Жоламан .Д ТГП (6)
.pdfбайланысын •оƒамдаƒы саяси-экономикалы•, м¾дени-¾леуметтiк, мемлекеттiк-•••ы•ты• ••былыстарды ƒылыми т•рƒыдан зертт еп, дамытып отырады. Б•л м¾селелердi, ••былыстарды ƒылым •оƒамныœ šткен д¾уiрiнде, •азiргi кезеœде, болаша•та •алай дамуƒа тиiстi. Мiне , осы Ÿш д¾уiрде •оƒамныœ диалектикалы• даму процесiн, сан•ырлы šз герiс ••былыстарын зерттеп, •орытынды ƒылыми т•жырымдар жасап отыр ады. •оƒамныœ болашаƒын ƒылыми т•рƒыдан болжап, •орытынды •сы ныстар берiп отырады. Б•л процесте •оƒамды• ƒылымдар табиƒи-н а•ты ƒылымдар бiрлесiп зерттеулер жŸргiзедi. Šйткенi, ¾лемнiœ материалды• ж¾не рухани т•тастыƒы мен бiрлестiгiн ескере отырып, дŸние ж Ÿзiндегi барлы• ƒылымдар бiрлеспейiнше ƒылыми-техникалы• šрлеу бол аша• емес.
Кооперациясыз материалды•, •аржылы•, табиƒи ресурстарды Ÿнемдi, тиiмдi пайдалануƒа ж¾не оныœ šнiмдi технологиялы• процесiн • алыптастыруƒа мŸмкiншiлiк болмайды. •ылымныœ бiрлестiгi олардыœ дер бестiгiне н••сан келтiрмейдi. ½р ƒылым табиƒаттыœ ж¾не •оƒамныœ объе ктивтiк даму процесiн šз т•рƒысынан зерттеп, ƒылыми т•жырымдар жа сап отырады. Мысалы, мемлекет пен •••ы• •оƒамдаƒы барлы• •арым-•а тынастарды реттеп-бас•арып, заœдылы•ты, т¾ртiптi жа•сартып, демо кратияны дамытып, •оƒамныœ сапалы саяси-экономикалы•, м¾дени-¾леуметтiк дамуын •амтамасыз етедi.
Сонымен, •оƒамды• ƒылымдардыœ, оныœ iшiнде заœ ƒылымыныœ адамзаттыœ бiрлестiгiн даƒдарыс•а •шыратпай прогрестiк жо лмен дамытудаƒы Ÿлес³ мол ж¾не баƒа жетпейтiн маœызды кŸш деуге болады.
Жалпы теория šзiнiœ ƒылыми зерттеуiнде бiр šлкенiœ, бiр мемлек еттiœ, бiр елдiœ шеœберiмен шектелмейдi. Ол šз ж•мысында кšптеген е лдiœ, кšп мемлекеттердiœ т¾жiрибесiн •амтып, байланыстырып зерт теу ар•ы- лы ƒылыми •орытынды жасайды. Жалпы теорияныœ б•л •орытынд ылары дŸниежŸзiлiк заœ ƒылымыныœ жетiстiктерiмен, жаœалы•тарым ен с¾йкес, •алыптасып отыруы керек.
Сонымен, жалпы теория барлы• заœ ƒылымдарыныœ негiзiн ••раушы, дамытушы, н•с•аушы, бiрiктiрушi жетекшi ƒылым. Жалпы теория заœ ƒылымдарыныœ жалпы, арнаулы, ерекше, жекеше баƒыттарын ƒылыми т•рƒыдан зерттеп, аны•тап, кšрсетiп отыратын ƒылым. Мiне, ос ы кšрсетiлген бiрлiк болмаса, баƒыттар аны•талмаса зерттеуг е нышан келтiрiп, ƒылымныœ дамуында кемшiлiктер пайда болады. Осы кемшiлiктердi болдырмау жалпы теорияныœ бiрден-бiр мiндетi.
Адам •оƒамы диалектикалы• даму процесiнде болƒанды•тан • оƒам-
– 11 –
ды• ƒылымдардыœ мiндеттерi де šзгерiп, толы•тырылып, аны•та лып отырады. Б•л ж•мыс заœ ƒылымында жалпы теорияныœ мiндетi.
•азiргi заманда елiмiз нары•ты экономикаƒа кšшiп жат•анда, егемендi, т¾уелсiз •аза•стан Республикасы šмiрге келгенде жалпы тео рияныœ ƒылыми мазм•ны, функциясы кŸрт šзгердi. Жаœа šмiрге сай ƒылым šз iнiœ ж•мысын •ар•ынды тŸрде жŸргiзiп, жаœа •оƒамныœ тiлектерiне, мŸдделерiне с¾йкес ƒылыми зерттеулер, •орытындылар жасауƒа тиiс.
