Жоламан .Д ТГП (6)

цияны, олардыœ бiр-бiрiмен байланысын жа•сарту. Мемлекеттiк аппарат бiрт•тас кŸрделi жŸйе, ол бiрнеше салаларƒа бšлiнедi: заœ шыƒару, ат•а- ру ж¾не сот жŸйелерi; •••ы•ты •орƒау ж¾не •арулы кŸштер жŸйесi. Б•л мекемелердiœ алдында т•рƒан ма•саттары, iшкi ••рылыстары, • •зыретi, •олданатын ¾дiстерi мен принциптерi. Оларды бiрiктiрiп, •ызмет терiн жа•сы ат•аруƒа жаƒдай •алыптасады.

Сонымен мемлекеттiк аппарат – алдында т•рƒан ерекше ма•саты бар ж¾не соны орындау Ÿшiн к•зыретi бар мемлекеттiк аппараттыœ бiр буыны. Мемлекеттiк аппараттыœ ••рылуы мен •ызметi, негiзгi šкiлеттiлiгi Конституцияда ж¾не конституциялы• актiлерде кšрсетiледi. ½рбiр мемлекеттiк аппарат šз •ызметiн мемлекеттiк, материалды•, • йымды• ж¾не зорлау кŸшiмен •орƒайды. Мемлекеттiк аппарат мемлекеттiœ атынан функцияларын ат•арады, ¾р•айсысыныœ алдында т•рƒан м а•саттары заœда аны• белгiленген. Бас•а мемлекеттiк органдарымен •алай •атынасатыны, iшкi ••рылысы, ••зыретi белгiленген. Мемлекеттiк ап параттыœ негiзгi нышаны оныœ мемлекеттiк билiгi. Б•л мемлекеттiк би л³кт³ былай тŸсiнуге болады: олар мемлекеттiœ атынан барлы• субъ ектiлерге мiндеттi нормативтiк актiлердi шыƒарады, немесе •••ы•ты•, но рмалардыœ орындалуын тексередi, ал кейбiр кезде жазаƒа тартуƒа •• •ыƒы бар. Мемлекеттiк заœдарƒа с¾йкес мемлекеттiœ мiндеттерi мен фун кцияларын iске асыру ма•сатында мемлекеттiк аппарат šкiлеттiктi жŸзег е асыратын толып жат•ан •ызметтер ат•арады. Мемлекеттiк •ызметкерле рдiœ šкiлеттiктерi мемлекеттiк органдар алдында •ойƒан ма•сатт арƒа ж¾не мiндеттерге с¾йкес аны•талады. Мысалы, прокуратура органд ары, сот жŸйесi, ²²М (МВД), М•К (КГБ) •••ы•ты •орƒау •ызметiн ат•арады. Б•л органдар бiр-бiрiмен байланысты. Б¾рi бiрге жалпы •••ы• •орƒау жŸйесiне жатады.

Мемлекеттiк аппараттыœ •ызметкерлерiнiœ негiзгi мiндеттерi •Р Конституциясы мен заœдарын, азаматтар мен заœды т•лƒалардыœ •••ы•тарын, бостанды•тары мен заœды мŸдделерiн •орƒауды •амтамасыз ету, заœдарда белгiленген т¾ртiп пен азаматтардыœ šтiнiштерiн •арауƒа, олар жšнiнде •ажеттi шаралар •олдануƒа; šздерiне берiлген •••ы•т ар шегiнде ж¾не заœды мiндеттерге с¾йкес šкiлеттердi жŸзеге асыруƒа; м емлекеттiк ж¾не еœбек т¾ртiбiн са•тауƒа; šздерiнен жоƒары басшылардыœ б•йры•- тары мен šкiмдерiн, шыƒарылƒан шешiмдерi мен н•с•аларын орындауƒа; šз šкiлеттiгiнiœ шегiнде м¾селелердi •арауƒа ж¾не солар бойынша шешiмдер •абылдауƒа, белгiленген т¾ртiппен лауазымды• мiндеттерiн ат•ару Ÿшiн •ажеттi а•парат пен материалдарды алуƒа •••ы• тары бар.

