Жоламан .Д ТГП (6)
.pdf•арамай, б¾рi де iс-¾рекетпен д•рыс, сапалы шешiлуi •ажет. Егерде мемлекеттiк орган кате жiберiп iстi сапалы •арауды •амтамасыз етпесе онда тиiстi мемлекеттiœ органы iске араласып, заœдылы•ты, •• •ы•ты• т¾ртiптi реттеуге ж¾не кiн¾лi лауазымды т•лƒаларды жауап•а тартуƒа мiндеттi.
Заœды •ызметтердiœ iс-¾рекеттердiœ ат•аруыныœ мемлекеттiœ бекiткен заœды ережелер³ болады, оны б•лжытпай орындау барлы• органныœ, лауазымды т•лƒаныœ мiндетi. Б•л мiндеттердi орындауƒа барлы• азаматтар, •йымдар, •жымдар, партиялар тиiстi, сапалы Ÿлес •осулары šте •ажет. Себебi •оƒамдаƒы заœдылы•ты, •••ы•ты• т¾ртiптi т•ра•ты, сапалы процеске айналдыру барлы• жеке ж¾не заœды т•лƒалардыœ мiндетi.
Мемлекеттiк органдардыœ •ызметiнiœ заœды нысандары екi топ •а бšлiнедi: 1) азаматтардыœ, •оƒамды• •йымдардыœ, •жымдардыœ, п артиялардыœ •••ы•ты• iс-¾рекеттерi; 2) сол iс-¾рекеттердi заœды ••ж аттармен реттеп-бас•ару. Б•ларды заœды iс-¾рекеттер нысаны ж¾не заœды ••жаттар нысаны деп атайды.
Сонымен заœды процесс дегенiмiз – •оƒамдаƒы барлы• заœды iс - ¾рекеттердi нормативтiк актiлер ар•ылы реттеп-бас•арудыœ нысандарыныœ топтас•ан тŸрi. Заœды процесс бiрнеше кезеœдерге бšлiнiп , ¾р кезеœнiœ šзiне т¾н iс-¾рекеттерi болады. Мысалы, азаматты• •••ы• проц есiнде жетi кезеœ болады: 1) сот процесiн •озƒау; 2) iстi соттыœ •арауына дайындау; 3) сотта iстi •арау; 4) iстi кассациялы• инстанцияда •арау; 5) iстi ба•ылау – •адаƒалау инстанцияда •арау; 6) жаœадан белгiлi болƒан жаƒдайƒа с¾йкес iстi •айтадан •арау; 7) соттыœ шешiмiн – Ÿкiмiн мiндеттi тŸрде орындау. Осы кезеœдердiœ ¾р•айсысында мiндеттi тŸрде Ÿш элемент болуы •ажет: а) кезеœнiœ мiндет-ма•саты; б) ол ма•сатты орындау Ÿшiн iс-¾рекеттiœ ерекшелiктерiнiœ болуы; в) заœды ••жаттардыœ ерекшелiктерi.
Заœды процестiœ объективтiк басталу негiздерi, себептерi бол ады. Мысалы, барлы• кодекстерде, ережелерде, заœдарда кiрiспе бšлiмi болады. Онда сол нормативтiк актiлердiœ ма•саты, мазм•ны, ныса ндары кšрсетiледi. Соƒан с¾йкес мемлекеттiк органдардыœ, азаматт ардыœ, •йымдардыœ, •жымдардыœ, партиялардыœ iс-¾рекеттерi реттелiп-бас •арылып жатады.
Заœды процесс ¾р •оƒамныœ iс-¾рекеттерiнiœ екi баƒытын бiрiкт iредi: 1) •••ы•ты• (процедураларды) д¾стŸрлердi; заœ шыƒару, жалпы халы•- ты• сайлау жŸрг³зу, •ызметке таƒайындау, босату т.б. д¾стŸрлерi iс¾рекеттерi; 2) сот процесi ар•ылы •оƒамда мемлекеттiœ сот бил iгi орын-
– 211 –
далып жатады. Сот процесi тšрт тŸрге бšлiнедi: азаматты•, •ыл мысты•, ¾кiмшiлiк, конституциялы•.
