Жоламан .Д ТГП (6)
.pdfТехникалы• норманыœ екiншi маœызды саласы – халы•тыœ денсаулыƒын са•тау. Осы баƒытта мемлекеттер кšп ж•мыс жасауда: адамдарƒа арналƒан азы•-тŸлiктiœ, д¾рi-д¾рмектiœ, медицинада •олданыла тын техниканыœ сапасын жа•сарту, еœбектiœ •ауiпсiздiгiн, адамныœ рухани санасезiмiн, бiлiмiн кšтеру т.б.
•азiргi заманда техникалы•, технологиялы•, экологиялы• процестердi жа•сарту тек •••ы•ты• норманыœ ƒана мiндеттi емес, сонымен бiрге б•л ƒаламды• проблемаƒа ¾леуметтiк нормалардыœ барлы• салас ы ж¾не •оƒамдаƒы барлы• ƒылымдар Ÿлес •осуы керек. Б¾рi бiрiгiп ƒыл ымитехникалы• норманы, стандартты т.б. ж•мыстарды жасап, •атаœ ба•ы- лауƒа кiрiсiп отыр.
– 111 –
12 – та•ырып. •€•Ы• НЫСАНЫ
•••ы• нысанын жа•сы тŸсiну Ÿшiн ¾уелi философиялы• категор ия “Мазм•н мен нысанды” жа•сы бiлу •ажет. Мазм•н – белгiлi бiр заттар мен ••былыстарды ••райтын элементтер мен процестердiœ жи ынтыƒы. Ал нысан – мазм•нныœ šмiр сŸру т¾сiлi, оныœ ••рылымы, iшкi тŸзiл iсi. Мазм•н мен нысан •андай ••былыс•а болмасын iштей т¾н. Сонд ы•тан, оларды бiр-бiрiнен бšлiп алуƒа болмайды. Тек •алыптас•ан, белгiлi бiр нысаны бар мазм•н ƒана болма•. Сол сия•ты таза, мазм•нсыз н ысан деген де болмайды. Нысан ¾р•ашан да мазм•нды, мазм•н нысан алы келедi. Осы екi категорияныœ šзара •арым-•атынасында басты рšлдi мазм•н ат•арады. Мазм•н Ÿнемi дамып, šзгерiп отырады. Мазм•н ƒа с¾йкес нысан да šзгерiстерге •шырайды. Мазм•н нысанды бел гiлейдi. Бiра• нысан да мазм•ннан •алыс •алмайды, šз тарапынан мазм •нƒа белсендi тŸрде ¾сер етедi. Жаœа, šзiнiœ мазм•нына сай келетiн н ысан оныœ дамуына, iлгерi басуына ж¾рдемдеседi. Ал šзiнiœ мазм•нын а сай келмейтiн ескi нысан оныœ дамуына кедергi жасайды. Мазм•н ме н нысанныœ арасындаƒы с¾йкессiздiк ескi нысанныœ орнын жаœа ны санныœ басуымен шешiледi.
•••ы• осы философиялы• категорияныœ заœдарына с¾йкес да мып, šзгерiп отырады. •••ы• ¾леуметтiк шынды•тыœ объективтiк •• былысыныœ сырт•ы нысаны. •ылым •••ы•тыœ iшкi-сырт•ы нысаны болады деп тŸсiндiредi: iшкi нысаны – ••былыстыœ ••рылымын, жŸйелiк элеме нттерiн кšрсетедi; сырт•ы нысаны – ••былыстарды •••ы•ты• т•рƒыдан аны•талƒан заœды негiздердiœ жиынтыƒы.
“•••ы•тыœ нысаны” ж¾не “•••ы•тыœ негiзi” бiр-бiрiмен тыƒыз б айланыстаƒы •ƒым. Бiра• олардыœ айырмашылыƒы, ерекшелiктерi б ар. Нысан – •••ы•тыœ мазм•ныныœ сырт•ы кšрiнiсiн ж¾не šмiр сŸру т¾сiлiн кšрсетедi. Негiз – •••ы•тыœ мазм•ныныœ •алыптасу негiздерiн , себептерiн, факторларын кšрсетедi.
