Жоламан .Д ТГП (6)
.pdfазаматтыƒы жо• адамдар жеке т•лƒалар болып •ƒынылады (•Р АК, 12 б.). •атынастыœ субъектiсi болу Ÿшiн олардыœ •••ы•ты• •абiлет i ж¾не ¾рекеттiлiгi •алыптасуы керек. •••ы•ты• •абiлет – •••ы••а бостанды•тар мен мiндеттерге ие болу •абiлетi. •••ы•ты• •абiлет ад ам туƒан с¾ттен басталып, šлгенде ая•талады. •аза•стан Республика сыныœ Азаматты• кодексi азаматтардыœ •••ы•ты• •абiлетiнiœ негiзгi мазм•нын аны•- тайды: меншiгiнде мŸлiк, оныœ iшiнде шетелдiк валютаны •стауƒа ие болу; мŸлiктi м•рагерлiкке не šсиет етiп •алдыру; т•ратын жерiн šзi т аœдап алу; шет елдерге кетуге, кайтып келуге ерiктi; шаруашылы• •• руƒа, •арым-•атынас жасауƒа т.б. •••ы•тары бар (кодекстiœ 14–бабы).
½рекеттiлiк (дееспособность) – адамныœ šз ¾рекетiмен •••ыƒын пайдалана алу ж¾не оны жŸзеге асыру, šзi Ÿшiн мiндеттер тудырып, оларды орындау •абiлетi. ½рекеттiктiœ басты шарты к¾мелеттiк немесе
•••ы•ты• нормада белгiлi жас•а толу болып табылады.
•••ы•ты• субъектiлiктiœ (¾рекеттiлiктiœ) адамныœ т¾ртiп б•зƒа ны Ÿшiн заœдылы• жауап•а тартылу жаƒдайына байланысты бšлiгi: •••ы•ты•
жауаптылы• мŸмкiндiгi (деликтоспособность) деп аталады. Б•л мŸмкiндiк Республиканыœ •ылмысты iстер заœы бойынша он алт ы жа- с•а толƒаннан басталады. Ал, ауыр •ылмыстар (кiсi šлтiру, зорлау...) жасаƒан жаƒдайда он тšрт жастан басталады.
•••ы•ты• субъектiлiкт³œ (¾рекеттiлiктiœ) шарттар жасап бас• а да келiсiмдер жŸрг³зуге негiз болатын мŸмкiндiгi келiсiм •абiлетт iлiгi деп аталады. Толы• ¾рекеттiлiгi жо• адамдар шектеулi келiсiм •абiлетiне ие болады. К¾мелетке толмаƒан он тšрт жас•а дейiнгiлер Ÿшiн кел iсiмдi олардыœ атынан ата-аналары, асырап алушылары, не •ам•оршы лары жасайды.
•••ы•ты• •абiлеттiлiк пен ¾рекеттiлiкке заœ актiлерiнде •ара стырылƒан т¾ртiп пен жаƒдайларда ƒана болмаса, ешкiмге шектеу •ой ылмайды. Адамдардыœ ¾рекеттiлiг³не бiрнеше шектеулер •ойылады:
–к¾мелеттiк жас•а толмаса адамдардыœ саяси к••ыƒы болмауы, Ÿйленуге (жан•я ••руƒа), •ылмысты•... жауапкершiлiкке тартуƒа, ж•мыс•а орналасуƒа, ¾скер •атарына ша•ыруƒа шектеулер бар. Оларды б•зуƒа тыйым салынƒан (шектеудiœ тŸрлерi):
–адамдардыœ денсаулыƒыныœ нашар болуы;
–туыс•анды•-•андас áîëó;
–егерде азамат сотталƒан болса;
–дiни нормаларƒа шектеу.
–171 –
Шет елдiœ азаматтары толы•, •••ы•ты, тек олар сайлауƒа •атысуƒа, сайлануƒа, ¾скер •атарына ша•ырылуƒа •••ыƒы жо•,
Заœды т•лƒалар: мемлекет, мемлекеттiк аппарат-мекемелер, лауазымды т•лƒалар, •оƒамды• бiрлестiктер, ода•тар, •йымдар, •жы мдар заœды тŸрде ••рылып, бекiтiлсе, тiркелсе толы• тŸрде •••ы•ты • •абiлетi мен ¾рекеттiлiгi бар деп саналады, оныœ шеœберi олардыœ ереж елерi мен Уставында толы• кšрсетiлуге тиiс. Соƒан с¾йкес олар ж•мыс жасайды.
