс³з монархия
Конституциялы• монархия
Кšне Афин мемлекет³
Рим артистократиялы• республикасы
Спарта аристократиялы• республикасы
Орта ƒасырдаƒы •алареспубликалар
Парламентт³к республика (Австрия, Италия)
Президентт³к республика (А•Ш, •аза•стан)
– 250 –