•оƒамныœ объективтiк даму процесiнде т¾жiрибенiœ ат•араты н •ызметi šте зор. Онсыз •оƒамныœ прогрестiк жолмен дамуы мŸмкiн емес . Адам •оƒамыныœ салаларына с¾йкес т¾жiрибе •алыптасады. Сол кšп салалы т¾жiрибенiœ кŸрделi баƒыты •••ы• т¾жiрибесi. Заœды т¾жiрибе – мемлекеттiк органныœ ¾леуметтiк-•••ы•ты• т¾жiрибелердi жи на•тап-са- раптап •орытынды ресми заœды т•жырымдар жасау •ызметi. Заœ т¾жiрибесiнiœ белгi-нышандары:
–•оƒамды •••ы•ты• бас•ару процесiнде ¾леуметтiк т¾жiрибе бiртебiрте заœ т¾жiрибесiне айналуы;
–заœ т¾жiрибесi адам •оƒамыныœ даму процесiнде м¾дениеттiœ негiзгi салаларыныœ кŸрделi баƒыты болып •алыптасуы. Мысалы, кšне Рим республикасыныœ заœ т¾жiрибесi кейiнгi д¾уiрде мемлекеттерге к šп ¾сер етуi;
–заœ т¾жiрибесi •оƒамды•, •жымды•, •йымды• iс-¾рекеттiœ н¾тижесiнде тексерiлiп, аны•талып šмiрге келедi;
–заœ т¾жiрибесiнiœ даму процесiнде •оƒамда материалды•, сая си, ¾леуметтiк ••былыстар, šзгерiстер болып соƒан с¾йкес заœд ы н¾тижелi •арым-•атынастар туып нормативтiк актiлердiœ, šмiрге келу, iске асу процесiнiœ сапасын жа•сартады;
–заœ т¾жiрибесi •оƒамныœ барлы• саласына ¾сер етiп оныœ дам у процесiн шапшаœдатады немесе б¾сеœдетедi.
Сонымен, заœ т¾жiрибесiнiœ •оƒамныœ •••ы• жŸйесiнде ат•арат ын •ызметi šте кŸрделi, кšп салалы.
•оƒамдаƒы барлы• нормативтiк актiлердi •олдануда, iске асыруда орындалуында кšптеген жа•сы-жа•сы т¾жiрибелер •алыптаса ды, сонымен бiрге кемшiлiктер де аны•талып жатады. Šмiрде оларды сар аптап, кемшiлiктердi тŸзеп, жа•сы т¾жiрибелердi пайдалану заœды про цесс. Сšйтiп заœƒа т¾уелдi актiлердi шыƒару, •абылдау, бекiту ж•мыстарын жа•сартып, •••ы•ты• нормалардыœ сапасын жа•сартып отыра ды. Б•л iстiœ маœызы šте зор.
Заœды т¾жiрибелердiœ тŸрлерi:
–заœды, заœƒа т¾уелдi актiлердi шыƒарудаƒы т¾жiрибе;
–нормативтiк актiлердi •олданудаƒы т¾жiрибе;
–нормативтiк актiлердi iске асырудаƒы, орындалуындаƒы т¾жiрибе;
–заœдылы•ты, •••ы•ты• т¾ртiптi реттеудегi, ба•ылаудаƒы т¾жiрибе;
–субъектiлерiне с¾йкес заœды т¾жiрибенiœ тŸрлерi: парламент тiк т¾жiрибе, соттыœ т¾жiрибесi, нотариалды• органныœ т¾жiрибесi т.б.
–212 –
Заœды т¾жiрибенiœ маœызы:
1)•оƒамныœ экономикалы•, саяси, ¾леуметтiк, экологиялы•, демографиялы•, рухани, м¾дени т.б. ж•мыстарын жа•сартуƒа зор ¾сер етедi.
2)норманы шыƒару, •олдану, тŸсiндiру, •орƒау ж•мыстарыныœ сапасын жа•сартуƒа Ÿлес •осады.
3)норманыœ на•ты жаƒдайƒа тигiзетiн ¾серiне •арай заœды т¾ж iрибенiœ екi тŸрi болады: тiркелу-ку¾ландыру — субъектiлердiœ šзара •а тынасын мемлекеттiк органныœ тiркеп-ку¾ландыру; (кšбiнесе б•л ж•мыс ты нотариалды• органдар жŸргiзедi). Екiншi тŸрi — реттеп бейiмдеу – •о ƒамдаƒы •атынастарды бiр орталы•тан, šлкелiк нормативтiк ж¾не жекелiк реттеу-бас•ару.