– 52 –

2. Мемлекеттiк органдардыœ тŸрлерi ж¾не •ызметi

Мемлекеттiк органдар бiрнеше топ•а бšлiнедi, сондай-а• ат•ар ылатын •ызметтерiне с¾йкес жŸйе-жŸйеге, сала-салаƒа жiктеледi. Мемлекеттiк органдар šкiлеттiгiнiœ шеœберiне •арай Ÿш топ•а бšлiнедi:

1) Мемлекеттiк билiк органдары: Парламент, Президент ж¾не М¾слихаттар; 2) Мемлекеттiк ат•ару органдары: Ÿк³мет, министрлiктер, ведомстволар, жергiлiктi бас•ару органдары, ¾кiмдер. Мемлекеттiк о ргандарыныœ ••рылу т¾ртiбi мен алдына •ойылƒан ма•саттары. Мемле кеттiк органдар Ÿш топ•а бšлiнедi: šкiлеттi органдар, ат•ару органд ары ж¾не сот немесе •••ы• •орƒау органдары.

Республика Президентi мемлекеттiк аппаратта ерекше орын а лады, ол Ÿш билiктiœ бiрiне де жатпайды. Ол мемлекет билiг³нiœ барлы• тармаƒыныœ келiсiп ж•мыс iстеуiн ж¾не šкiмет органдарыныœ халы• а лдындаƒы жауапкершiлiгiн •амтамасыз етедi. Президент – мемлекеттiœ басшысы, мемлекеттiœ iшкi ж¾не сырт•ы саясатыныœ негiзгi баƒытт арын ай- •ындайтын, ел iшiнде ж¾не халы•аралы• •атынастарда •аза•с танныœ атынан šкiлдiк ететiн жоƒарƒы лауазымды т•лƒа. Президент халы• пен мемлекеттiк бил³к бiрлiгiнiœ, Конституцияныœ мызƒымастыƒыныœ адам ж¾не азамат •••ы•тары мен бостанды•тарыныœ нышаны, ¾рi ке пiлi.

Šкiлеттi органдар. Жоƒарƒы šкiлеттi органдарды халы• сайлайды. Парламент – заœ шыƒару функциясын жŸзеге асыратын Респуб ликаныœ еœ жоƒарƒы šкiлдi органы. Оныœ šкiлеттiк мерзiмi – тšрт жыл. Пар ламент т•ра•ты негiзде ж•мыс iстейтiн екi палатадан: Сенат ж¾н е М¾жiлiстен т•рады. Сенат облыстардан, республикалы• маœызы бар •алад ан ж¾не астанасынан екi адамнан тиiсiнше барлы• šкiлд³к органдары д епутаттарыныœ бiрлескен отырысында сайланатын депутаттардан т•р ады. 7 депутатты Президент таƒайындайды. М¾жiлiс Республиканыœ ¾кiмшiлiк-аума•- ты• бšлiнiсi ескерiле отырып ••рылатын ж¾не сайлаушылар саны шамамен теœ бiр мандатты аума•ты• сайлау округтерi бойынша сайланатын 67 депутаттардан т•рады. Негiзiнде заœ шыƒару тек Парламентт iœ ••зыретi, бiра• кейде бас•а жоƒарƒы органдар осы ж•мыс•а кiр iседi. Парламент кейбiр заœдарды •абылдау •••ыƒын Президентке бередi, оны делегаттылы• заœдылы• деп атайды. •аза•стан тарихында ек i палаталы• парламент 1995 жылƒы Конституциясында жарияланƒан. Б•л Парламенттiœ •абылдаƒан заœдарыныœ, сапасын кšтеруге, парламенттi бiршама т•ра•ты ж¾не орны•ты органƒа айналдыру Ÿшiн •олданƒан шара. •аза•станныœ сайлау жŸйесi мажоритарлы• типке жатады, сайлауƒа кšп