“О•шау мŸлкi бар ж¾не сол мŸлiкпен šз мiндеттемелерi бойынша жауап беретiн, šз атынан мŸлiктiк ж¾не мŸлiктiк емес жеке •••ы•тар м ен мiндеттерге ие болатын оларды жŸзеге асыра алатын, сотта т алапкер ж¾не жауапкер бола алатын •йым заœды т•лƒа деп танылады” (АК –33 б.).
•••ы•ты• •атынастыœ объектiсi – •оƒамдаƒы кšп тŸрлi, кšп салалы саяси, экономикалы•, ¾леуметтiк, м¾дениеттiк, азаматты•, •ылмысты• ¾кiмшiлiк, еœбектiк, т.б. •арым-•атынастар. Материалды• дŸние-заттар, рухани-шыƒармашылы•тыœ šнiмдерi, жеке мŸлiктiк емес игiлiкте р,
•••ы• субъектiлердiœ iс-¾рекетi ж¾не •••ы• •атынастарыныœ н ¾тижелерi
–•••ы• •атынастарыныœ объектiлерi. •••ы•, •атынастыœ объе ктiсi – тек •оƒамды• ж¾не жеке т•лƒалар мŸдде-ма•сатын реттеп-бас•ар ып отыратын •арым-•атынастарды •амтиды. Осы мŸдде-ма•саттарды орындаудаƒы субъектiлердiœ iс-¾рекетi, ат•аратын ж•мыстары •••ы•ты • •атынастыœ объектiсi болады.
Субъективтiк •••ы• – •••ы•ты• •атынастардаƒы субъектiлердiœ екi жа•ты мŸдде-ма•саттарыныœ орындалуы. Субъективтiк ••• ы• пен заœды мiндеттер •••ы•ты• •атынастыœ, еœ негiзгi мазм•нын •• райды.
Субъективтiк •••ы•тыœ алдындаƒы негiзгi мŸдде-ма•саттар: б iрiншi
–•атынастыœ кŸрделi ма•сатын толы• орындау; екiншi – кšрсетiлген iс¾рекеттi д•рыс орындау; Ÿшiншi – кšрсетiлген мiндеттердiœ д•рыс орындалуын •амтамасыз ету; тšртiншi – егерде д•рыс орындалмаса сот ар•ы- лы орындату. Б•л ¾рекет екi жа•ты субъектiлердiœ •••ыƒы. Оƒан ешкiм кiрiсе алмайды. Субъективтiк •••ы•тыœ орындалу ¾äiñ-ò¾ñiëäåð i: 1)
•••ы•тыœ алдында •ойылатын šз мŸдде-ма•сатын аны•тау; 2) •••ы•ты•
норманы д•рыс пайдалану; 3) •••ы•ты• т¾ртiптi •атаœ орындау. Заœды мiндеттер. Субъективтiк •••ы• бар жерде сонымен бiрге
заœды мiндеттер болады. Б•л екеуi бiр-бiрiнсiз бола алмайды. Се бебi •атынастардыœ кšпшiлiгiнде екi жа•ты субъектiлердiœ •••ы•та ры бар ж¾не соƒан с¾йкес екi жа•ты субъектiлердiœ мiндеттерi бар. Оларды œ д•рыс орындалуын •амтамасыз ету субъектiлердiœ šздерiнiœ iс-¾реке тiне, ж•мысына байланысты. Егерде ¾р субъект šзiнiœ тиiстi мiндеттерiн д •рыс,
–172 –
уа•ытында орындаса, онда сšз жо• •••ы•та д•рыс уа•ытында орындалады деуге болады.
•••ы•ты• •атынастыœ заœды мiндеттерiнiœ орындалуыныœ екi т Ÿрi болады: бiрiншi – •атынастаƒы бiр субъект бас•а субъектiлерд iœ мŸддема•саты Ÿшiн мiндеттi тŸрде iс-¾рекет немесе бiр белгiлi ж•мыс жасауƒа тиiс; екiншi – оныœ iс-¾рекетiне шектеу •ою. Сонда ƒана •атынас д•рыс орындалып, н¾тижелi болады.
Заœды себептер. •оƒамдаƒы толып жат•ан неше тŸрлi, неше салалы
•••ы•ты• •атынастар šмiрге келiп, ескiрiп, жаœарып жатады. Он ыœ заœды себептерi мен негiздерi бар. Б•л объективтiк процесс. Заœд ы себептер
•••ы•ты• •атынастардыœ, пайда болуы šзгеруi, ескiруi ж¾не жа œаруыныœ негiзi болады. Заœды себептердiœ екi тŸрi болады: о•иƒалар ж¾не iс¾рекеттер.