4)нормативтiк актiнiœ уа•ытына с¾йкес т¾жiрибенiœ функциясы тšртке бšлiнедi: тŸпкiлiктi, уа•ытша, негiзгi, арнаулы. Сонымен заœды т¾жiрибенiœ •оƒамдаƒы маœызы šте зор:
– заœды т¾жiрибелердi iрiктеп, топтастыру ар•ылы •••ы•ты• но рмаларды шыƒарудаƒы, •абылдаудаƒы, бекiтудегi, iске асырудаƒы, орындаудаƒы, •орƒаудаƒы кемшiлiктер тŸзетiледi;
– заœдардыœ, •••ы•ты• нормалардыœ сапасын жа•сартып, олар дыœ д•рыс, уа•ытында орындалуына мŸмкiншiлiк жасап •оƒамды• •а тынастарды реттеп-бас•ару дамып, ныƒаяды.
– жа•сы т¾жiрибелер заœ ƒылымыныœ д•рыс дамуына зор ¾сер е тедi. •оƒамныœ диалектикалы• даму процесiне с¾йкес •••ы•ты• но рмалар да šзгерiп, еск³рiп жаœарып, дамып жатады. Б•л šте кŸрдел i процесс. Сонды•тан šмiрде •••ы•тыœ дамуында кемiстiктер кезде сiп жата-
ды. Ол кемшiлiктердiœ тŸрлерi:
– нормативтiк актiлердегi кемiстiктер;
– заœ шыƒарудаƒы кемiстiктер;
– •••û•òàƒû êåìiñòiêòåð.
Б•л кемшiлiктер норманыœ грамматикалы• •ателiктерi емес не месе
•••ы•тыœ жŸйе салаƒа бšлiнуiнiœ кемiстiгi емес. Б•л •оƒамныœ о бъективтiк даму процесi ар•ылы •атынастардыœ сан алуан šзгерiп, ескiрiп , жаœарып, дамып жатуынан жаœа •атынас •алыптасып оны реттейтiн , бас•аратын жаœа ••жаттыœ болмауы. Šйткенi •оƒамныœ дамуы •атынастарƒа ¾сер етед³. •атынастардыœ дамуы •••ы•тыœ сапасын жа•сартады. • ••ы•тыœ дамуы нормативтiк актiлердi сала-салаƒа, жŸйе-жŸйеге бšлiп д амытады. Мiне, осы даму процесiнде •оƒамдаƒы кšп салалы •атынастар б ¾р³ б³рдей жа•сы дамымайды. Осы кемiстiктердi кšпке созбай, тезiрек жаœ а нормалар •абылдап, ол•ылы•тарды жою – мемлекеттiœ негiзгi мiнде ттерiнiœ
–213 –
бiрi. Б•л м¾селе мемлекеттiœ нормативтiк актiлер шыƒаратын о ргандарыныœ ба•ылауында болады. М•ндай кемiстiктер еш•ашан толастамайды. Šйткенi •оƒам бiр орында т•рмайды. Бiр кемшiлiктi бŸг³н жой саœ, ертеœ екiншi кемiстiк šмiрге келедi. Сонды•тан, нормативтiк акт iлердi шыƒаратын органдардыœ •ызметкерлерi šте сауатты, бiлiмдi, т¾жiрибелi болулары керек. Сонда ƒана олар šмiрдiœ даму процесiне с¾йкес нормативтiк актiлердi дамытып, жаœартып отырады.
•••ы•тыœ дамуында кемшiлiктерд³œ болуы объективтiк процес с. Сол объективтiк кемiстiктi субъективтiк •ателiкке айналуына жол бермеу керек. Егерде ол субъективтiк •ателiкке айналса, онда ешкiмге кешiрiм жасауƒа болмайды. Барлы• кŸштi, мŸмкiншiлiктi сол субъективтiк •ателiктi тезiрек жоюƒа баƒыттау керек.
Šмiрде •••ы•тыœ дамуындаƒы кемшiлiктердi бiлу, бай•ау šте •иынƒа соƒады. Оны тек заœ мамандары, заœ •йымдары, кšп т¾жiрибелi м амандар ƒана бай•ай алады. Олар осы баƒытта šздерiнiœ ж•мысын еш •ашан то•татпайды. Егерде кемiстiк бай•алса, оны жан-жа•ты ƒылыми тексерiстен šткiзулерi керек. Тексерiсте тšмендегi с•ра•тарƒа на•ты жауап алулары керек.
–Êåìiñòiê øûí áà, ¾ëäå æàëƒàí áà?
–Ол кемiстiктi бар нормативтiк актiлермен реттеуге, бас•ару ƒа бола ма?
–Жаœа норма •абылдау керек пе?