•••ы•ты• нормалардыœ негiздерiнiœ Ÿш тŸрi болады: материалд ы•, идеалды•, заœды. 1) материалды• негiзге – •оƒамдаƒы экономикалы• базистыœ, меншiктердiœ талаптарына с¾йкес •абылданƒан нор мативтiк актiлер жатады; 2) идеалды• негiзге – •оƒамды• идеологияныœ , сананыœ талаптарына с¾йкес •абылданƒан •••ы•ты• нормалар; 3) з аœды негiзге – •оƒам жа•сы, сапалы дамуыныœ талаптарына с¾йкес •абылданƒан нормалар, •••ы•ты• жŸйелер. Б•л кšрсетiлген Ÿш кŸрделi баƒы ттан бас•а •••ы•тыœ негiздерiнiœ таƒы бiрнеше тŸрлерi бар: ¾дет-ƒ•рып, са лт-
– 112 –
д¾стŸр, мораль, корпоративтiк, дiни, нормалар, заœ ƒылымыныœ •орытынды •сыныстары т.б.
•••ы•тыœ негiздерi •••ы•тыœ жа•сы, сапалы дамуына зор ¾сер етедi. Керiсiнше, сапалы дамыƒан •••ы• šзiнiœ негiздерi мен нысандарына •олайлы жаƒдайлар жасап, •оƒамды жа•сы реттеп-бас•аруды •амтамасыз етедi.
•••ы•тыœ сапалы дамуына ¾сер ететiн жаƒдайлар сан•ырлы бо лады: •оƒамныœ саяси-экономикалы•, м¾дени-¾леуметтiк, •лтты• даму процесi, адамдардыœ рухани сана-сезiмi, халы•аралы•, мемлекет аралы • байланыстар т.б. Б•л процестердiœ •••ы••а ¾серi iштей де, сырттай да, объективтiк ж¾не субъективтiк т•рƒыдан да болып жатады. Ол ардыœ ¾серi ¾ртŸрлi деœгейде болады ж¾не šзгерiп отырады – бiрде кŸшейiп , бiрде б¾сеœдеп, ¾сiресе елде экономикалы•, ¾леуметтiк жаƒдай тšмендесе, нашарласа халы•тыœ •ысымы, айƒайы, т•ра•сыздыƒы кŸшейедi. Осыныœ б¾рi •••ы•тыœ мазм•нына, негiзiне, нысанына, сапасына кš п ¾сер етедi. Б•л ¾серлердiœ жа•сылы••а апаруы да, жаманды••а •шыр атуы да мŸмкiн. •••ы•тыœ негiздерi мен нысаныныœ сапасыныœ деœге йiне •арап
•••ы••а, •оƒамƒа баƒа беруге болады.
•••ы•тыœ негiздерi мен нысандары ¾р формацияда ¾ртŸрлi бол ады. ••лиелену формациясындаƒы •••ы•тыœ негiздерi мен нысанын ыœ тŸрлерi: дiни, ¾дет-ƒ•рып, моралды• нормалар, лауазымды т•лƒалардыœ н•с•аулары, доктриналды• тал•ылаулар. Феодалды• •••ы•тыœ негiздерi мен нысандарыныœ тŸрлерi: “кŸштiнiœ •••ыƒы” – деген ата• (право сильного) берiлген, дiни нормалардыœ Ÿстемдiгi ж¾не соттыœ прецеденты , заœгер ƒалымныœ еœбектерi. Буржуазиялы• •••ы•тыœ негiздерi мен ны сандары мемлекеттiк бас•аруды бiрте-бiрте кŸшейте отырып, •арым-•атынастар- дыœ басым кšпшiлiгiн •••ы•ты• нормалар ар•ылы реттеп-бас•а руƒа кšштi.
Сонымен, ¾р елде ¾ртŸрлi •••ы•тыœ негiздерi мен нысандары •а лыптасты. Бiр елде парламенттiœ, екiншi елде – президенттiœ, Ÿк³ме ттiœ, Ÿшiншi елде – соттыœ, тšртiншi елде – дiннiœ рšлi кŸшейiп отырды. Б¾рi бi рiгiп
•••ы•тыœ, мемлекеттiœ •оƒамды бас•аруын жа•сартуƒа Ÿлес • осты. Šйткенi олар šзара байланыста болып, бiр-бiрiнiœ жа•сы заœды т¾жiрибелерiн пайдаланып отырды.