О•иƒалы себептер – табиƒаттыœ объективтiк даму процесiнен пайда болатын жаƒдайлар (šрт, жер сiлкiнуi, су тас•ыны т.б.). О•иƒа •••ы•та – азаматты• •••ы•тар мен мiндеттiœ пайда болу негiздерiнiœ бiр тŸрi. О•иƒа деп – адамныœ туын, šлуiн, стихиялы• апатты, уа•ыттыœ šтуiн т.б. табиƒи ••былыстарды айтпайды. Азаматты• •••ы• пен мiндеттемелер о•иƒа тек заœда кšрсетiлген реттерде ƒана негiз бола алады. Мысалы, •ауiпсiздендiрушi •йым (госстрах) •ауiпсiзденушiге тиiстi а•шаны оныœ мŸлкi заœда кšрсетiлген о•иƒадан (жер сiлкiну, šрт) апат•а •шыраса ƒана тšлеуге мiндеттi. Азаматтыœ немесе заœды •йымныœ кiн¾сiнсiз пайда болатын кейбiр о•иƒаларƒа арнаулы м¾н берiледi. Мысалы ж•мыс ¾рекеттерi тšœiрегiндегiлерге •атерлi •ауiп туƒызатын •йымдар мен заттар (транспорт •йымдары, šнерк¾сiп орындары, ••рылыстар, автомобиль иелерi т.б.) егер зиянныœ келтiрiлуi бой бермейтiн кŸштiœ салдарынан немесе ж¾бiрленушiнiœ •аса•ана iс-¾рекеттен болмаƒаны д¾лелденсе , зиянды šтеуге мiндеттi. Азаматты• •••ы•та мŸлiктiœ кездейсо• апат•а •шырауы немесе бŸлiну т¾уекелiн (риск) тиiстi мерзiмдi šткiзген жа• кšтер едi. Адамдардыœ ж¾не заœды т•лƒалардын iс-¾рекеттерi ар•ылы •алыптасатын себептер – адамныœ šзiнiœ ж•мыстарыныœ н¾тижесiнде пайда болатын жаƒдайлар. Б•л себептер заœды ж¾не заœсыз iс-¾рекетт ер болып ек³ге бšлiнедi. Заœсыз iс-¾рекеттер то•татылуƒа немесе жауапкершiлiгi аны•талуƒа тиiс.
•••ы•ты• •атынастардыœ šмiрге келуiнiœ, šзгеруiнiœ, ескiруiнiœ , жаœаруыныœ, дамуыныœ заœды себептерiнен бас•а Ÿш бšлiмнен т• ратын негiзi болады: нормативтiк актiлер, заœды себептер, субъекти втiк •••ы•.
Осы кŸрделi Ÿш негiздер ар•ылы •••ы•ты• •атынастар дамып, н ыƒайып •оƒамныœ объективтiк даму процесiн реттеп-бас•арып отырад ы.
– 173 –
20 – та•ырып. •€•Ы•ТЫ• НОРМАЛАРДЫ IСКЕ АСЫРУ
•••ы•ты•, нормалар •оƒамдаƒы сан-алуан •атынастарды ретт еп-бас- •ару Ÿшiн šмiрге келiп, šзгерiп, ескiрiп, жаœарып, дамып жатады. О л нормалар адамдардыœ, бiрлестiктердiœ, ода•тардыœ, •жымдард ыœ, •йымдардыœ iс-¾рекеттерiне, ж•мысына д•рыс ы•пал жасап, •оƒамда ƒы
•••ы•тыœ жа•сы iске асуына, орындалуына зор ¾сер етедi. Олар дыœ барлыƒыныœ ж•мысын нормаларƒа с¾йкес •оƒамды• мŸдде-ма• сатты орындауƒа, адамдардыœ бостандыƒын, теœдiгiн •амтамасыз етуге баƒытталƒан iс-¾рекет. •••ы•ты• нормалар iс жŸзiне асырылмаса, оныœ ¾леуметтiк маœызы болмайды.