Осы с•ра•тарƒа ƒылыми т•рƒыдан толы• жауап алƒаннан кейiн •орытынды шыƒару керек болса, онда ж•мысты осы баƒытта тездет у керек. Ол Ÿшiн ат•аратын ж•мыстар:
–•••û•òûœ êåìiñòiãi áàð жŸйе-саласын аны•тау;
–жаœа норма жобасын жасау; мазм•нын, материалды• шыƒынын, уа•ытын аны•тау;
–тиiстi мемлекеттiк органƒа жобаны тапсыру. Мемлекеттiœ нормативтiк актiлердi шыƒаратын орындары жаœа жобамен танысып мына с• ра•- тарƒа толы• жауап алу керек:
–•андай кемiстiктi жоюƒа керектiгi;
–кемiстiкке с¾йкес жаœа норманыœ шеœберiн, мазм•нын аны•тау;
–жаœа норманы орындау баƒытын аны•тау;
–оны орындайтын жауапты адамдарды белгiлеу.
Жаœа норманы тек тиiстi мемлекеттiœ органы •абылдайды. Кемшiлiктi жоюдаƒы норманыœ заœды кŸшi жай нормалармен бiрдей.
ДŸниежŸзiлiк т¾жiрибеге с¾йкес егерде бiр iстi •арап, шешуге т иiстi на•ты норма болмаса, оны ••састы• жолмен •арауƒа р••сат берiледi.
– 214 –
•••ы•таƒы кемшiлiктi жойып, жаœа норма •абылдау Ÿшiн кšп уа•ыт керек. Сонды•тан тиiстi органдар šздерi шешуге мiндеттi.
€•састы•тыœ екi тŸрi болады: заœды ••састы• ж¾не •••ы•ты• • •састы•. Заœды ••састы• – м¾селенi ••сас заœƒа, ••сас нормаƒа сŸйене оты-
ðûï øåøó.
•••ы•ты• ••састы• – м¾селенi •••ы•ты• саясат•а сŸйене отырып шешу.
Дамыƒан елдердiœ •••ыƒы да šте жа•сы дамиды. Сонды•тан б•л елдерде аналогияны šте сирек •олданады.
Бiздiœ мемлекетте ••састы• жолмен м¾селенi шешу кšп деуге б олады. Себебi нары•ты экономикаƒа ¾лi толы• кšшiп болƒамыз жо•. •••ы•
šте жа•сы дамыƒан жо• нормативтiк актiлердiœ кемшiлiктерi же ткiлiктi. Норманы ••састы• ¾дiспен •олдану Ÿшiн тиiстi шарттар болу ке рек:
–егерде •••ы• жŸйесiнде норма аны• болмаса;
–егерде iстiœ ••састыƒы ай•ын болса;
–егерде •аралатын iс тšтенше жаƒдайда šмiрге келсе, кейiнге •алдырып болмайтын болса;
–егерде мемлекеттiœ саясатына •арсы келмейтiн болса.
Заœныœ Ÿстемдiгi šркениеттi •оƒамныœ, оныœ саяси жŸйесiнiœ • алыпты šмiр сŸруiнiœ негiзi болып табылады. Адам •оƒамыныœ анаƒ•р лым маœызды салаларын •амти отырып заœ Ÿстемдiгi мŸдделерiнiœ ¾ дiлеттi дифференциясын •амтамасыз етедi.
Мемлекет шыƒарƒан заœдарды орындау талабы ерте кезден-а• •алыптаса бастады. Сонау Рим заœгерлер³н³œ (юристерiнiœ) šздерi заœ талаптарын са•тау •ажеттiлiгiн: “Заœ •атал, бiра• ол заœ”, – деп атап кšрсеттi.
Заœ Ÿстемдiгi адам •оƒамыныœ Ÿйлесiмдiлiкке ¾рекет етуiнiœ •а жеттiлiгi ретiнде уа•ыт šте šз кŸшiне енедi. Šйткенi уа•ыт šте келе •оƒа мды• •атынастар жаœа сипат•а ие болады, т¾уелдiлiк сипатынан, ма териалды• игiлiктi šндiрушiлердiœ т¾уелсiз, ерiктi •атынасына айналды. Ос ыдан келiп •оƒамныœ барлы• мŸшелерiнiœ мŸдделерiн бiрдей негiзде •орƒа йтын ¾дiлеттi заœдардыœ базасын ••ру •ажеттiлiгi туындайды.