– 53 –

саяси партиялар •атысады. Б•л палатаƒа сайланƒан депутат тар 25 жас•а толуы керек. •аза•стан Парламентiнiœ ерекшелiгiн жоƒарƒы па латасыныœ ••рылуы ж¾не оныœ •ызмет бабы кšрсетедi. Депутаттарды œ бiр жартысы екi жылƒа, ал екiншi жартысы тšрт жылƒа сайланады. Сенат •а 30 жас•а толƒан адамдар депутат болып сайланады. Парламент – негiзгi заœ шыƒарушы орган. Парламенттiœ сессиясы оныœ палаталарыныœ бiрлескен ж¾не бšлек отырыстары тŸрiнде šткiзiледi. Парламенттiœ Ÿйлес тiрушi органдары – бюро, ж•мыс органдары – т•ра•ты комитеттерi, бiрлескен комиссиялары болып табылады, Президент мемлекеттiœ жоƒарƒы •ызметкерлерiн таƒайындаƒанда Парламент келiсiмiн бередi, олардан есеп алады, соƒыс ж¾не бiтiм м¾селелерiн шешедi, халы• референдум таƒайындау туралы бастама кšтередi, конституциялы• заœдылы• туралы жыл сайын жолдауын тыœдайды, šзiнiœ iшкi с•ра•тарын шешедi, ж¾не бас•а да Конституция жŸктеген šзге де šкiлеттiктердi жŸзеге асырады.

Парламенттiœ ¾р палатасыныœ бšлек отырысында шешетiн ••зы ретi бар. Сенат таƒайындау м¾селелерiнiœ кšбiне šзi •атысатын болса, М¾жiлiс заœ •озƒау ж¾не •аржы м¾селелердi шешедi. Парламент •абылдаƒан заœдарƒа Президент •олын •ояды, заœды осыдан кейiн жариялайд ы. Заœ шыƒару ж•мысын Президенттiœ šзi де ат•ара алады. Б•л екi жаƒ дайда бола алады: Парламенттiœ екi палатасыныœ депутаттары уа•ы тша заœ шыƒару билiгiн Президентке 2/3 дауыспен р••сат берсе, (Конституцияныœ 53-бабы) Президент заœ жобалардыœ •арау басымдылыƒын белгiлейдi, Парламент осы жобаны енгiзiлген кŸннен бастап бi р айдыœ iшiнде •арауы тиiс. Заœ шыƒару ж•мысын тiкелей халы•тыœ šзi де ат•а- ра алады, б•л жаƒдай референдум деп аталады. •аза•станныœ 1995 жылƒы Конституциясы осылай алынды.

Ат•ару билiгi šкiметтiœ •олында жиналƒан. Президенттiк республикаларда šкiмет саяси ж¾не •йымды• т•рƒыдан президент •амтитын ат•арушы билiк тармаƒына жатады. Парламенттiœ •атысуымен През и- дент бас•арады, ¾рi ••рады, оныœ дербес ••зыретi ал•алы шешу шi органы. Кабинет мŸшелерi бŸк³л халы• сайлаƒан Президент алдын да дербес жауап бередi. •кiметт³œ на•ты егемендiлiгi мемлекет басшысыныœ субъективтiк пiкiрiне тiкелей т¾уелдi. •аза•стан Республикас ыныœ Ÿк³мет³

– ат•арушы билiктi жŸзеге асыратын, ат•арушы органдардыœ ж Ÿйесiн бас•аратын ж¾не олардыœ •ызметiне басшылы• ететiн мемлеке ттiк орган. Оныœ заœды• ау•ымы т•рƒысынан – Конституцияда ж¾не •олданылып жŸрген заœдарда белгiленген. Б•л заœда •аза•стан Республи касыныœ Президентiнiœ 1995 жылы 18 желто•сандаƒы конституциялы• кŸшi бар