•••ы•ты• нормалардыœ орындалуы адамдардыœ тек заœды iс¾рекеттерiмен немесе ¾рекетсiздiгiмен (заœда тыйым салынƒа н iстердi жасамау) байланысты. •••ы•ты• нормаларды iске асыруда субъектiлер екi топ•а бšлiнедi: мемлекет, оныœ органдары ж¾не халы•, олардыœ •йымдары. •••ы•тыœ iске асуы нормативтiк актiлердi •абылдаудан, бекiтуден басталады. Мемлекеттiœ жоƒарƒы органдары (парламент, президент) заœ •абылдайды; Ÿкiмет, министрлiк-ведомстволар, сот ж¾не жергiлiктi бас- •арушы мемлекеттiк органдар заœƒа т¾уелдi нормалар •абылд айды. Осы мемлекеттiк органдардыœ б¾рi де •••ы•ты• нормаларды iске а сыруƒа, орындауƒа зор Ÿлестерiн •осады.
Заœдарды, заœƒа т¾уелдi нормаларды •абылдау, бекiту Ÿлкен iстiœ басталуы ƒана. Б•л iстiœ негiзгi мiндетi – сол •абылданƒан нормат ивтiк актiлердi iс жŸзiне асыру, олардыœ мазм•нын шынды••а, а•и•ат•а айналдыру. Šйткенi б•л нормаларда •оƒамныœ мŸдде-ма•саты соƒан с¾йкес мемлекеттiœ билiк-б•йрыƒы басым орын алады. Б•л процесс ••• ы•ты• нормаларды объективтiк т•рƒыдан iске асыру. Ал, •атынастаƒы субъектiлердiœ •••ыƒы мен мiндеттерiнiœ орындалуын – субъек тивтiк т•рƒыдан iске асыру деп тŸсiну керек.
•••ы•ты• нормаларды орындаудыœ нысандары ¾р тŸрлi болады. Šйткенi нысандардыœ šмiрге келу себептерi ¾ртŸрлi болады: а) •оƒамдаƒы •атынастардыœ мазм•ны ¾ртŸрлi болуы; б) нормативтiк ак тiлердiœ адамдарƒа ¾ртŸрлi ¾сер етуi; в) норманыœ ерекше мазм•ныныœ ¾серi; г) •••ы•ты iске асырудаƒы субъектiлердiœ; ••зыретi мен šкiлеттiгiнiœ ¾р тŸрлi болуы; д) субъектiлердiœ •••ы•ты• т¾ртiбiнiœ ¾р тŸрлi деœ гейде болуы.
•••ы•ты• нормалардыœ негiзгi ма•саты – •оƒамдаƒы •атынаст арды д•рыс, уа•ытында реттеп, бас•арып iске асыру. •оƒамдаƒы барлы• •арым-
– 174 –
•атынастарƒа •••ы•тыœ ы•палы, ¾серi болуƒа тиiс, сол ар•ылы жа•сы д¾режеде жалпы •оƒамды• т¾ртiп, заœдылы• •алыптасады. Еге р •••ы•ты•
нормада бiр iс-¾рекетке тыйым салынса, ол норма iс жŸзiнде оры ндалса
•••ы•тыœ ма•саты орындалды деуге болады. Егер •••ы•ты• но рмада бiр iс-¾рекеттi жасауƒа н•с•ау берiлсе, ол орындалса •••ы• šз ма•сатына жеттi деуге болады.
Сонымен, •••ы•ты• нормалар мемлекеттiк органдардыœ, адамд ардыœ, •оƒамды• •йымдардыœ •арым-•атынастары, iс-¾рекеттерi а р•ылы орындалып жатады. •••ы•ты• нормаларды iске асырудыœ ерекшелiктерi:
а) •••ы•тыœ ¾леуметтiк мазм•нына с¾йкес •оƒамныœ даму про цесiн д•рыс реттеп, д•рыс бас•аруƒа мŸмкiншiлiгiнiœ барлыƒы. ¾) Норм ативтiк актiлерде кšрсетiлген iс-¾рекеттердi д•рыс, уа•ытында орындауды •амтамасыз ету механизмнiœ барлыƒы. Механизм кезеœдерi:
1.Заœды нормаларды белгiлеу, аны•тау •••ы•ты• реттеудiœ негiзi.
2.•••ы•ты• •атынастыœ мазм•нын ж¾не субъектiлерiн аны•тау.
3.Субъективтiк •••ы• пен заœды мiндеттердiœ д•рыс орындалуы туралы актi жасау.
•••ы•ты• нормаларды iске асыру тŸрлерi:
1.Норманыœ мазм•нына •арай орындау Ÿшке бšлiнедi: норманыœ мŸдде-ма•сатын орындау; жалпы мiндет – •аƒидаларын орындау; •атынастаƒы на•ты норманы орындау.