Занœыœ Ÿстемдiгi барынша орын алƒан •оƒамда заœ шыƒару, ат•ару ж¾не сот билiктерiнiœ бšлiнiп, Ÿйлесiмдiлiк тепе-теœдiкте •ызмет жасауы орын алады. М¾селен, Руссо заœныœ Ÿстемдiгiнiœ негiзгi мiндетi барлы• азаматтарды ба•ытты ету, олардыœ игiлiктерiн •амтамасыз ету, заœ алдында баршаƒа теœ бостанды• пен теœдiктi орнату деп бiлдi. Б• л идеялар тек Руссо ƒана емес кšптеген ойшылдардыœ да назарынан тыс •алƒан жо•. •азiргi алдыœƒы •атарлы šркениеттi елдерде де šз орнын тауып отыр.
– 215 –
Заœныœ Ÿстемдiгi дегенiмiз не?
Заœныœ Ÿстемдiгi дегенiмiз – барлы• •••ы• субьектiлерiнiœ заœ дар ж¾не заœƒа с¾йкес актiлердi •атаœ ж¾не мŸлтiксiз орындауы болып табылады. Осыƒан с¾йкес •••ы• нормаларында бекiтiлген ада м бостандыƒыныœ жŸзеге асырылуы. ТŸрлi экономикалы•, саяси ж¾не жеке
•••ы•тар, бостанды•тар мен мiндеттер заœныœ негiзiнде ƒана •оƒамды• šмiрдiœ шынайы сипатына ие болады. Барлы• •••ы•
субъектiлерiне заœ тыйым салмаƒан кез келген ¾рекеттердi орындау мŸмкiндiг³нiœ тууы. Бас•аша айт•анда заœды кšрсетiлген •оƒа мды• дамудыœ объективтi шарттарымен белгiленген бостанды• деп кšрсетуге болады.
Заœныœ Ÿстемдiгiнiœ болуы Ÿшiн негiзгi екi талап орындалуы тиiс .
1.•••ы•ты• ¾дiлеттi ƒылыми негiзделген заœдардыœ орын алуы.
2.Заœдардыœ орындалуы, егер iс жŸзiнде орындалмаƒан жаƒдайд а жоƒары сипаттаƒы заœдардыœ šзi жеткiлiксiз болып табылады.
1.Жалпыƒа орта•ты•. Заœ нормаларын са•тау талабы б¾рiне орта• деген сšз. Мемлекет бекiткен т¾ртiптен ешкiм де бас тарта ал майды, сон- дай-а• мемлекет те т•лƒаныœ заœ бекiткен •••ы•тарын •амта масыз ету ж¾не •орƒаудан бас тарта алмайды. Жалпыƒа орта•ты• заœныœ Ÿстемдiгiнiœ маœызды нышаны ретiнде мемлекет пен оныœ азаматтарына бiр дей •атысты болып табылады. Мемлекет азамат алдында, ал азамат мемлек ет алдында жауапты деген сšз.
Жалпыƒа орта•ты•тыœ барлы• мемлекеттiк органдары, •оƒамд ы•, шаруашылы• •йымдар мен азаматтардыœ •ызмет аясыныœ негiз гi, жалпы •аƒидасы болып табылады.
2.Заœныœ Ÿстемдiгiнiœ •••ы•пен тыƒыз байланыста болуы. Бiра• заœдылы• режимнiœ жаƒдайы, мемлекеттiœ заœдары •оƒамды• дамудыœ объективтi •ажеттiлiктерiн •аншалы•ты бейнелей алатындыƒы ар•ылы баƒаланады. Егер мемлекет шыƒарƒан •••ы•ты• нормалар бар лы• халы•тыœ жалпы ж¾не жеке мŸдделерiн ескерместен, тек жекеле ген т•лƒалар мен ¾леуметтiк топтарƒа ƒана •атысты •орƒайтын болса заœныœ Ÿстемдiгi жо• деген сšз. Егер де •••ы•ты• нормалар халы•тыœ мŸддесiн формальды тŸрде ƒана бейнелеп, бiра• оƒан кепiлдеме бере ал маса, онда б•л жерде заœныœ Ÿстемдiгi жšнiнде сšз де болуƒа тиiстi емес. Т арихта, мемлекеттiœ •оƒамды• šмiрдi жан-жа•ты бейнелеп, бiра• ол аза матты• мŸддемен еш•андай байланысы жо•, •••ы••а жат заœдармен жŸ зеге асырылƒандыƒы жšнiндегi кезеœдер белгiлi. Сонды•тан да заœн ыœ Ÿстемдiгiнiœ нормативтi негiзi болып, •оƒамды• •атынастыœ ба рлы• •аты-
–216 –
сушыларыныœ жалпы ж¾не жеке мŸдделерiн бейнелейтiн •••ы•т ы• заœдар •алыптасу •ажет. Оны екi негiзде кšрсетуге болады:
а) •оƒамды• прогрестiœ •ажеттiлiгiне жауап берушi, жан-жа•ты кšзделген заœдар.