•ылымды бiр идеологияныœ шеœберiнде жŸрг³зудiœ зияны.
•оƒамныœ барлы• саласыныœ мазм•нын тŸсiнiп-бiлу Ÿшiн ƒылымƒа бостанды• керек. Оны саясатпен, идеологиямен б•ƒаулауƒа болмайды. •ылым еркiн болƒан жерде ƒана д•рыс, •ар•ынды дамып, жа•сы н¾тиже бередi. •ылымныœ даму процесiнде толып жат•ан кедерг³ нышандар да кездеседi:
саяси, идеологиялы•, мемлекеттiк, •••ы•ты• шектеу, •аржы жетпеу, материалды• базасы нашар болу, мамандардыœ жетiспеуi т.б.
•ылымƒа зор зиян келтiретiн кедергiлер:
–зерттеудi бiр саясаттыœ, бiр идеологияныœ шеœберiнде жŸрг³зу;
–тапты•, партиялы• т•рƒыдан жŸрг³зу;
–кеœ³стiкке шеœбер •ою. (шетелмен •атынас•а, ƒылыми алмасу ƒа, зерттеуге тыйым салу).
Б•л кедергiлердiœ себептерi:
–халы•ты тап•а, мемлекеттердi топ•а, блок•а бšлу;
–дŸниежŸзiлiк, жалпы халы•ты• проблемаларды ескермеу;
–демократияныœ, бостанды•тыœ шектелуi;
–ƒылымды екi системаƒа бšлу. Б•л саясаттыœ зияны:
–•оƒамдаƒы толып жат•ан ƒылым баƒыттары сапалы, н¾тижелi дамымады. •аржыныœ басым Ÿлес³ себепсiз •орƒаныс•а бšлiнiп от ырады;
–ƒылыми-техникалы• прогресс бiздiœ елде нашар дамыды;
–ƒылыми-техниканыœ жетiстiктерi кšп жылдар т¾жiрибеде •олд анылмай мемлекеттiœ шыƒынын šсiрдi.
Осыныœ б¾рi бiрiгiп – елiмiздi саяси, экономикалы•, ¾леуметтiк даƒдарыс•а •шыратты.
Кеœестер Одаƒы ыдырап, т¾уелсiз мемлекеттердiœ достастыƒы (ТМД) ••рылып, •аза•стан т¾уелсiз Республикаƒа •олы жетiп, šзiнiœ Конституциясын •абылдады. Šткен т¾уелсiздiктiœ он тšрт жылдыƒы Респ ублика тарихында ерекше кезеœге айналып кšп жаœалы•тармен жет³ ст³ктерге •ол жетк³зд³.
Бiз, мемлекеттiк т¾уелсiздiгiмiздiœ ж¾не экономикалы• дербестiгiмiздiœ 14–15 жылын атап šттiк. Даƒдарыстан шыƒу баƒытында осы уа•ыт iш iнде
–12 –
экономикалы•, саяси ж¾не •оƒамды• šмiрдiœ барлы• салаларында белгiленген тŸбегейлi реформалар жолымен •дайы iлгерiлей т Ÿскенiмiз бай•алады.
Бiздiœ республика Ÿшiн соœƒы алты жыл iшiнде •аза•станда šнд iрiстiœ ••лдырауын то•татудыœ с¾тi болды. Соœƒы 5–6 ж.ж. šнерк¾с³п šнiмiн шыƒару 5–7 процентке •лƒайды, ал ауыл šндiрiсi 3–4 процентке šстi.
Кšптеген бас•а елдерге •араƒанда б•л жылдардыœ •аза•ста н Ÿшiн азаматты• тынышты•, •лтаралы• т•ра•тылы• ж¾не рухани кел iсiм уа•ыты болды.
•аза•стан Республикасыныœ •азiргi Конституциясыныœ кiрiспе бšлiмi а•и•атпен толы• Ÿйлесiм таба Ÿндесiп т•р: “Бiз – орта• тарих и таƒдыр бiрiктiрген •аза•стан хал•ы, байырƒы •аза• жерiнде мемлекет тiлiк ••ра отырып, šзiмiздiœ егемендiк •••ыƒымызды негiзге ала отырып, • аза•- стан демократиялы• мемлекетiн ••рамыз.