2.Норманы iске асырудаƒы •атынастыœ субъектiлерiне с¾йкес орындау тŸрi екiге бšлiнедi: жекелiк ж¾не топты• субъектiлердiœ šз •••ыƒын iске асыру. •••ы•ты• норманы субъектiлердiœ šз мŸдде-ма•сатын iске асыру, пайдалану.
3.Нормативтiк актiлер ерiктi тŸрде орындалмаса, •оƒамды• мŸд дема•сат Ÿшiн ерiксiз iске асыру. Оныœ екi тŸрi болады: ¾кiмшiлiкт¾ртiпшiлiк ж¾не •ылмысты• жауапкершiлiк.
4.•••ы•ты• нормаларды iске асыруды саяси ж¾не идеологиялы• ¾дiст¾сiлдердi пайдалану. •••ы•ты• нормалардыœ басым кšпшiлiгiнiœ орындалуы •••ы•ты• •атынас ар•ылы реттелiп жатады. Б•л нормат ивтiк актiлердi iске асырудаƒы, еœ кšлемдi, еœ кŸрделi тŸрi. •••ы•ты iске асырудыœ ¾äiñ-ò¾ñiëäåði:
– нормативтiк актiлердiœ басым кšпшiлiгiнiœ ерiктi тŸрде орында луы (б•л заœныœ сапалы шыƒуыныœ ж¾не жа•сы т¾рбиенiœ, бiлiмнiœ н¾ тижесi);
– мемлекеттiк аппараттыœ ба•ылауы ар•ылы орындалуы;
– Ÿг³т-насихат ар•ылы нормалардыœ iске асуы;
–175 –
– рухани сана-сезiмдi кšтеру ар•ылы нормалардыœ орындалуы н жа•- сарту.
5. Субъектiлердiœ норманы iс жŸзiне асыру iс-¾рекеттерi тšрт тŸ рге бšлiнедi: са•тау, орындау, пайдалану, •олдану.
Са•тау – нормаларда тыйым салƒан iс-¾рекеттердi субъектiлер б•лжытпай орындауƒа мiндеттi. Б•л •••ы•ты• •атынастарды реттеп-орын- дауда субъектiлердiœ пассивтiк т¾ртiбi немесе заœды ¾рекетсiздiгi. М•ны тыйым салынƒан нормалардыœ б•лжытпай са•тау нысаны деп атайды.
Орындау – субъектiлердiœ нормада кšрсетiлген мiндеттердi толы• орындауды •амтамасыз етуi. М•нда субъектiлер белсендi тŸрде iс-¾рекет жасауƒа мiндеттi. М•ндай iс-¾рекеттердi норманыœ орындалуыныœ мiндеттi нысаны деп атайды.
Пайдалану – субъектiлердiœ ерiктi тŸрде нормативтiк актiлер ар•ы- лы šз мŸдде-ма•саттарын ³ске асуын •амтамасыз етуi. Б•л заœ да тыйым салынбаƒан барлы• iс-¾рекеттi жасауƒа адамдардыœ ерiктiлiгi.
Осы кšрсетiлген Ÿш тŸрде нормативтiк актiлер •атынастаƒы субъектiлердiœ šздерiнiœ iс-¾рекетiмен немесе ¾рекетсiздiгiме н орындалып жатады. Б•л процестi •••ы•ты• норманыœ тiкелей iс жŸзiне асырылуы, орындалуы деп атайды. Осы нысан ар•ылы нормативтiк акт iлердiœ кšпшiлiгi орындалып жатады. Бiра• та, šмiрде •оƒамдаƒы •арым-• атынастарды реттеп-бас•аруƒа жоƒарыда кšрсетiлген Ÿш тŸрi же ткiлiксiз. Себебi •оƒамдаƒы •атынастардыœ субъектiлерiнiœ šзара байл анысында •айшылы•тар, келiспеушiлiктер болып жатады. Соларды заœды т Ÿрде реттеу Ÿшiн мемлекеттiœ šкiлеттi органдарыныœ •атысуы объе ктивтiк т•рƒыдан •ажет болады ж¾не •оƒамды• мŸдде-ма•сатты, саяса тты, билiктi iс-жŸзiне асыру, орындау мемлекеттiœ мiндетi.
•••ы•ты• нормаларды •олдану ж¾не нормативтiк актiлердiœ д •рыс орындалуын, iске асуын ба•ылау мiндетi тек мемлекеттiк органдардыœ ••зыретiндегi iс-¾рекет.