¾) Мемлекеттiк органдар, лауазымды т•лƒалар, азаматтар мен тŸрлi бiрлестiктердiœ заœдар мен заœƒа с¾йкес нормативтi актiлерд i •атаœ ж¾не мŸлтiксiз орындауы.
Сšйтiп, заœныœ Ÿстемдiгiнiœ •••ы• жŸйесiне ¾серi – •••ы•ты• •а тынас•а •атысушылардыœ ерiктерi ар•ылы жŸзеге асырылатын за œдылы•- тыœ н¾тижесi. Ал б•л н¾тиже ар•ылы ерiктi тŸрде пайда болаты н •••ы•,
бостанды•, мiндет, демократиялы•, šркениеттi •оƒамныœ алƒышарты болып табылады. Заœ Ÿстемдiгiнiœ талаптары бiрлiкте ж¾не šза ра ¾рекет ете отырып, •оƒам šмiрiнiœ т•ра•тылыƒын, Ÿйлесiмдiлiгiн •амтам асыз етiп, азаматты• •оƒамныœ, тарихи прогрестiœ объективтi заœд арына с¾йкес дамуына мŸмкiндiк бередi ж¾не •••ы• жŸйесiн ••рудыœ негiзгi •аƒидасы ретiнде орын алады.
•••ы• жŸйесi — •оƒам šмiрiндегi жалпы заœ Ÿстемдiгiнiœ негiзiнд е ••ралатын объективтi •••ы•ты• ••былыс болып табылады. •оƒ амда шын м¾нiнде орын алып отырƒан •оƒамды• •атынастардыœ бейнеле ушiсi ретiнде объективтi шынды• негiзiнде ••ралады.
Бiр жаƒынан •••ы• нормалары заœ шыƒару органыныœ субъекти втi саралы ерiктi •ызметiнiœ жемiсi болып табылады, екiншi жаƒынан, •••ы•
нормалары ¾леуметтiк •арым-•атынастар шеœберiнде бостанд ы• пен ¾дiлеттiлiктiœ жоƒарƒы шегiн аны•тай отырып, •оƒамды• šмiрдiœ •ажеттiлiктерiн объективтi т•рƒыда бейнелей алса ƒана, •••ы • жŸйесiнiœ шынайы элементi болып табылады. Осыдан келiп •оƒам šмiрiнiœ т Ÿрлi саласында пайда болатын сан алуан •оƒамды• •атынастарды жалпы
•••ы•ты• реттеумен •амтамасыз етудi кšздейтiн практикалы• •ажеттiлiк туындайды. Б•л •ажеттiлiктiœ негiзi заœныœ Ÿстемдiгiнен бастау алады. ½р кезде де •••ы•ты• нормалар, •••ы• жŸйесi жалпы объектив тiк заœдылы•тардыœ негiзiнде ••ралып, ж•мыс iстейдi. •••ы• жŸйесi •о ƒамды• šмiрдiœ заœдылы•тарын бейнелеушi ¾рi бекiтушi сипат•а ие болƒанды•тан, мiндеттi тŸрде заœныœ Ÿстемдiгiнен асып кете алмайды . •••ы•
жŸйесi субъективтi жасанды жŸйе емес, •оƒамды• даму барысы нда жаœа •арым-•атынастармен бiрге šмiрге келетiндiгi жšнiнде айтып š ткен болатынбыз. Ал жаœа •арым-•атынастардыœ šзi жаœа заœдармен р еттелiп отырады. Реттеу Ÿшiн ол заœдардыœ, ¾рине, мiндеттi тŸрде Ÿсте мдiк сипаты орын алуы тиiс. Демек, •алай алƒанда да •••ы• жŸйесi заœ Ÿстемдiгiн
– 217 –
басшылы••а ала отырып, •аƒидалы• маœызын •стана отырып •ана šмiрге келедi.