Республика •ызметiнiœ тŸбегейлi принциптерi: •оƒамды•, татулы• пен саяси т•ра•тылы•; бŸк³л халы•тыœ игiлiгiн кšздейтiн экономикалы• даму; •аза•станды• патриотизм; мемлекет šмiрiнiœ аса маœызды м¾с елелерiн демократиялы• ¾дiстермен, оныœ iшiнде республикалы• рефер ендумда немесе Парламентте дауыс беру ар•ылы шешу (1–6., 2–т.)1.
•аза•стан Республикасы šзiнiœ суверендiгiн, т¾уелсiздiгiн •а лыптастырып, дŸниежŸзiлiк •ауымдасты•ты дамытуƒа, ныƒайтуƒа šз Ÿлес³н •осуда. •аза•стан мемлекетi халы•аралы• •••ы•тыœ принциптерi мен нормаларын ••рметтей отырып, мемлекеттер арасында ынтыма•т асты• пен тату кšршiлiк •арым-•атынас жасауда. Олардыœ теœдiгi мен бiр-бiрiнiœ iшкi iстерiне араласпау, халы•аралы• дауларды бейбiт жолмен шешу саясатын жŸргiзедi, •арулы кŸштi бiрiншi болып •олданудан бас тартады
– деп Конституцияда кšрсетiлген. (8–б)2.
1•аза•стан Республикасыныœ Конституциясы. Алматы: “•аза•стан”, 1995, 4 б.
2Сонда, 7–6.
– 13 –
2 ÁŠËIÌ
МЕМЛЕКЕТ ТЕОРИЯСЫ
2 — та•ырып. МЕМЛЕКЕТ ПЕН •€•Ы•ТЫŒ ПАЙДА БОЛУЫ
1. Алƒаш•ы •ауымды• •оƒам, оныœ дамуы ж¾не ыдырауы
Алƒаш•ы •ауымды• •оƒам. Адамдардыœ пайда болып, жер жŸзiнде šмiр сŸре бастаƒанына екi миллиондай жыл болды. •оƒамныœ ди алектикалы• даму процесiне с¾йкес адамдардыœ šздерiнiœ дене ••ры лысы да, т¾жiрибесi де, пайдаланатын ••ралдары да дамып отырды. Соны œ н¾тижесiнде шамамен осыдан 40 мыœ жыл б•рын •азiргi типтi адам дар (хомо сапиенс) •алыптасты. Адамдардыœ дене ••рылысыныœ šзгеруi то•тап, оныœ орнына олардыœ •ауымды• ••рылысы, т¾жiрибесi басында б¾сеœ, кейiн •ар•ынды тŸрде дами бастады. Б•л процесс бiртебiрте алƒаш•ы •ауымды• •оƒамды šмiрге ¾келдi. •оƒамныœ дамуы екi баƒытта жŸрiп отырды: адамдардыœ šмiрлiк т¾жiрибесiнiœ дамуы ж¾не с оƒан с¾йкес пайдаланатын ••ралдардыœ šзгерiп, прогрестiœ жаœар уы. Бiра• б•л процесс басында šте б¾сеœ дамыды.
Алƒаш•ы •ауымды• •оƒамныœ экономикалы•, ¾леуметтiк дамуы екi кезеœге бšлiнедi:
1.Жабайы адам д¾уiрi – 40–12 мыœжылды•тар арасы. Адамдар табиƒаттыœ дайын заттарымен •оректенген, •арулары дайын: тас, сŸйек, аƒаш. Жабайы аœшылы•, балы•шылы• •алыптасып •оƒамныœ негi згi сипаты табиƒаттыœ, •оршаƒан ортаныœ адамдардыœ кŸн кšрiсiне •олайлы жа•тарын пайдалана отырып, экономикалы•, ¾леуметтiк жаƒдайды жа•- сарту. •ыс•аша айт•анда – дайынды игерушiлiк д¾уiрi. Б•л кезеœде •иыншылы•, ашаршылы• жиi болды.
2.Экономиканыœ •олдан жасау д¾уiрi – 12 – 4 мыœжылды•тар арасы. Б•л кезеœде адамдардыœ т¾жiрибесi, пайдаланатын •ар уы дамыды. Рухани сана-сезiм³, бiлiмi жоƒарлады. Экономиканы •олдан жасауƒа мŸмк³нш³л³к •алыптасты. Металлургия, керамика šмiрге келд i. Малшылы• – егiнш³л³к ар•ылы сертификациялы• •оƒам, рулы•, тайпалы• бiрлестiктер, ¾леуметтiк нормалар šмiрге келдi.