•••ы•ты •олданудыœ жоƒарыда кšрсетiлген Ÿш тŸрден айырмашылыƒы: 1) •олдану мемлекеттiк билiктiœ бас•ару, •йымдастыру кŸшiне сŸйене отырып жŸргiзiледi; 2) •атынастаƒы субъектiлердiœ бiреу i – мемлекеттiк šкiлеттiгi бар органныœ болуы; 3) мемлекеттiк орга нныœ •атысуы заœдылы•ты, т¾ртiптi жа•сартуƒа мŸмкiншiлiк жасайды ; 4) кейбiр •атынастарда •олдану нормативтiк актiлердi пайдалану, орындау, са•тау тŸрлерiнiœ процесiне бiрлесiп, ол •атынастардыœ заœды сапалы ая•талуына Ÿлес •осуы; 5) •••ы•ты• нормаларды •олдану мiндеттi тŸрде но рмативтiк актi жасалумен ая•талуы, оныœ заœды кŸшiнiœ болуы.
– 176 –
•••ы•ты• нормаларды •олдану тек мемлекеттiк органдардыœ ж¾не лауазымды т•лƒалардыœ ж•мысы. Олар šз ••зырыныœ кšлем³нде ƒана реттеп-бас•аруƒа •••ы•ты. •оƒамды• •йымдар мемлекет р••сат берсе ƒана •••ы•ты• нормаларды •олдануларына болады. Мысалы, к¾сiпшiлер одаƒы šз ж•мысында еœбек туралы заœныœ баптары н •олданады.
Демократиялы• мемлекетте нормативтiк актiлердi •олдануда •атаœ т¾ртiп болады: кiм •андай заœ •олданады, неге, себебi, уа•ыты, орны толы• кšрсетiлуге тиiс. Осы м¾селелердiœ, с•ра•тардыœ б¾рi м емлекеттiœ ба•ылауында болады. Мемлекеттiк органдар жеке адамдардыœ ж¾не заœды т•лƒалардыœ •арым-•атынастарына кiрiспейдi, оларƒа толы • бостанды• берiледi.
Мемлекеттiк органдар б•л •атынастарƒа кiрiсуге болатын жа ƒдайлар: егерде •атынасты орындау барысында субъектiлердiœ бiрiн-бiрi тŸсiнбеушiлiк болса; екi жа•ты •••ы•тары мен мiндеттер³н³œ д •рыс орындалуын тексеру керек болса.
•••ы•ты• нормаларды •олдану кезеœдерi:
1.Iстiœ на•ты мазм•нымен ж¾не жаƒдайымен танысу, •арым-•атына- стыœ басталуын, субъектiлерiн аны•тау.
2.•атынастыœ заœды негiзiн аны•тау, анализ жасау, iске заœды баƒа
áåðó.
3.Iс бойынша шешiм •абылдау, •••ы•ты •олдануды, тиiмдiлiгiн аны•- тау, ж¾не осы р¾сiмдеу шешiмдi мŸдделi т•лƒаларƒа жеткiзу.
4.Шешiмдi жŸзеге асыру.
Мiне, •••ы•ты •олданудыœ кезеœдерi осылай басталып, реттелiп ая•талады. Осы процесс толыƒымен мемлекеттiк ресми органныœ ба•ылауында болады.
Мемлекеттiк органныœ •••ы•ты• норманы •олдануда Ÿш функциясы болады:
–нормативтiк актiлердi •олдану ар•ылы •оƒамдаƒы •атынаст арды реттеп-бас•ару;
–нормалардыœ орындалуын •амтамасыз ету;
–нормалардыœ д•рыс уа•ытында iске асуын ба•ылау.
•••ы•ты• нормаларды •олданудыœ еœ негiзгi, еœ кŸрделi тŸрi мемлекеттiœ билiгiмен нормативтiк актiлердi iске асыру, орындау. Оныœ негiзгi ерекшелiктерi:
Бiрiншi – тек мемлекеттiк билiгi бар аппараттыœ нормаларды iск е асыруы.
– 177 –
Екiншi – б•л аппараттардыœ нормативтiк актiлердi •олдану тур алы н•с•ауыныœ мемлекеттiк кŸшi болады.
•шiншi – олар šздерiнiœ н•с•ауын •аƒаз жŸзiнде, орындайтын субъектiлердi на•ты кšрсетiп бередi.