•••ы• нысаны – деген заœды •ƒымды бiрнеше ƒасырлар бойы ¾лемдег i барлы• мемлекеттер •олданып келедi. •••ы•тыœ мазм•ныныœ н егiзгi м¾нi мемлекеттiк билiктi iске асыру Ÿшiн, оны уа•ытында, сапалы орындау Ÿшiн •оƒамныœ ¾р саласында сан•ырлы нормативтiк актiлер •абылданып жатады. Б•л нормалар мемлекеттiк билiкке •оса, •оƒамн ыœ мŸдде-
– 113 –
ма•сатын, саясатын iске асырып отырады. •••ы•тыœ нысандар ыныœ алдында осы кŸрделi Ÿш м¾селенiœ т•рƒанын барлы• халы•, барлы • •оƒам бiледi. Сонды•тан, •••ы•ты• нормаларды адамдардыœ, заœды т• лƒалардыœ басым кšпшiлiгi ерiктi тŸрде орындайды. Б•л барлы• мемлек еттердiœ, ¾сiресе дамыƒан елдердiœ, т¾жiрибесiнен белгiлi болып отыр.
Сонымен, •••ы• нысаны – мемлекеттiк билiктiœ заœƒа, нормаƒа айналу тŸрлерi. Б•л пiкiрдi дŸние жŸзiндегi мемлекеттердiœ бас ым кšпшiлiгi •олдайды.
•••ы• нысаны туралы б•дан бас•а таƒы бiрнеше пiкiр бар: бiрiнш i –
•••ы•тыœ šмiрге келу жолдарын нысан дейдi: екiншi – мемлекет тiк органдардыœ •абылдаƒан актiлерiн нысан дейдi; Ÿшiншi – •оƒамдаƒы •атынастарды реттеп-бас•аратын нормаларды к••ы•ты• нысаны дейдi. Б•лардыœ б¾рiнде шынды• бар. Себебi •••ы•тыœ маœызы, рšлi, ы• палы саналуын. М•ныœ •айсысын алсаœ да •••ы•тыœ неше тŸрлi маœы зы, ы•палы, рšлi бай•алады. Соныœ б¾рi •••ы•тыœ нысаны.
•••ы• нысаныныœ белгi-нышандары, ерекшелiктерi:
1.•оƒамныœ экономикалы• базисына с¾йкес •алыптасатын мŸддема•сатты iске асыратын нормалар;
2.Халы•тыœ саяси, ¾леуметтiк, м¾дениеттiк ма•саттарын iске а сыратын нормалар.
3.Бостанды•ты, теœдiктi, ¾дiлеттiктi •орƒайтын нормалар.
4.Заœдылы•ты, т¾ртiптi •атаœ •орƒайтын нормалар.
•••ы• нысаныныœ негiзгi тŸрлерi:
•••ы•ты• ¾дет-ƒ•рып. Б•л •••ы•тыœ негiзгi •оƒам тарихында мемлекеттiœ •алыптасу кезеœiнде šмiрге келген •••ы• нысан ы. ½дет- ƒ•рып нормалары адамдардыœ •арым-•атынасында кšп жылдар пайдаланып, šмiрде жан-жа•ты тексеру, т¾жiрибе ар•ылы •алыптасты. Мысалы: Ману заœы, орыс правдасы, “•асым ханныœ •ас•а жолы”, “Ес iм ханныœ ескi жолы” т.б. ½дет-ƒ•рып нормалары ар•ылы •азiргi кезеœде де дамушы елдерде бiраз •арым-•атынастар реттелiп, бас•арылы п жатады.
½дет-ƒ•рып нормаларды •олдану жšнiнде басым тŸрде бiр пiкiр жо•. Бiраз мемлекеттер •арсы пiкiрде. ½лем кšлемiндегi елдердiœ кš пшiлiгi б•л нормаларды пайдаланып келедi. Оныœ еш•андай зияндыƒы жо• деуге болады. ½дет-ƒ•рып нормаларын •олдануƒа мемлекеттiк орган - ныœ н•с•ауы немесе р••сат болса ол нормалар •••ы•ты• ¾дет-ƒ•рып•а айналады.