Алƒаш•ы •ауымды• •оƒамныœ экономикасы мен ••рылымы
–экономиканыœ негiзгi сипаты; •оƒамды•, еœбек, •оƒамды• меншiк, •оƒамды• бšлiс, •оƒамды• šмiр сŸру. •оƒамныœ ••рылысы: туыс•анды• ру, тайпа, ода•, бiрлестiктер.
–14 –
Б•л ••рылымдарды ••руды, дамытуды •оƒамныœ экономикасыныœ, т¾жiрибесiнiœ, ••ралдарыныœ даму деœгейiне с¾йкес жасап оты рƒан.
Алƒаш•ы •оƒамды бас•ару ж¾не ¾леуметтiк нормалар – •оƒамды• кŸрделi м¾селелердi жалпы халы•ты• жиналыста тал•ылап , шешiмдер •абылдап отырƒан. КŸнделiктi м¾селелердi шешiп бас•ару Ÿшiн ру басшылары сайланып отырƒан. Тайпа, ода•, бiрлестiктердi, ру басш ыларыныœ кеœесi бас•арƒан. Тайпа, ода•, бiрлестiктердi кŸнделiктi ба с•ару Ÿшiн Кеœестiœ м¾жiлiсiнде тайпа, ода•, бiрлестiктердiœ басшылары сайланып отырƒан. Олар ж•ртпен бiрдей еœбектенiп, •оƒамды• ж•мыстар ын ат•а- рып жŸрген.
Алƒаш•ы •оƒамныœ даму процесiнде ¾леуметтiк мононормалар (бiрiгу-бiрлесу) •алыптасып, сол ар•ылы •арым-•атынастарды р еттепбас•арып отырƒан. Мононорманыœ негiздерi мен тŸрлерi: ¾дет-ƒ •рып, салт-д¾стŸр, мораль, дiни нормалар. Алƒаш•ы •оƒамныœ дамуы б арлы• региондарда, барлы• континенттерде бiрдей болды. Тек мемлекет пен
•••ы•тыœ пайда болуы кезеœiнен бастап айырмашылы•тар, ере кшелiктер молая бастады. Мысалы, шыƒыс елдерiнде (Араб, •ндi, Иран, •ыта й) мемлекет пен •••ы•тыœ дамуы бiр-бiрiне ••сас; Афин, Рим, Спартада мемлекет пен •••ы•тыœ дамуы бас•а тŸрде болды. Европаныœ, Азияныœ бас•а елдерiнде – Ÿшiншi тŸрде дамыды. Б•л елдер алƒаш•ы •оƒамнан феодалды• формацияƒа – •оƒамƒа кšштi.
2. Мемлекет пен •••ы•тыœ пайда болуы, оныœ объективтiк заœдары
Алƒаш•ы •ауымды• •оƒамныœ экономикалы•, ¾леуметтiк, ••рылымды•, бас•арушылы• салаларындаƒы объективтiк даму процест ерi бiрбiрiмен тыƒыз байланыста šзгерiп, жаœарып отырады. Б•л объек тивтiк даму процестiœ кŸрделi сатысы ¾леуметтiк революциялы• тšœ керiс – б.з.д. 10–15 мыœжылды•тарда болƒан. Ол тšœкерiс кезiнде малшылы• пен егiншiлiк •алыптасты, ажарланƒан тастан жасалƒан •арулар šмiрге келдi, адамныœ т¾жiрибесi šсiп, молайды. •оƒамды• еœбек тšрт кŸрделi тарауƒа бšлiндi: малшылы•, жер игеру, šндiрiстiк ж¾не саудагерлер тобы. Б•ныœ б¾рi еœбектiœ šнiмдiлiгiн арттырды, •оƒамныœ шыƒысынан кiрiсiн асырды. Сšйтiп, •оƒамды• байлы• •алыптаса бастады, оны иемденет iн топтар, таптар пайда болды. Экономикалы• šзгерiстер ¾леуметтiк •айшылы•тарды šмiрге ¾келдi. 5–4 мыœжылды•тарда сол •айшылы•тард ы реттеп, •оƒамды бас•ару Ÿшiн •••ы• пен мемлекет пайда болды. Ме млекет
– 15 –
ж¾не •••ы• тарихы •оƒамныœ антогонистiк тап•а бšлiнуiнiœ н¾ тижесi болып табылады.