Тšртiншi – нормаларды •олдануды тиiстi заœƒа сŸйене отырып бередi. Ерiктi орындалмаса, ерiксiз орындалады.
Мемлекеттiк аппараттыœ •••ы•ты iске асыру процесiне кiрiсуг е тšрт себептерi бар:
–егерде •атынастаƒы субъектiлердiœ •••ыƒы мен мiндеттерiн орындау барысында кедергi пайда болса. Мысалы, ж•мыстан заœсыз шыƒару;
–егерде •атынастыœ бiр субъектiсi šз мiндеттерiн ерiктi тŸрде орындамаса. Мысалы, м¾мiлелi •атынаста мiндеттердiœ орындалмауы;
–егерде мемлекеттiк ресми орган кiрiспей субъектiлердiœ •ар ым-•аты- насы басталмайтын болса. Мысалы, о•уƒа тŸсу, •ызметке алыну, пенсияƒа шыƒу;
–егерде субъектiлердiœ ара•атынасы, д•рыс заœды тŸрде ая• талмаса. Оныœ себептерiн аны•тау Ÿшiн ж¾не жауапкершiлiк тŸрлерiн белгiлеу Ÿшiн мемлекеттiк ресми аппарат мiндеттi тŸрде •атысады.
•••ы•ты д•рыс •олдануда, уа•ытында, жа•сы орындалуында мемлекеттiк билiгi бар органныœ, маœызы šте зор.
Сонымен, •••ы•ты •олданудыœ негiзгi субъектiлерi: мемлекет, мемлекеттiк органдар, лауазымды т•лƒалар, р••саты болса •оƒамды• •жымдар мен •йымдар. Олардыœ •••ы•тары мен мiндеттерiнiœ ше œберi Уставы мен ережелерiнде толы• кšрсетiлуге тиiс.
•••ы•ты •олдануда, iске асыруда мiндеттi тŸрде акт жасалуƒа тиiс. Онда •андай норма, •ашан не Ÿшiн •олдануƒа тиiс, субъектiлер дiœ атыжšнi болу керек. •••ы•ты •олдану туралы актiнiœ негiзгi сипат тары:
–актiнiœ мемлекеттiк билiк кŸшiнiœ болуы; оны орындауƒа барлы• •оƒамдаƒы азаматтар, бiрлестiктер мiндеттi;
–актi на•ты бiр iс, бiр •атынас туралы жасалады, оны орындайты н субъект аны• кšрсетiледi;
–•••ы•ты •олдану актiсi заœдылы•ты •атаœ са•тауƒа тиiс, еш•андай бостанды••а жол берiлмейдi;
–•олдану актiсi мемлекеттiœ бекiткен форма-бланкаƒа жазыла ды. Ол форманы толтырудыœ •атаœ ережесi бар. •олдану актiсi Ÿш бšлiмнен т•рады: кiрiспе бšлiмi, негiзгi бšлiмi, •орытынды бšлiмi.
•олдану актiлер тšрт тŸрге бšлiнедi:
–мемлекеттiœ халы• šкiлдi органдарыныœ актiсi;
–178 –
–мемлекеттiœ ат•арушы органдарыныœ актiсi;
–•оƒамдаƒы т¾ртiптi •орƒайтын органдардыœ актiсi;
–конституциялы• кеœестiœ актiлерi.
Сонымен, •••ы•ты •олдану процесiнде заœды айƒа•тар ж¾не з аœды ••рам аны•талуы керек. Сол ар•ылы басты айƒа• немесе айƒа •ты аны•- тайтын мŸмкiншiлiктер туады. Б•л айƒа•тар тиiстi заœды шешуг е жеткiлiктi болуы •ажет. ЖŸзеге асырылатын iстiœ негiзi аны•талуы керек: •ажеттi
•••ы•ты• норманы табу; оныœ тексiнiœ д•рыстыƒын тексеру; норманыœ тŸп н•с•асы екендiгiн аны•тау; оныœ кеœiстiктегi, мерзiмдi кŸшiн ж¾не субъектiлерге •атыстыƒын аны•тау; норманыœ мазм•нын ай•ындау. Осы кšрсетiлген ¾рекеттердiœ барлыƒы заœдылы•ты, •••ы•ты• т¾р тiптi ныƒайту Ÿшiн •ызмет iстейдi.