Бiз ж•мыстыœ негiзгi бšлiмiнде бiраз м¾лiметтер ар•ылы бiр•ата р м¾селелердi •арап šттiк. Сол м¾селелердiœ •ай-•айсысы да бiз дiœ та•ы- рыбымыз — заœ, заœдылы•, заœныœ Ÿстемдiгi жайлы сšз етедi. Сон ымен бiрге бiз Кеœес д¾уiрi мен бŸг³нг³ кŸндi салыстырып •арап, бiраз н¾рсенi
•ƒынды•. Осыƒан дейiнгi •аза• хал•ы тоталитарлы•-бюрократ ты• орталы•тандыру жаƒдайындаƒы •лттыœ •аƒаз жŸзiндегi мемлекетт iк бас•а- руы мен šзiн-šзi билеуi ай•ын кšрiнiс табады. М•ндай жаƒдайда з аœдылы•, •••ы•ты• т¾ртiптiœ •андай сарында болƒандыƒын бай•ау •иын емес.
•оƒамды• šмiрдiœ осы бiр бšлiмi елiмiздiœ šз алдына дербес, т¾уе лсiз мемлекет болып, егемендiк алƒаннан кейiн ƒана šзгеше сипат ала бастады. ½рине, мемлекетте жоƒарƒы заœдылы• толыƒымен орнап, •• •ы•ты• т¾ртiп мы•тап орын алды деп айтуƒа ертерек. ½лi ол жетiстiкке жете •ойƒан жо•пыз. Яƒни, бŸг³нг³ кŸнi •аза•стан Республикасында з аœдылы• пен •••ы•ты• т¾ртiптiœ тек алƒаш•ы •аƒидалары мен демокра тияныœ нышандары жасалуда. Б•л жетiстiкке •ол жеткiзудiœ бiрден-бiр сара жолы
•••ы•ты• мемлекет ••ру ар•ылы жету болып табылады.
•••ы•ты• мемлекеттi ••ру, б•л •аза•стан Республикасыныœ алдында т•рƒан басты ма•сат. Б•л ма•сатты iске асыру Ÿшiн ¾лi кšптеген ж•мыс жасап, бiр•атар iстер ат•аруƒа тура келедi.
– 218 –
25 – òà•ûðûï. •€•Û• ƽÍÅ ÆÅÊŠҀ˕À
1. Жеке т•лƒаныœ •••ы•ты• статусы: тŸсiнiгi, ••рылымы, тŸрлерi
Адам •оƒамы мыœдаƒан жылдар бойы – сонау кšне д¾уiрден •азiргi заманƒа дейiн ¾леуметтiк нормалар ар•ылы бас•арылып келдi . Сонды•- тан, жеке адамныœ •••ыƒы мен бостандыƒы туралы теорияныœ мыœдаƒан жылƒа созылƒан тарихы ж¾не мол т¾жiрибесi бар.
Бiз осы тарих•а, осы мол т¾жiрибеге сŸйене отырып, ¾леуметтi к нормалардыœ диалектикалы• объективтiк даму процесiмен таныс амыз. Адам •оƒамыныœ ¾р формациясында азаматтардыœ •андай •••ыƒы, • андай бостандыƒы болƒанын бiлемiз.
Адам •••ыƒы — тарихи, табиƒи, объективтiк ••былыс. Сонды•та н, ¾леуметтiк норма ¾р уа•ытта даму процесiнде болады. ½леуме ттiк норма адам •оƒамымен бiрге дамып, бiрге šзгерiп, бiрге šмiр сŸрiп кел едi. •оƒамдаƒы жŸздеген, мыœдаƒан •арым-•атынасты реттейтiн, б ас•аратын ¾леуметтiк норма. •оƒам дамып, ныƒайып, жа•сарƒан сайын ¾ле уметтiк норма да дамып, ныƒайып жа•сарады, оныœ ¾дiлеттiк, бостанды• , демократиялы• шеœберi де, кеœiстiгi де молаяды, кŸрделенедi.
Жеке адамныœ к••ыƒы •оƒамдаƒы •••ы•пен тыƒыз байланысты. Бiрi болса екiншiсi де болады. Бiрi болмаса екiншiсi де болмайды. Б•л е кеуiн бiр-бiрiнен ажыратып •арауƒа болмайды.
Сонымен адамныœ •••ыƒы, бостандыƒы олардыœ мазм•нды• д¾р ежесi •оƒамныœ даму деœгейiмен байланысты.
Мысалы: Алƒаш•ы •оƒамдаƒы бостанды•:
–••л иелену •оƒамдаƒы бостанды• пен шектеулер;
–феодалды• •оƒамдаƒы бостанды• пен шектеулер;
–буржуазиялы• •оƒамдаƒы бостанды• пен шектеулер;
–•азiргi замандаƒы бостанды• тŸсiнiгi мен мазм•ны.