Сонымен, •••ы• пен мемлекеттiœ šмiрге келуiнiœ, •алыптасуыны œ негiзгi объективтiк заœдары:
–•осымша šнiмнiœ пайда болуы;
–жеке меншiктiœ •алыптасуы;
–таптар мен топтардыœ арасында кŸрестiœ басталуы;
–•айшылы•тарды реттеп, •оƒамды бас•ару Ÿшiн •••ы• пен мемлекеттiœ šмiрге келуi.
•••ы•тыœ дамуы – адам •оƒамыныœ д•рыс šмiр сŸруiнiœ негiзгi объективтiк заœдылы•тарыныœ бiрi, ¾леуметтiк нормалардыœ • алыптасып •оƒамдаƒы •арым-•атынастарды реттеп, бас•аруы. ½леуме ттiк нормалардыœ (¾дет-ƒ•рып, салт-д¾стŸр, мораль, дiни нормалары) •о ƒамныœ даму процесiнде бiрте-бiрте •••ы•ты• нормаларƒа айналуы. Со нды•тан,
•••ы• мемлекеттен аз да болса б•рын •алыптасты деуге болады. Алƒаш•ы •оƒамда мемлекеттiк кезеœнiœ басталуынан берi •арай •••ы• •арым-•аты- настардыœ басым кšпшiлiгiн реттеп, бас•аратын нормаƒа айна лды. •оƒамда мемлекеттiœ šзi •абылдаƒан, бекiткен •••ы•тыœ жаœа тŸрле рi пайда болды: заœ, заœƒа т¾уелдi актiлер, шартты• нормалар, заœ кŸшi б ар соттыœ шешiмдерi.
•••ы• екi жолмен дамыды. Бiрiншiсi – мемлекеттiк •оƒамды• менш iктi реттеу моральды•-дiни нормаларƒа сŸйенд³. Мысалы, Индияда Ману заœы, м•сылман елдерiндегi ••ран заœы; екiншiсi – жеке меншiк баƒытындаƒы •атынастарды мемлекеттiк органныœ šзi бекiткен но рмалар ар- •ылы реттеп-бас•ару.
Тапты• •оƒамда, •анаушылы•, ¾дiлетсiздiк басым болƒан мемлекетте •••ы• – Ÿстем таптыœ заœƒа айналдырƒан мŸддесi болады. Б •л мŸдденi заœƒа айналдырушы ж¾не заœдардыœ орындалуын •дайы •адаƒ алап отырушы – Ÿстем тап •олындаƒы мемлекеттiк аппарат. •••ы• Ÿстем таптыœ мŸддесiн •орƒаумен бiрге •оƒамды• ма•сатты да реттеп-бас•арып отырады.
•••ы•тыœ тапты• м¾нi, •оƒамдаƒы рšлi, мазм•ны мен нысаны, са йып келгенде •оƒамныœ экономикалы• саяси, ¾леуметтiк сипатына ж¾не м¾дени šсу д¾режесiне байланысты. Мысалы, К. Маркс “Гота программасына сын” еœбегiнде: “•••ы• ешуа•ытта да экономикалы• ••рылыстан ж¾не •оƒамныœ соƒан с¾йкес м¾дени дамуынан жоƒары бола алма• емес”,1 – деген.
1Маркс К., Энгельс Ф. Екi томды• таœдамалы шыƒармалары 2 т. 15 бет.
– 16 –
•••ы•тыœ нормалары •оƒам дамуыныœ саяси, ¾леуметтiк, м¾дени т.б. м••таждарына неƒ•рлым сай келсе, соƒ•рлым пайдалы ¾серi м ол болма•.
Сонымен, •••ы• – мемлекет шыƒарƒан немесе бекiткен, мемлек еттiк аппараттыœ кŸшiмен •амтамасыз етiлiп отыратын жалпыƒа бiрд ей •оƒамды• •атынастарды реттейтiн нормалардыœ жиынтыƒы.
Мемлекеттiœ дамуы – мемлекет •оƒамды• еœбек бšлiсiнiœ, жеке меншiктiœ пайда болуы н¾тижесiнде алƒаш•ы •ауымды• ••рылыс тап•а бšлiнуiн³œ туындысы. Мемлекет жария šк³меттiœ пайда болуы м ен iс– ¾рекетiнiœ н¾тижесi ретiнде •алыптасатын, •оƒам šмiрiн •йымд астырудыœ нысаны ж¾не оныœ негiзгi салаларына басшылы• ететiн, •аж еттi жаƒдайларда šкiметтiœ кŸш-•уатына сŸйенетiн бас•ару жŸйес i.