– 54 –

Жарлыƒымен бекiтiлген. Президент •кiмет мŸшелерiн таƒайынд аƒанда Конституцияныœ 64-бабыныœ 1 – тармаƒы бойынша Парламенттiœ келiсiмiн алуƒа тиiс. Ал Ÿк³меттi ••ру процедурасы šте кŸрделi ж¾не бiр неше кезеœнен т•рады. Сонымен, •кiмет ат•ару билiктi жŸзеге асырады ж¾не бŸк³л ат•арушы органдардыœ жŸйесiне басшылы• жасайды. •аз а•стан Республикасыныœ •кiметiн Премьер-министр, оныœ орынбасарл ары, Республика министрлерi, мемлекеттiк комитеттер³нiœ тšраƒалары ••райды.

•кiмет нормативтiк •аулылар •абылдайды ж¾не н•с•аулар бередi. Орталы• салалы• ат•ару билiк министрлiктердiœ, ведомствол ардыœ,

мемлекеттiк комиссия ж¾не комитеттердiœ •олына берiлген. Олар •арауындаƒы мемлекеттiк бас•ару салаларындаƒы iстiœ жайы Ÿшiн жауап бередi. 1997 жылƒы наурыздыœ 4-дегi Президенттiœ Жарлыƒымен •кiметтiœ жаœа ••рылымы белгiленген: Премьер-министр, оныœ орынбасарлары , •кiмет аппаратыныœ басшысы, 14 министрлiк ж¾не 11 мемлекеттiк комитет. Олар šзiнiœ ••зыретi бойынша б•йры• ж¾не инструкция •абылдайды . •кiмет šзiнiœ бŸк³л •ызметiне Конституцияда ж¾не Республика Президент³нiœ алдында жауапты. Премьер-министр, оныœ орынбасарлары ж¾не •кiмет аппаратыныœ басшысы Тšрал•асыныœ ••рамына кiредi. Премьер -министр šзiнiœ šкiмiмен Тšрал•а ••рамына •кiметтiœ бас•а да мŸшелерiн кiргiзуге ха•ылы. Министрлiк тиiстi мемлекеттiк бас•ару саласына басшылы•ты, сондай-а• заœдармен кšзделген шектi-салааралы• Ÿйлестiрудi жŸзеге асыратын Республика орталы• ат•арушы органы болып табыл ады.

Мемлекеттiк комитет тиiстi мемлекеттiк бас•ару салаларында мемлекеттiк саясатты жŸргiзетiн ж¾не осы ма•сатта заœдарƒ а салааралы• Ÿйлестiрудi жŸзеге асыратын Республика комитетi, Бас бас•армасы, комиссиясы, агенттiгi ж¾не •кiмет ••рамына кiрмейтiн šзге де ре спубликалы• мемлекеттiк бас•ару органы. •кiмет ••рамында орталы • ат•арушы орган болып табылады. Министрлiктiœ, мемлекеттiк комитеттiœ жанындаƒы департамент, агенттiк, сондай-а• Республика министрлiгiнiœ, мемлекеттiк комитетiнiœ жанындаƒы šзге де мемлекеттiк бас•ару органы болады. Ол министрлiгiнiœ, мемлекеттiк комитетiнiœ ••зыретi шегiнде арнайы ат•арушы ж¾не ба•ылау – •адаƒалау функцияларыныœ, сондай-а• салааралы• Ÿйлестiрудi не мемлекеттiк бас•ару саласында дербес басшылы•ты жŸзеге асырады.

Сот билiгi. Конституцияныœ 75-бабына с¾йкес •аза•стан Республикасында сот тšрелiгiн тек сот •ана жŸзеге асырады. Сот билiг i азаматтардыœ •••ы•тарын, бостанды•тары мен заœды мŸдделерiн •орƒай ды. Сот iсiн жŸрг³зу азаматты•, •ылмысты• ж¾не заœмен белгiленген š зге де

– 55 –

•ызметкерлердiœ ¾дiлет министрi бас•аратын ¾дiлеттiлiк ал•а сы кадр м¾селелерiн шешедi.