½дет-ƒ•рыптыœ бiрнеше тŸрi бар: ¾дет, ¾дептiлiк т.б. ½дет – адамныœ •ажеттiлiгiне айналып •алыптасып кеткен т•ра•ты ¾рекет. Ешбiр адам
– 114 –
šмiрге жа•сы немесе жаман ¾детпен келмейдi. ½дет šмiр жемiсi, т ¾рбие н¾тижесi. ½дет жаƒымды, жаƒымсыз болып екiге бšлiнедi. ½деттiл iк – моралдыœ нормаларды жа•сы орындау. ½дептiлiк šте •ажеттi •асиет, сезiм мšлшерiнiœ негiзгi белгiсi. ½деттiлiк ата-ананы ••рметтеу, Ÿлкендi сыйлау, шыншыл, ¾дiлеттi болу сия•ты жалпы халы•ты• нормаларды да д•рыс ат•ара бiлудi керек етедi. ½дет-ƒ•рып нормалары ресми заœдармен •атар •олданылады ж¾не б•л нормаларды б•зушылар жауап•а тартылады.
Прецеденттiк •••ы• нысаны – белгiлi бiр iске байланысты •абылданƒан шешiм жатады ж¾не б•л шешiм кейiн соƒан ••сас iстердi • араƒанда басшылы••а алынып отырады. Оныœ екi тŸрi бар: а) сотты• прецедент; ¾) ¾кiмшiлiк прецедент (бас•ару органдарыныœ шыƒарƒан шешiмi). Заœ ƒылымы – (•••ы•ты• доктрина) – •••ы•тыœ жа•сы •алыптасуы-
на, дамуына, орындалуына кšп Ÿлес •осады. •••ы•ты• сана-сезiмнiœ деœгейiн кšтеруге зор ¾сер етедi. М•сылманды• елдерде б•л д октрина šте кеœ шеœберде •олданылады.
Нормативтiк шарттар – •оƒамдаƒы •атынастардыœ негiзi бола алады... Мысалы: ФРГ – ГДР бiрiгу шарты, мемлекеттердiœ ара •атынасындаƒы шарттар, к¾сiпшiлер одаƒыныœ •жымды• шарттары т.б.
Референдумда •абылданƒан нормативтiк актiлер заœныœ бiр тŸрi. Сонды•тан, б•л актiлер •••ы•тыœ еœ кŸрделi, еœ басым негiзi. Референдумныœ тŸрлерi: жалпы мемлекеттiк, жергiлiктi. Референд ум šте саяси жауапты ж•мыс, ол саяси кŸрестiœ бiр тŸрi.
Нормативтiк-•••ы•ты• акт – мемлекеттiк органныœ •абылдаƒа н – бекiткен актiлерi. •оƒамдаƒы •арым-•атынастардыœ басым кšп шiлiгiн осы нормативтiк актiлер ар•ылы реттелiп-бас•арылады. Себебi: бiр iншiден – нормативтiк актiлер ар•ылы ы•шамды тŸрде норманыœ мазм•ны н тŸсiнiктi кšрсетуге болады; екiншiден – •••ы•ты• нормаларды уа•ытын да šзгертуге, толы•тыруƒа, жаœартуƒа šте ыœƒайлы.
Нормативтiк-•••ы•ты• актiлердiœ дамып, ныƒаю баƒыттары:
1.•••ы• нысаны туралы арнаулы заœ •абылдауды тездету керек. Ол заœды •••ы• нысаныныœ барлы• тŸрлерiнiœ маœызын, рšлiн кšте руге баƒыттау.
2.Кеœес Одаƒыныœ, дамыƒан елдердiœ жа•сы т¾жiрибесiн пайдалануƒа кšœiл бšлу. Ол Ÿшiн байланысты дамыту.
3.•оƒамды бас•аруда •••ы•тыœ реттеушi рšлiн, Конституцияныœ маœызын кŸшейту. Б•л екi баƒыт •••ы•ты• мемлекеттiœ •алыптасуыныœ еœ шешушi кŸшi, сенiмдi жолы.