1. Шыƒыс елдерiнде (Иран, Индия, •ытай, Араб елдерiнде) мемлекеттiœ •алыптасуы басым тŸрде •оƒамды• меншiктi •орƒауƒа байланысты. Себебi, б•л елдерде алƒаш•ы •оƒам ыдырау кезiнде кŸрделi ••рылыстар болды: iрi су каналдарын жасау, суармалы ирригациялы• жŸйелер •алыптастыру, ••рƒа•шылы•пен кŸресу. Мiне, осы кŸрделi ж•мыстарды жа•сы жŸрг³зу Ÿшiн •оƒамды• мемлекеттiк меншiк •алыптасты. Сол меншiктiœ иелерi: мемлекетт³œ басшылары, чиновниктер, ру, тайпа басшылары, король, императорлар болды. Король-императорлар жердегi ••дай д¾режесiнде болды. Сšйтiп, б•л елдерде, кšбiнес е мемлекетте деспотизм орнады. Б•л елдердiœ экономикасы, ¾леуметтiк жаƒдайы, демократиясы šте б¾сеœ дамыды. Мемлекеттiк билiктiœ, •оƒамд ы• менш³ктiœ басында – абсолюттiк монархия болды, одан тšменг i – екiншi д¾режедегi билiк у¾зiр министрлердiœ •олында, одан тšменгi б илiк – чиновниктерде. Осы сатылы• билiктер – б¾рi бiрiгiп •алыœ б••а раны •анауда болды. •оƒамды• меншiкпен •атар жеке меншiк те дамыды.
Шыƒыс типтi (азиятиптi) мемлекеттер кейiнгi ƒасырларда Шыƒы с Европа, Африка, ОœтŸстiк Америка елдерiнде де •алыптасты.
Сонымен Азия типтi мемлекеттердiœ •алыптасу себептерi:
–iрi ирригациялы• жŸйелердi жасау;
–оны iске асыру Ÿшiн к•лдарды, ж•мысшыларды жŸйелi тŸрде то п- тастыру – бiрiктiру;
–барлы• ж•мысты бiр орталы•тан бас•ару.
Мемлекеттiк бас•ару аппараты б•рынƒы ру-тайпаны бас•арƒа н аппараттан šсiп •алыптасты. Жаœа аппарат •алыœ б••арадан алыс тай тŸсiп ¾дiлетсiздiктi, •анаушылы•ты кŸшейттi. Азия типтi мемлекеттер šте б¾сеœ дамып, XIX–XX ƒасырларƒа дейiн кšп šзгермей са•талып келдi (•ыт ай, Иран т.б.)
– 17 –
2.Европалы• елдерде мемлекет жеке меншiктiœ, кŸрделi дамуы, •оƒамныœ тап•а бšлiнуi ар•ылы •алыптасты.
Афина мен Римде алƒаш•ы •оƒамныœ ыдырауы кезiнде экономикалы• кŸштi топтар мен таптар мемлекеттi šз •олдарына алып, šз мŸддема•саттарын орындайтын мемлекеттiк аппарат орнатты. Б•л м емлекеттер кšбiнесе демократиялы• жŸйедегi саяси бiрлестiк болып • алыптасты. Спарта аристократиялы• республика болып •алыптасты. М •нда ••лдардыœ саны жергiлiктi халы•тан бiрнеше есе кšп болып, жа œа мемлекеттiк бас•ару аппараты ••рылды. Жергiлiктi халы•тыœ арасында •айшылы••а жол бермеу саясаты •алыптасты. Республикада • атаœ заœдылы•, •••ы•ты• т¾ртiп орналды.
Германияда мемлекеттiœ •алыптасуы бас•аша болды. М•нда ••л иелену кšп дамымады. •алыœ б••ара байларƒа т¾уелдi болды, феода лды• •атынастар дами бастады. Рим империясыныœ бiраз жерiн Германия šзiне •аратып феодалды• мемлекеттiœ дамуын тездеттi. Осы типтi ме млекеттер Европаныœ бiрнеше елдерiнде, Ресейде, Ирландияда, Азияд а, Орта Азия елдерiнде •алыптасты.
Мемлекеттiœ алƒаш•ы •оƒамдаƒы билiктен айырмашылыƒы:
1.Халы•ты туыс•андыƒына •арамай, территориясына с¾йкес бiрiктiру, бас•ару.
2.•оƒамдаƒы бас•аратын арнаулы аппараттыœ ••рылуы. Б•л аппарат Ÿстемдiк топтыœ мŸдде-ма•сатын орындау Ÿшiн •алыптасты.