•аза•стан Республикасыныœ мемлекеттiк аппаратында ерек ше орынды Конституциялы• Кеœес алады. Б•рынƒы Конституция бойынша ол Конституциялы• Сот деп аталып, бас•а ••зыреттерге ие болатын. Б•л Кеœестiœ iшкi ••рылысы мен таƒайындалу процесi šте •ызы•. Тšраƒасын ж ¾не екi мŸшесiн •аза•стан Республикасыныœ Президентi таƒайындай ды, екi мŸшесiн – Сенаттыœ, ал •алƒан екеуiн М¾жiлiстiœ тšраƒалары та ƒайындайды. Б•л мемлекеттiк органныœ •••ы•ты• жаƒдайы, алдына •ойылƒан ма•саттары мен •ызмет бабы •аза•стан Республикасыныœ Пр езидентiнiœ 1995жылƒы 25 желто•сандаƒы “•аза•стан Республикасыныœ Конституциялы• Кеœесi туралы” заœ кŸшi бар Жарлыƒында айтылƒан болатын. Б•л мемлекеттiк органныœ негiзгi ма•саты конституциялы• заœдылы•ты •орƒау, ол сол Ÿшiн мынандай ••зыреттерiн орындайды: Парламент депутаттарыныœ сайлауыныœ д•рыстыƒын тексередi, Парламент •абылдаƒан заœдар мен халы•аралы• шарттар Конституцияƒа с¾йкестiгiн Президент •ол •ойƒанƒа дейiн •арайды, Конституцияныœ нормаларына ресми тŸсiндiрме бередi ж¾не кейбiр с•ра•тарды •арайды. Конституциялы• Кеœес нормативтiк •аулыларды •абылдайды.

•••ы• •орƒау органдары. Прокуратура •Р Конституциясыныœ 83бабы. Б•л орган мемлекеттiœ атынан Республиканыœ аумаƒында заœдардыœ, •аза•стан Республикасыныœ Президентiнiœ жарлы•тарыныœ ж ¾не šзге де нормативтiк-•••ы•ты• актiлердiœ д¾лме-д¾л ¾рi бiрыœƒай •олда нылуын, жедел iздестiру •ызметiнiœ, аны•тама мен тергеудiœ, ¾кiмшiлiк ж¾не ат•арушылы• iстер жŸрг³зудiœ заœдылыƒын •адаƒалауды жŸзеге асырады.

Прокуратура органдарыныœ жŸйесiн Республиканыœ Бас Прок уроры бас•арады, ол šзiне баƒынышты орталы• аппарат пен облысты • прокуратуралардан, республикалы• м¾нi бар •алалар прокуратура сынан ж¾не Республика астанасыныœ прокуратурасынан, облысты•, ауданды•, •алалы•, ¾рi соƒан теœестiрiлген ¾скери ж¾не šзге де мамандандыр ылƒан прокуратуралардан т•рады. Бас Прокурорды Сенаттыœ келiсiм iмен Республика Президентi бес жыл мерзiмге •ызметке таƒайындайды . Оныœ ••зыретi: Конституцияныœ заœ актiлерiнiœ ж¾не Республика Президентi актiлер³нiœ б•зылмауын аны•тап, оларды жою шараларын жŸрг³зед³. Жедел – iздестiру •ызметiнiœ, аны•тама мен тергеудiœ, ¾кiмшiлiк ж¾не ат•арушылы• iстер жŸрг³зудiœ заœдылыƒын •адаƒалауды жŸзеге асырады, сотта мемлекет мŸддесiн бiлдiредi. Республиканыœ Конституциясы мен заœдарына ж¾не бас•ада •••ы•ты• актiлерге наразылы• ж асайды