–115 –
•••ы•ты• •оƒамдаƒы ат•аратын iстерi сан-алуан. Соƒан с¾йке с нысаны да, оныœ тŸрлерi де толып жатыр:
–•••ы•тыœ тарихи ескерткiштерi;
–тарихи ескi м•ралар;
–археологиялы• •азба деректер;
–заœ ж•мыстарыныœ т¾жiрибесi;
–заœгерлердiœ еœбектерi;
–заœ баƒытындаƒы ƒылыми еœбектер;
–•••ы•ты• шарттар;
–нормативтiк актiлер;
–çàœäàð, çàœƒà ò¾óåëäi àêòiëåð.
Мiне, осы кšрсетiлген •••ы• нысаныныœ тŸрлер³нiœ •оƒамдаƒы ат•а- ратын ж•мыстары сан-алуан. Оларƒа жеке-жеке то•талып рšлiн , маœызын тŸсiнуге болады.
Мемлекеттiк органдардыœ •абылдаƒан ¾дет-ƒ•рып, д¾стŸр, мо раль, дiни нормаларда ¾р•айсысы жеке-жеке •••ы• нысаны болады. • оƒамдаƒы кšпшiлiк бiрлестiктердiœ, ода•тардыœ, •йымдардыœ, •жымд ардыœ, саяси партиялардыœ, к¾сiпкерлер одаƒыныœ нормаларын мемл екет •абылдаса оларда •••ы•тыœ нысаны болады.
•••ы•тыœ еœ кŸрделi нысандары:
1.•••ы• салаларыныœ нормативтiк актiлерi.
2.•оƒам салаларыныœ нормативтiк актiлерi.
3.Парламенттiœ, Президенттiœ, •кiметтiœ, министрлiк-ведомство лардыœ актiлерi.
4.Жергiлiктi органдардыœ актiлерi.
5.Ñîò æŸéåñií³œ àêòiëåði.
Заœ ƒылымында норма, нормативтiк актiлер, •••ы• деген •ƒымд ар бар. Олардыœ šздерiнiœ жеке-жеке мазм•ндары бар.
Норма дегенiмiз – бiр •атынасты реттеп-бас•аратын ереже. Нормативтiк актiлер – •оƒамныœ салалы• •атынастарын реттеп-бас•ара- тын нормалар жиынтыƒы. •••ы• – •оƒамдаƒы барлы• •атынаста рды реттейтiн, бас•аратын нормалардыœ жиынтыƒы.
– 116 –
13 – та•ырып. •€•Ы•ТЫ• НОРМАЛАР
1. •••ы•ты• норманыœ мазм•ны мен тŸрлер³
•••ы•ты• норма – •оƒамды• •атынастарды реттеуге •олданы латын ¾леуметтiк ережелердiœ бiр тŸрi. Ол бŸк³л халы•тыœ мŸддесiн •орƒаудыœ, мемлекеттiœ билiгiн, саясатын iс жŸзiне асырудыœ ••ралы. •••ы•ты•
норма •оƒам мŸшелерiнiœ мiнез-••л•ын, iс-¾рекетiн арнайы ереж елермен реттейдi.
Жеке дара норма немесе нормалардыœ бiр жŸйесi •••ы• бола алмайды. •••ы• деп •оƒамныœ билiгiн, саясатын, мŸддесiн iс жŸзiне асыруды толы• •амтыƒан нормативтiк актiлердiœ жиынтыƒын айтамыз. С онда да жеке дара •••ы•ты• норманыœ маœызы зор. Оныœ мазм•ны šте к Ÿрделi м¾селелердi бiрiктiредi. Коƒамды• мŸдденi, саясатты, мемлекеттiк билiктi, бостанды•ты, теœдiктi, ¾дiлеттiктi, адамгершiлiктi, заœдылы•ты, т¾ртiптi, бiлiмдi, ƒылымды, рухани сананы, халы•тыœ ¾леуметтiк жаƒдайы н, денсаулыƒын т.б. демократиялы• iс-¾рекеттердi.