3.Салы• жŸйесiнiœ болуы. Арнаулы мемлекеттi бас•аратын аппаратта •ызмет жасайтын адамдарды ¾леуметтiк •амтамасыз ету Ÿш iн салы• •алыптасты.
Мемлекеттiœ пайда болу, даму себептерi:
– •оƒамды бас•аруды, жа•сарту, дамыту: •оƒамныœ ж•мысыныœ кšлемi де, шеœберi де молайып, кеœейiп ескi бас•ару аппараты т иiстi д¾режеде ж•мыс жасай алмады. Жаœа мемлекеттiк аппарат •аж ет болды;
– •алыœ б••араныœ, •аналушы таптыœ Ÿстемдiк тап•а, топ•а •а рсы iс-¾рекетiн ¾лсiрету, жою Ÿшiн кŸштi мемлекеттiк аппарат керек болды;
– •оƒамды, экономиканы дамыту Ÿшiн, ¾леуметтiк жаƒдайды жа•- сарту Ÿшiн бас•арушы аппаратты ныƒайту керек болды;
– •оƒамныœ •орƒанысын кŸшейту Ÿшiн, заœдылы•ты, •••ы•ты•
т¾ртiптi •атаœ са•тау Ÿшiн мемлекет керек болды.
Мемлекеттiœ негiзгi белгiлерi:
1.Бас•ару органдары мен мекемелерiнiœ ерекше жŸйесi болуы (а р-
–18 –
мия, полиция, сот, т.б.). •оƒамды• šмiрдiœ дамып, кŸрделене тŸсуiне байланысты мемлекеттiœ механизмi де кŸрделене тŸседi.
2. •стем таптыœ мŸдделерi мен ма•саттарына с¾йкес •оƒамды• •арым- •атынас ережелерiн белгiлейтiн •••ы•тыœ болуы.
Мемлекеттiœ билiк жŸргiзетiн белгiлi территориясыныœ болуы, халы•- ты руына •арай емес жерiне с¾йкес бšлу. Айма•ты• •йым ретiнде мемлекет сол кšлемде белгiлi бiр •лттыœ, •лтты• мемлекеттiœ •ал ыптасуы процесiне ¾сер етедi. Дамыƒан •оƒамда мемлекеттiк органдар мен •атар ¾р тŸрлi партиялар, ода•тар, бiрлестiктер т.б., б•лардыœ жиынтыƒы •оƒамныœ жалпы саяси •жымын ••райды. Тапты• •оƒамдаƒы бас•а са яси институттардан мемлекеттiœ ерекшелiгi •оƒамдаƒы жоƒарƒы šкi мет билiгiне (суверендiк •••ы••а) иелiгi. Мемлекеттiк šкiмет билiгiн³œ кŸшi с ол елдегi бŸк³л халы•ты ж¾не барлы• •оƒамды• •йымдарды •амтиды, Мем лекеттiœ •оƒамдаƒы бiрлестiктерден, •йымдардан айырмашылы• белгiле рi:
–мемлекет •оƒамды• кšлемде бiрден-бiр билiк жŸргiзетiн •йым ; бас•а бiрлестiктердiœ билiгi барлы• халы•ты •амти алмайды, мемлекет •ана барлы• •оƒамƒа кŸшi бар нормативтiк акты •абылдай алады;
–мемлекет •оƒамдаƒы барлы• •••ы•ты• нормалардыœ д•рыс, уа•ытында iске асуын, орындалуын •адаƒалап, заœдылы•ты, т¾ ртiптi ба- •ылап отырады:
–мемлекеттiœ iшкi-сырт•ы iстердегi т¾уелсiздiгi, басымдылыƒы, Ÿстемдiгi.
3.Мемлекеттiœ šмiрге келуi туралы теориялар
Адам •оƒамы мыœдаƒан жылдар šмiр сŸрiп келедi. Жеке адамдар тиiстi мемлекеттiœ азаматы болып, сол мемлекеттiœ билiгiне, •• •ы•ты• т¾ртiбiне баƒынып, šзiнiœ iс-¾рекетiн, мiнезiн, т¾ртiбiн •оƒамды• мŸддема•сатты орындауƒа ж•мсап келедi. Кšне заманнан адамдар мемлекет пен •••ы• •ашан пайда болды, •алай дамып келедi? – деген м¾с елелермен ш•ƒылданып, ƒылыми зерттеу жасап келдi. Ендi мемлекеттiœ пайда болуы туралы теориялардыœ мазм•нына •ыс•аша то•талып šт ейiк.