– 57 –

ж¾не заœда белгiленген т¾ртiп пен шекте •ылмысты• •удалауды жŸзеге асырады. Прокурорлы• •адаƒалау жалпы ж¾не ерекше •адаƒалауƒа бšлiнедi. Мемлекеттiк органдар мен •йымдардыœ шыƒарƒан акт iлерi •аза•стан Республикасыныœ Конституциясына, заœдарына Президенттiœ жарлы•тарына, Министрлер Кабинетiнiœ •аулыларына с¾йкес болуын •адаƒалайды ж¾не лауазымды адамдар мен азаматтардыœ д¾лме-д¾л ж¾не бiрдей орындауын •адаƒалайды. Б•дан бас•а прокурорлы• •адаƒалау аны•тама ж¾не алдын-ала тергеу органдарыныœ заœдарды орындауында прокурорлы• •адаƒалау šткiзедi. Соттарда iс •аралƒан кезде заœдардыœ орындалуын прокурорлы• •адаƒалау šткiзедi. €сталƒандарды отырƒызатын жерлерде заœныœ са•талуын •адаƒалау прокурорлы• ••зыреттiœ таƒы бiр тŸрi.

•аза•стан Республикасыныœ прокуратурасы тšменгi прокур орлар жоƒарƒы т•рƒан прокурорларƒа ж¾не КР Бас Прокурорына баƒ ынатын органдар мен мекемелердiœ бiрт•тас жŸйесiн ••райды. Ол šзiнi œ •ызметiн т¾уелсiз жŸзеге асырады. Прокуратура органдарыныœ •ызмет iне араласуƒа тыйым салынады. Заœда белгiленген негiз бен т¾ртiп бойынша ш ыƒарылƒан прокурорлы• •адаƒалау актiлерi барлы• органдар, •йымдар, лауазымды адамдар мен азаматтар Ÿшiн мiндеттi. Прокуратураныœ •••ы•т ы• актiлерi былай бšлiнедi: •адаƒалау актiлерi (наразылы•, •аулы, •йƒарым, šтiнiш, санкция, •сыным, заœƒа тŸсiндiрме); •йымдастыру ж¾не оныœ •ызмет м¾селелерiн реттейтiн актiлер (б•йры•тар, н•с•аулар, šкiмдер, ережелер) ж¾не прокурордыœ б•йры•тары, ережелерi мен н•с•ауларды бекiтедi.

1995 жылы Конституция ау•ымында ж¾не •аза•стан Республикасындаƒы •••ы•ты• реформаныœ мемлекеттiк баƒдарламасын жŸзе ге асыру ма•сатында •••ы•ты• реттеудiœ жетiлдiру мен жедел iздестiру •ызметтерiн реформалау жŸргiзiлдi. •аза•стан Республикасында жедел iздестiру •ызметiн жŸзеге асырушы органдар – iшкi iстер органдары; •лт ты• •ауiпсiздiк органдары; •орƒаныс министрлiгiнiœ ¾скери барлау органы; •аржы министрлiгiнiœ салы• •ызметiнiœ органы ж¾не •аза•стан Республикасы Президентiнiœ КŸзет комитетi болып табылады. 25 желто•сан 1995 жылƒы Президенттiœ Жарлыƒымен б•л органдардыœ •атарын •а за•стан Республикасыныœ мемлекеттiк кеден комитетi толы•тырды.

Азаматтардыœ •••ы•тарын •орƒау органдарына Iшкi iстер Органдары мен Республиканыœ •ауiпсiздiк органдары кiредi. Олардыœ да

•••ы•ты• жаƒдайларын Президентт³œ Жарлыƒымен бекiтiлген 1995 жылдыœ 21 желто•санында алынƒан актiлер бекiтедi. €лтты• •ауiпсiздiк Комитетiнiœ – •арауына жеке адамдардыœ, •оƒам ж¾не мемлекеттiœ

– 58 –

•ауiпсiздiгiн •амтамасыз ету саласындаƒы мемлекеттiк саясатты зерделеу мен жŸзеге асыруƒа катысу, •лтты• •ауiпсiздiк органдарыныœ •арауына жататын •ылмыстарды аны•тау, тыю, ашу ж¾не тергеу iстерi жатады.