•••ы•ты• норманыœ к•ндылыƒы:
–•••ы•ты• нормалар •оƒамды реттеп-бас•арудыœ ••ралы, сол ар•ылы адамдардыœ, заœды т•лƒалардыœ •арым-•атынастарына д•рыс баƒыт берiп отырады;
–•••ы•ты• нормалар •оƒамды• ••рылыс жŸйенi •орƒаудаƒы еœ сапалы ••рал, нормативтiк актiлер •оƒамƒа зиянды iс-¾рекеттер ге жауапкершiлiктi кŸшейтiп отырады;
–•••ы•ты• нормалар •оƒамныœ дамуына пайдалы •атынастар ды •олдап, •олайсыздарын •ыс•артып, экономиканыœ, ¾леуметтiк жаƒдайдыœ жа•саруына мŸмкiншiлiк жасап отырады;
–•••ы•ты• нормалар •оƒамда ¾дiлеттiктi, теœдiктi, бостанды• т.б. демократиялы• •аƒидаларды •алыптастырады;
–•••ы•ты• нормалар халы•аралы•, мемлекетаралы• байланы сты, •атынасты жа•сартудыœ ••ралы.
•••ы• – жалпыƒа бiрдей мiндеттi, мемлекетпен •амтамасыз етiлетiн, •оƒамды• •атынастарды реттейтiн нормалардыœ жиынтыƒы. •• •ы•ты• норма – •••ы•тыœ бiр клеткасы, •оƒамды• •атынастарыныœ жа •сы дамуыныœ, Ÿлг³сi деуге болады. Ол адам iстерiнiœ, ж•мысыныœ, т¾рт iбiнiœ шеœберiн аны•тап, олардыœ бостандыƒын ж¾не •арым-•атынасы н рет- теп-бас•арып отырады.
Адамдардыœ бостандыƒын реттейтiн норма екi т•рƒыдан •арас тыры-
–117 –
лады: бiрiншi – адамдардыœ šздерiнiœ, šз iстерiн, šз т¾ртiбiн жобалау – жоспарлауы (iшкi бостанды•); екiншi – šз мŸдде-ма•саттарын šздерi аны•тап, оны šздерiнiœ жŸзеге асыруы (сырт•ы бостанды•).
•оƒамдаƒы барлы• процесс, барлы• •арым-•атынастар •••ы•т ы• нормалар ар•ылы реттелiп, бас•арылып жатады. Нормативтiк а ктiлер ¾леуметтiк жеке мемлекеттiк ы•пал ету •асиеттерiн бiрiктiрiп •оƒамныœ д•рыс, жаƒымды дамуына, жалпы халы•ты• т¾ртiптiœ ныƒаюына мŸмкiншiлiк жасап отырады.
•••ы•ты• норманыœ негiзгi сипаттары:
1.Норма – •оƒамƒа, адамдарƒа еœ •ажеттi, керектi •арым-•атына с- тарды реттеп-бас•арып отырады. Ол •атынастардыœ басым кšп шiлiгi бостанды•ты, ¾дiлеттiктi, теœдiктi, адамгершiлiктi ж¾не •оƒамныœ экономикалы•, саяси, ¾леуметтiк, рухани, м¾дени т.б. даму баƒыттарын •амтып, реттеп, бас•арады. Б•л бас•арудыœ негiзгi баƒыттары, •аƒидалары Конституцияда ж¾не заœдарда кšрсетiлген.
2.Норма – кšп •атынастардыœ мазм•нын, орындалу баƒыттарын , ¾дiст¾сiлдерiн алдын-ала аны•тап, кšрсетiп отырады. Болаша• •аты настыœ, оны реттеудiœ, орындалуыныœ “Ÿлг³сiн” жасайды. Мiне, осы “Ÿлг³лердi” зерттеу ар•ылы ƒалымдар мемлекеттердiœ šткен тарихымен т анысып жатады.
3.Нормативтiк актiлердiœ кšпшiлiгi šзгермей •атынастарды кšп жылдар д•рыс, жа•сы реттеп, бас•арып т•ра•ты нормаƒа айналад ы. Б•л екi жа•ты ¾леуметтiк т•ра•ты процестi типизация деп атайды. М• ныœ маœызы šте зор. Заœдылы•ты ныƒайтуƒа, •••ы•ты• т¾ртiптi са•тауƒа зор Ÿлес •осады.