Теологиялы• теория – мемлекет пен •••ы• Алланыœ ¾мiрiмен •алыптасып, дамып келедi деп тŸсiндiредi, б•л теория д•рыс-б• рыс деуге болмайды. М¾селенi дiнмен бiрге зерттеу керек. Себебi б•л тео - рия адамдардыœ сенiмi, иманы ретiнде •алыптас•ан •ƒым, кšне заманнан дамып, ныƒайып келедi. Б•л теорияны ƒылыми тŸрде уаƒызд аƒан Фома Аквинский, Жак Маритен т.б.
– 19 –
Патриархалды• теория — мемлекет адамдардыœ отбасы т¾жiрибесiнен •алыптас•ан азаматтардыœ саналы тŸрде šзде рiнiœ мŸддема•саттарын iске асыру Ÿшiн бiрiккен ода• деп тŸсiндiредi. КŸрд елi iрi патриархалды• отбасы басшысы бiрте-бiрте мемлекеттiœ басш ысына айналƒан. Отбасы басшысы — ¾ке, мемлекеттiœ басшысы – монарх. Б•л теорияныœ šкiлi ж¾не дамыт•ан зерттеушiсi Аристотель, оны жа•таушылар орта, жаœа ƒасырларда болды (Фильмер, Михайловский т.б.).
Органикалы• теория – б•л пiкiрдi Платон кšне д¾уiрде уаƒыздаƒан (б.з. IV – III ƒ.). Бiра• теория толы• тŸрде XIX ƒасырда •алыптасты. Šкiлдерi: Блюнчли, Г. Спенсер, Вормс, Прейс т.б.
XIX ƒасырдаƒы ƒылымныœ жетiстiктерiне сŸйене отырып, б•л теор ия
– адам •оƒамы да табиƒаттыœ объективтiк даму заœдарына с¾ йкес эволюциялы жолмен мемлекеттi ••рады. Мемлекеттiœ •кiметi – адам ныœ басы – миы сия•ты •оƒамды бас•арады. •анаушы тап •оƒамныœ экономикасын дамытады. Ол •оƒамды •орƒайды деп тŸсiндiредi.
Табиƒи •••ы•ты• теория – ХVII–ХVIII ƒƒ. •алыптас•ан теория. Šкiлдерi: Г. Гроцкий, Т. Гоббс, Д. Локк, Ж.Ж Руссо, Б. Спиноза, А.И.Радищев т.б. Теорияныœ мазм•ны: адамдардыœ šздерiнiœ табиƒи •••ы•тары болады (бостанды•, теœдiк, еœбек жасау т.б.). Оны ешкiм жоя алмайды, оƒан зиян келтiре алмайды. •оƒамныœ тарихи даму процесiн де адамдардыœ ара •атынасында •айшылы•тар басталды. Сонды•тан, • оƒамда бостанды•ты, ¾дiлеттiлiктi, теœдiктi са•тау Ÿшiн адамдар šзара шарт жасап мемлекеттi ••рды. Б•л шарттыœ мазм•ны кšп елдiœ Конституциясына кiрдi деп тŸсiндiредi.
Психологиялы• теория – XIX ƒ. б•л теорияны уаƒыздаƒан:
Ч. Тард, Л.И. Петражицкий. •оƒам мен мемлекеттi б•л теория ада м- дардыœ психологиялы• бiрiккен кšз•арасы, iс-¾рекетi, мiнезi, т¾ртiбi – б¾рi келiсiп •жымды• тŸрде бас•аруы. •оƒам мен мемлекет адам дардыœ табиƒи психологиялы• даму заœдылы• процесiнiœ н¾тижесiнде пайда болды деп тŸсiндiредi.
КŸштеу теориясы – XIX ƒ. •алыптас•ан пiкiр. Šкiлдерi:
Л. Гумплович, К. Каутский, Е. Дюринг т.б. Мазм•ны: кŸштi рулар, тайпалар šздерiмен шектес ¾лсiз руларды, тайпаларды кŸштеп, зорлы•, озбырлы• жасап šзiне баƒындырып, ба•ылауды жа•сарту Ÿшiн мемлекет ••рады – деп тŸсiндiредi.
Материалистiк теория – Мемлекет пен •••ы•тыœ пайда болуын экономикалы• т•рƒыдан тŸсiндiредi, себептерi: •оƒамды• еœбектiœ бšлiнуi, •осымша šнiмнiœ, жеке меншiктiœ пайда болуы, •оƒамныœ •арама -•ар-
– 20 –