Жергiлiктi мемлекеттiк бас•ару органдары. (85.б.)

Б•лар мемлекеттiœ тиiстi аумаƒындаƒы iстiœ жай-кŸйiне жауапты, жергiл³ктi ж¾не ат•арушы органдар жŸзеге асыратын •аза•ст ан Республикасындаƒы бiрыœƒай мемлекеттiк билiктiœ тŸрi. Олардыœ функ циялары: халы•тыœ жергiлiктi iстерге •атысуын •амтамасыз ету, жергiлiктi жерлерде мемлекеттiк меншiктi, бюджеттiœ ••рылуын, бекiтiлуiн ж¾не орындалуын бас•ару, жергiлiктi салы•тар мен жиналымдарды белгiлеу, жасалƒан жоспарлар, экономикалы• ж¾не ¾леуметтiк баƒдарламалар негiзiнде тиiстi аума•тыœ дамуын •амтамасыз ету, халы•тыœ ¾леуметтiкм¾дени, коммуналды•-т•рмысты• ж¾не šзге де •ызмет •ажетiн šтеу. Жергiлiктi мемлекеттiк бас•ару органдары жергiлiктi šкiлеттi органдарды, м¾слихаттарды •амтиды, олар тиiстi ¾кiмшiлiк-аума•ты• бšлiнiстегi халы•тыœ еркiн бiлдiредi ж¾не жалпы мемлекеттiк мŸдделердi е скере отырып, оныœ жŸзеге асырылуын ба•ылайды. Жергiлiктi ат•арушы органдарын бас•аратын ¾кiмдер, б•ларƒа •аза•стан Республикасы ныœ ат•а- рушы органдарыныœ бiрыœƒай жŸйесi енедi, тиiстi аума•тардаƒы мŸдделер мен •ажеттiлiктердi Ÿйлестiре отырып, ат•арушы билiктiœ ж алпы мемлекеттiк саясатын жŸрг³зудi •амтамасыз етедi. Б•л органдардыœ

•ƒымы ж¾не •ызмет бабы •аза•стан Республикасыныœ 1993 жылƒы 10 желто•санында •абылданƒан “Жергiлiктi šкiлеттi ж¾не ат•арушы органдар туралы” •олданылып отырƒан Заœында белгiленген. М¾сли хаттарƒа šткен сайлауƒа 18 жас•а толƒан азаматтар •атысады, олар 4 жылƒа сайланады. Облысты• ¾кiмдердi Президент таƒайындайды, ал одан тšмен ¾кiмдердi облысты• ¾кiмдердiœ šздерi таƒайындайды. М¾слихат тар šздерiнiœ ••зыретiндегi м¾селелер бойынша шешiмдер, ал ¾кiмд ер шешiмдер мен šкiмдер •абылдайды.

•аза•стан Республикасыныœ егемендiгi мен аума•ты• т•тастыƒын •орƒауды оныœ •арулы кŸштерi жŸзеге асырады. Мемлекеттiк ж¾не •оƒамды• •ауiпсiздiк пен •••ы• т¾ртiбiн •орƒау iшкi iстер, •лтты• •ауiпсiздiк органдарына ж¾не республикалы• •ланƒа жŸктеледi. Олардыœ м¾ртебесi ж¾не •ызметi заœмен белгiленедi.

Сонымен, мемлекеттiк аппарат šкiлеттi, ат•ару ж¾не сот билiк терiнiœ органдарына бšлiнедi. Екiншiден, мемлекеттiк органдар тšменг i ж¾не жоƒарƒы органдарына бšлiнедi. •шiншiден, мемлекеттiк органда р жоƒарƒы, орталы• ж¾не жергiлiктi органдарƒа бšлiнедi.