4.Нормативтiк актiлер, мемлекеттiк норма, оныœ орындалуы жал пы •оƒамды• мiндет, оны халы• тŸсiнедi, бiледi. Сонды•тан, олар нормалардыœ д•рыс орындалуына Ÿлес •осады.
Сонымен, •••ы•ты• норманыœ жоƒарыда кšрсетiлген сипаттар ы, оныœ мазм•нын, маœызын, •оƒамдаƒы •арым-•атынастарды реттеп-ба с•аруын толы• тŸсiнуге болады.
•••ы•ты• нормалардыœ белгiлерi:
1.Норма – мемлекеттiк органныœ •абылдаƒан бекiткен актiсi, он ыœ заœды кŸшi бар. М•ндай нормалар •оƒамдаƒы т¾ртiптiœ Ÿлес³не айналады. Šйткенi ол нормаларды халы•тыœ басым кšпшiлiгi д•рыс орында йды.
2.Нормада субъектiлердiœ •••ыƒы мен мiндеттерi, орындалу жол дары толы• кšрсетiледi. Егер де кšрсетiлмесе субъектiлердiœ šз еркiнде, тек заœƒа нышан келтiрмеулерi керек.
–118 –
3.Норма ерiктi тŸрде орындалмаса, ерiксiз орындатылуы.
4.•••ы•ты• нормалардыœ жŸзеге асырылуын, орындалуын мемл е- кет •амтамасыз етедi.
5.•••ы•ты• норма адамдардыœ, •оƒамныœ т¾ртiбiнiœ кепiлдiгi бол уы.
•••ы•ты• нормасыз •оƒамда еш•андай д¾режелi заœдылы•, т¾р тiп,
жоспар, маƒыналы, сапалы •арым-•атынас болуƒа тиiс емес. ••• ы•ты• норманыœ мазм•ны толы• болуы керек. Сонда ƒана оны д•рыс о рындауƒа болады. Šмiрде мазм•ны толы• емес нормалар кездеседi. Бiр нормада •атынастыœ мазм•ны кšрсетiледi, екiншiсiнде – оны •ашан , •андай жаƒдайда •олдануды кšрсетедi, Ÿшiншiде – •олдану н¾тижесiн кšрсетедi.
•шеуiн бiрiктiрсе бiр толы• норма болып шыƒады. М•ндай норман ыœ ••рылысы šте сирек кездеседi. Нормалардыœ басым кšпшiлiгi то лы• тŸрде болады. Егерде толы• болмаса жетiспейтiн элементтер iн сiлтеме ар•ылы тауып алуƒа болады.
Сонымен, к••ы•ты• норма – •оƒамдаƒы •атынас субъектiлерiнiœ
•••ы•тары мен мiндеттерiн реттеп-бас•арып отыратын жалпыƒ а бiрдей мемлекетпен •амтамасыз етiлетiн ереже-•аƒида.
•••ы•ты• нормалардыœ элементтерi бiрiгiп оныœ ••рылымын •а лыптастырады. Бiра• ол элементтердiœ болуы, тiзiлу •атары, баƒыт ы, ма•саты нормативтiк актiлердiœ тŸрiне байланысты. ••рылымы жšнiнд е
•••ы•ты• нормалар екi тŸрге бšлiнедi: негiзгi заœды нормалар ж¾не т¾ртiп ережелерiнiœ нормасы.
Негiзгi заœды нормаларда элементтердiœ мазм•ны норманыœ кiрiспесiнде немесе бiрiншi бабында толы• кšрсетiледi. Мысалы, •аза•- стан Республикасыныœ “Салы• туралы” заœында норманыœ эл ементтерi 1-бабында кšрсетiлген.
Т¾ртiп ережелерiнiœ нормаларында элементтер нормативтiк а ктiлердiœ баптарында, бšлiмдерiнде кšрсетiледi. •••ы•ты• нормалардыœ элементтерi: диспозиция, гипотеза, санкция.