•аралƒан iс бойынша •••ы• •олдану актiсiнiœ маœызы šте зор. М •ндай акт iстiœ таƒдырын шешедi. Šйткенi ол акт заœƒа негiзделiп, заœ бойынша мемлекеттiœ атынан жасалады. Б•л акт на•тылы заœ бойынша •арауƒа ••зыретi бар, тараптардыœ •••ы•тары мен мiндеттерiнiœ бары-ж оƒын аны•тайтын, соƒан с¾йкес шараларды белгiлейтiн органныœ а ктiсi.
•олдану актiлерi мазм•нына •арай Ÿшке бšлiнедi: реттеушi, оры н- даушы ж¾не •орƒаушы. •атысушы субъектiлер нормативтiк актiлерде кšрсетiлген šздерiнiœ мiндеттерi мен •••ы•тарын д•рыс, уа•ыт ында орындауƒа тиiс. Сонымен, олар •••ы•ты• нормалардыœ реттеушi, бас•арушы рšлiн жа•сартуƒа Ÿлес •осады.
– 179 –
21 –та•ырып. НОРМАТИВТIК-•€•Ы•ТЫ• АКТIЛЕРДI ТАЛ•ЫЛАУ
•••ы•ты• нормаларды •олдану Ÿшiн оныœ мазм•нын азаматтар , бiрлестiктер, органдар жа•сы бiлу керек. Егерде •оƒамныœ ••• ы•ты• сана-сезiмi тšменгi д¾режеде болса, нормативтiк актiлер д•ры с •олданылмайды, заœсызды••а жол бередi. •••ы• нормаларыныœ маœы зды ерекшелiктерiнiœ бiрi – олардыœ жалпылама •иялды• (абстракт ылы) сипаты. Б•л нормаларды •олдану барысында на•тыландыру, тал•ылау, тŸсiнiк беру •ажеттiгi туады.
Сонды•тан, мемлекеттiк органдар жаœа ••жатты бекiтсе •абы лдаса оƒан жан-жа•ты тŸсiнiк берiп отырады. ТŸсiнiк берудiœ негiзгi ма•саты – жаœа норманы халы• о•ып, бiлiп сол ар•ылы оныœ д•рыс •олдану ын, iске асуын •амтамасыз ету. ТŸсiнiк бергенде норманыœ šмiрге келу себебi, оныœ •олдану т¾сiлi, жолдары, ондаƒы •••ы• пен мiндеттердiœ о рындалуы, жауапкершiктiœ тŸрлерi кšрсетiледi.
•••ы•ты• нормаларƒа тŸсiнiк берудiœ екi баƒыты болады: бiрiншiсi – жеке адамдардыœ норманы šздерi о•ып, бiлуiн •амтамасыз ету; екiншiсi
– Ÿг³т, насихат ар•ылы халы••а жаœа норманыœ мазм•нын, ма•сатын тŸсiндiру. ТŸсiнiк беретiн мемлекеттiк органдардыœ •ызметкерлерi šте сауатты, т¾жiрибелерi мол болу керек. Сонда ƒана олар тŸсiнiктi жоƒары д¾режеде бере алады.
•••ы•ты• нормаларƒа тŸсiнiк берудiœ т¾сiлдерi:
1.Грамматикалы• (филологиялы•) тŸсiнiк беру – нормалардыœ, оныœ сšйлемдерiнiœ, мазм•ныныœ ••рылуын тексеру, гипотеза, диспозиция, санкцияны аны•тау.
2.ЖŸйелiк тал•ылау – нормаларды жŸйе-жŸйеге, сала-салаƒа бšлiп, салыстырмалы тŸрде тŸсiнiк. беру. Негiзгi заœды аны•тау, •осал•ы нормаларды салыстыру. Мысалы: жол ережесiн б•зуда •андай негiзгi норма, •андай •осал•ы нормалар бар соны жан-жа•ты о•ып, тŸсiнiп барып •олдану керек.
3.Саяси-тарихи тал•ылау – норманыœ šмiрге келуiнiœ уа•ыты, ол кездегi саясаттыœ мазм•ны оныœ алдына •ойƒан мŸдде-ма•сат ы. Оныœ б¾рi жан-жа•ты тал•ыланып, •орытынды жасалу керек.
4.Логикалы• тал•ылау šте кŸрделi, šте д•рыс •орытынды беретiн т¾сiл. ТŸсiнiк берудiœ барлы• т¾сiлдерiнiœ н¾тижелерiн бiрiктiрiп •орытынды жасау.
•••ы••а тŸсiнiк беру субъектiлерi: Конституциялы• кеœес, жоƒарƒы
–180 –