– 59 –

6 – та•ырып. МЕМЛЕКЕТ ФУНКЦИЯСЫ

1. Мемлекет функциясыныœ тŸсiнiгi, оныœ белгiлерi

Šткен та•ырыптарда мемлекеттiœ пайда болуын, оныœ мазм•ны н, типологиясын, нысанын, ¾кiмшiлiк-айма•тар ••рылысын, саяси, ¾к iмшiлiк бас•аруын жан-жа•ты •арастырып šттiк. Б•ныœ б¾рi мемлекетт iœ статистикалы• кšрiнiсi. Ендi мемлекеттiœ динамикалы• процесiнiœ дам уына, жаœаруына, ныƒаюына, оныœ šзiнiœ саяси, экономикалы•, ¾леуметтiк мiндеттерiн •алай орындауына, •андай •ызмет ат•аруына назар аударайы•. Осыларƒа толыƒыра• то•тап, тŸсiнуiмiз керек. Мiне, осы м¾селе лердiœ б¾рi бiрiгiп мемлекеттiœ функциясын ••рады.

Функция – заœ ƒылымында мемлекет пен •••ы•тыœ алдында т•рƒан мŸдде-ма•саттарды, мiндеттердi орындау •ызметiнiœ негiзгi баƒыттарын ж¾не оныœ ¾дiс-т¾сiлдерiн аны•тап, iске асыруды бiрiктiредi. Осы т•рƒыдан мемлекеттiœ, Ÿк³меттiœ, мемлекет аппаратыныœ функцияс ы деген заœды

•ƒым •алыптасады.

Мемлекеттiœ функциясы Кеœестiк д¾уiрде šте кеœ тŸрде пайдаланды. Функция мемлекеттiœ тапты• мазм•нына с¾йкес šзгерiп, ескiр iп, жаœарып отырады. •азiргi кезеœде Кеœес Одаƒы ыдырап, республикалар дŸниежŸзiлiк •ауымдасты••а бет б•рып, либерал-демократиялы• даму процесiне кšшкенде мемлекеттiœ функциясын тек •оƒамныœ та пты• маз- м•нына с¾йкес •арастыру д•рыс болмады. Себебi функцияныœ дамуына таптармен бiрге халы•тыœ рухани сана-сезiмi, м¾дениетi, глобалды• м¾селелерi зор ¾сер етедi. Б•л дŸниежŸзiлiк саяси кšз•арас.

Кеœестiк д¾уiрдi де, •азiргi кезеœде де мемлекеттiœ функциясын дамытуƒа кšп кšœiл бšлiнедi. Šйткенi функцияныœ мазм•нын тереœ тŸсiнiп, бiлу тек мемлекеттiœ бŸг³нг³ ж•мысын, •ызметiн жа•сарту ƒан а емес, сонымен бiрге •оƒамныœ, мемлекеттiœ тарихи даму процесiн зе рттеп, д•рыс тŸсiнсе кšп Ÿлес •осуы. Функция мемлекетпен •оƒамме н бiрге дамып, бiрге šмiр сŸрiп келедi. Б•л объективтiк процесс. •азiрг i заманда •аза•стан Республикасыныœ функциясы кŸрт šзгерiп, дамуда, негiзгi баƒыты нары•ты экономиканы •алыптастыру, либерал-демократиялы• мемлекеттi орнату.

Мемлекеттiœ функциясы туралы ¾р тŸрлi ой-пiкiрлер бар. Солар дыœ бiрi – функция кšп šзгерiске •шырамайтын деп, бiрнеше тŸрлер iн келтiредi: жалпы •оƒамды•, ¾леуметтiк, тапты•, •лтты•, ƒылыми-техникалы•, экологиялы•, интернационалды• функциялар. Функцияны жŸйелеудiœ келесi

– 60 –