•••ы• пен жеке т•лƒаныœ šзара байланысын тек •••ы•ты• ста тус ар•ылы толы• тŸсiнуге, бiлуге болады. Онда олардыœ сан•ырлы байланысыныœ тŸсiнiгi, мазм•ны, ••рылымы, ма•саты, талаптары, мемл екет пен •оƒамды• •йымдармен ара•атынасы кšрсетiледi.
•••ы•ты•, статус – жеке т•лƒаныœ •оƒамда заœды тŸрде •алыпта- с•ан бостандыƒы, табиƒи ж¾не саяси •••ы•тары, ¾леуметтiк к емелiне келген жаƒдайы, рухани, м¾дени бiлiмi. Б•л статустыœ мазм•ны адамныœ •оƒамныœ ¾леуметтiк ••рылысындаƒы алатын орны, ал ста тустыœ
– 219 –
нысаны – сол адамныœ •оƒамдаƒы алатын орнын заœды тŸрде сипаттауы. «Статус» латын тiлiнен аударƒанда «положение – жаƒдай» – деген •ƒымды кšрсетедi.
Сонымен, •••ы•ты• статус – “•••ы•ты• жаƒдай” – бiр маƒынадаƒы •ƒым. Оныœ негiзгi мазм•ны мемлекеттiœ Конституциясында бекiтiлген жеке т•лƒаныœ бостандыƒы, •••ы•тары мен мiндетт ерi.
•••ы•ты• статус объективтiк т•рƒыдан бостанды•тыœ, демок ратияныœ жетiстiктерi мен кемшiлiгiнiœ кšрiнiсiнiœ айнасы деуге болад ы. Адам •оƒамыныœ кšне д¾уiрден даму кезеœдерiнде •••ы•ты• статус ¾ртŸрлi болды. Бiра• б•л процесс Ÿнемi прогрестiк жолмен дамыды.
Сонымен •••ы•ты• статус – кешендi, интеграциялы• категори я. Ол адам мен •оƒамныœ, азамат пен мемлекеттiœ, жеке т•лƒа мен еœбек •жымыныœ ара байланысыныœ кšрiнiс – айнасы.
•••ы•ты• статустыœ негiзгi тŸрлерi:
1)Жалпылама •••ы•ты• статус – б•л азаматты• статус, •оƒамн ыœ мŸшесi, Конституциялы• статус.
2)Арнаулы •••ы•ты• статус – студенттер, зейнеткерлер, шахтерлер т.б. статус.
3)Жеке т•лƒаныœ •••ы•ты• статусы – бiр адамныœ šмiрбаяныныœ реквизиттерi: бiлiмi, •ызметi, отбасы, аты-жšнi т.б. Олардыœ •оƒамныœ •ай саласында •ызмет ат•аруы, соƒан с¾йкес саяси ж¾не арнаулы жеœiлдiктер болуы.
4)Жеке т•лƒа ж¾не заœды т•лƒалар статусы.
5)Шет елдердiœ азаматтарыныœ статусы.
6)•аза•стан Республикасыныœ шет елдердегi азаматтарыныœ статусы.
7)ЖŸйелiк статустар: азаматты•, ¾кiмшiлiк т.б.
8)К¾сiп•ойлы•, лауазымды т•лƒалар статусы.
9)Статус – •иын жаƒдайда ж•мыс ат•аратын адамдар (солтŸст iкте, •èûð-øûƒûñòà, •îðƒàíûñ šíäiðiñiíäå, ••ïèÿ šíäiðiñòå ò.á.)
•азiргi заманда жеке т•лƒаныœ •••ы•ты• статусы заœ ƒылымы ныœ бiр саласына айналды ж¾не жалпы теорияныœ жеке та•ырыбы б олып отыр.
Адамдар тек •••ы•ты• жŸйедегi •оƒамда šмiр сŸре алады. Б•л объективтiк т•жырымƒа адамдар мыœдаƒан жылдар šмiр т¾жiри бесiнен сезiнiп бiлдi. Бiздiœ заманымыздан б•рынƒы V–IV мыœжылды•тан ба с- тап адам •оƒамы ¾леуметт³к нормасыз šм³р сŸре алмайды. Но рма объективтiк т•рƒыдан •оƒамныœ šмiр сŸруiнiœ еœ •ажеттi ••рал ы болды. Осы т¾жiрибеге сŸйене отырып гректiœ ойшыл-ƒалымдары Ликофрон,
–220 –