Диспозиция – •атынастыœ мазм•ны мен субъектiлердiœ •••ы•тары
мен мiндеттерiн кšрсетедi. Диспозиция норманыœ дiœгегi, •••ы •ты• т¾ртiптiœ Ÿлг³сi-моделi. Мысалы, •Р, АЗК, 482 б. Екi немесе кšп жа•ты м¾мiлелер мен шарттардаƒы т•лƒалардыœ мiндеттерi мен •••ы •тары ай- •ын кšрсетiлуi. Диспозицияныœ Ÿш тŸрi болады:
– жалпылама тŸрi – нормада субъектiлердiœ •••ыƒы мен мiндетт ерi аны•-ай•ын кšрсетiлмейдi; мысалы ж•мыссызды• туралы заœда республикалы•, облысты•, ауданды• органдардыœ мiндеттерi жалпылама кšрсетiлген;
– 119 –
–òîëû•-àé•ûí тŸрi – диспозицияныœ мазм•ны нормада аны• кšрсетiледi. Мысалы, •ылмысты• кодекстiœ баптарына диспозицияныœ мазм•ны толы• кšрсетiледi;
–сiлтеу тŸрi – диспозицяныœ мазм•ны туралы бас•а нормаƒа с iлтеу жасалады. Мысалы, азаматты• кодекстiœ бiрнеше баптарына сiлтеме •олданады.
Гипотеза – диспозиция •ашан басталады, ая•талады, нормативтiк актi •алай орындалуы керек, осы жаƒдайларды кšрсетедi. Мысалы, б •за•ы- лы• Ÿшiн жауап•а тартылатын адам •оƒамды• т¾ртiптi б•зуы керек (•Р, •К – 7 б.). Гипотезаныœ Ÿш тŸрi болады:
–егерде норманыœ iс-¾рекетi бiр жаƒдайдыœ болуын немесе болмауымен байланысты болса м•ндай гипотезаны жалпылама деп атайды;
–егерде норманыœ ж•мысы бiрнеше жаƒдайдыœ болуы немесе б олмауымен байланысты болса ондай гипотезаны – кŸрделi гипотеза деп атайды;
–егерде норманыœ iс-¾рекетi бiрнеше жаƒдайдыœ бiреуiн таœдау ар- •ылы басталса – м•ндай гипотезаны альтернативтiк гипотеза деп атайды.
Санкция – диспозиция мен гипотеза д•рыс орындалмаса оныœ жаƒымсыз салдары ж¾не жауапкершiлiктiœ басталуы мен •олдануы. Санкцияныœ Ÿш тŸрi болады:
–абсолюттi-ай•ын санкция: ж•мыстан шыƒару, •ызметiн тšмендету, айып тšлеу т.б.;
–салыстырмалы ай•ын санкция: минимум мен максимумныœ ара - сындаƒы жауапкершiлiк (•ылмысты• кодекстiк баптар);
–альтернативтiк санкция. Санкцияныœ кšрсетiлген тŸрлерiнiœ •айсысын •олдану тиiстi мекеменiœ еркiнде-••зырында.
Осы Ÿш элементтер толы• болса ƒана нормативтiк актi šз мiнде т³н, šз рšлiн д•рыс, уа•ытында, жа•сы орындай алады. Егерде нормада бiр екi элементтерi жо• болса, сiлтеме ар•ылы оларды тауып алу керек.
Нормативтiк актiлердiœ жеке баптарына норманыœ элементтер i толы• болмайды. Конституцияныœ баптарында тек гипотеза мен диспозиция ƒана болады. •ылмысты• кодексте тек диспозиция мен санкция ƒана болады.
Iс жŸзiнде норманыœ элементтерi нормативтiк актiнiœ ¾р бапта рында болуы мŸмкiн немесе бiрнеше нормативтiк актiлердiœ баптарында болуы мŸмкiн. Оны тауып алуƒа болады.
•••ы•ты• нормалардыœ элементтерiн³œ ••рылу т¾сiлдерi.
1. Тiкелей норманыœ Ÿш элементiн (гипотеза, диспозиция, санкц ия) толы• келтiру. М•ндай т¾сiл нормативтiк актiлердiœ кšбiнде •олданылады. Б•л •••ы•ты• нормалардыœ iске асуын, орындалуын жеœiлде тедi.
–120 –