Жоламан .Д ТГП (6)

Республиканыœ мемлекеттiк ••рылысына саяси кŸштi адамдар дыœ •ызметi ж¾не жŸргiзген саясаты ¾серiн тигiзедi: Гитлер, Рузвельт, Шыœƒыс хан, Абылай, Петр I, АтатŸрiк ж¾не бас•аларын еске алса• д•рыс болады. Марксизм – Ленинизм саясаты бiр континенттiœ мемлекеттерiне 70 жылдан аса Ÿлг³ болды. Тек •ана Евразия емес, Куба, Вьетнам, Корея, Африканыœ мемлекеттерiнiœ тарихына ы•пал жасаƒаны м¾лiм.

Мемлекеттiœ дамуына дiни факторлары да ¾серiн тигiзедi. М•сы лман, католик, христиан, буддистiк мемлекеттердiœ šздерiне т¾н нышандары бар. Сонымен, мемлекеттiœ сырт•ы формасын аны•тау Ÿшiн кšп фактiлердi тереœ зерттеу керек.

О•у ¾дебиетiнде мемлекеттiœ нысаны кšбiне Ÿшке бšлiнедi – ба с•ару нысаны, мемлекеттiœ ••рылымыныœ нысаны ж¾не саяси режим. А л негiзiнде мемлекеттiœ нысаны тарихи кезеœмен ж¾не ¾рбiр мем лекеттiœ ерекшелiктерiмен байланысты екенi м¾лiм. Сонды•тан, мемлеке ттiœ ¾рбiр нысаныныœ кšп варианттары бар. Мемлекеттердiœ дамыƒан кез iнде осы Ÿш элементтерiнiœ бiреуi бiрiншi орынƒа шыƒады. •азiргi Ресейде мемлекеттiœ екiншi элементi – Ресей федерациясыныœ негiзгi п ринциптерiн са•тау Ÿшiн Шешен республикасымен соƒыс ¾дiсiн •олданƒаны белгiлi.

Б•л Ресей федерациясыныœ мы•тылыƒын кšрсету, негiзгi принциптерiн са•тау Ÿшiн iстелген саясат. Б•л мемлекеттiœ ••рылым нысанын бiрiншi орынƒа •ойып отыр. А•Ш 1860–1864 жылдары СолтŸстiк пен ОœтŸстiктiœ арасындаƒы соƒыс кезiнде федерацияны са•тау ма•саты мемлекеттiœ негiзгi нысаны болды. Фашистiк режим ••рылƒан кезде мемлекет ныса ныныœ саяси режимi бiрiншi орынƒа шыƒады. Бейбiтшiлiк кезде экономикалы• дамуы жоƒары демократиялы• мемлекеттерде бас•ару нысан ы мемлекеттiœ сырт•ы жаƒдайын белгiлейдi.

Мемлекеттiœ бас•ару нысанына оныœ жоƒары, орталы• ж¾не же ргiлiктi органдарыныœ ••рылуы, олардыœ •арым-•атынастары •андай п ринциппен •алыптасты, халы• оларды сайлауына •андай тŸрде •атысады деген с•ра•тарƒа жауап бередi. Мемлекет нысандарыныœ арасында бас•ару формасы маœызды элемент болып саналады. Бас•ару нысаны мо нархия ж¾не республика екi тŸрге бšлiнедi.

Монархия жоƒарƒы билiк бiр адамныœ •олында болады ж¾не б•л билiк м•рагерлiкпен берiледi. Монархияныœ белгiсi: мемлекеттi бас• аратын адамныœ билiгi оƒан ¾кесiнiœ немесе бас•а туыс•андарыныœ •о лынан кšшуi. Сонды•тан оныœ билiгi – м•ралы• билiк. Та•тыœ кšшуiн³œ е кi ¾дiсi бар: шыƒыс ж¾не кейбiр Европа мемлекеттерiнде та• тек е р адамдарƒа берiледi. Ал кšпшiлiк Европа мемлекеттерiнде еркек адамдарƒа да, ¾йел

– 41 –

адамдарƒа да берiле бередi (Ресей, Дания, Англия). Монархияныœ озбырлы• жолмен де кšшуi мŸмкiн: Наполеон, Каролингтерд³œ т•• ымдары, Вильгельм Оранский. Англияда даœ•ты революция ар•ылы монархия тŸпк³л³ патшаныœ орнаƒаны белгiлi. Монархияныœ кšшуiнiœ Ÿшiншi тŸрi бар, монарх бiрнеше а•сŸйектердiœ т••ымдарынан сайлан ды (Малайзия). Тарихта екi монарх болƒан мемлекеттiк бас•ару форм асы да кездескен (Спарта). Тоталитарлы• режимдерде Коммунистiк партияныœ басшысыныœ билiгi монархтыœ билiгiнен де кŸштi болды.

Сонымен, монархтыœ билiгi кšбiне м•рагерлiк билiкке жатады, о л šзiнiœ •ызметiне ••дайдан бас•а ешкiмнiœ алдында жауапты емес, ол мемлекеттiœ басшысы, •••ы•тыœ •айнар кšзi, оныœ атынан сот, мемлекеттiœ ат•ару функциялары жŸзеге асырылады, ол ¾скер дi бас•а- рады, мемлекеттiœ атымен шарт ••рады. Монархтыœ бiрнеше жоƒ ары аттары мен титулдары болады, оны асырау мемлекеттiœ мiндетi. Мысалы, Англияныœ королiне 1660 жылдан бастап цивилдiк •аƒазбен парламент м••тажына керек а•шаны беретiн болды. Королдердiœ сарайлары, киiмдерi, ¾скерлерi мемлекеттiœ мiндетiнде болды. Королдi асырау мемлекетке šте ауыр болса да, кšп мемлекеттер королден ж¾не монархиядан басын тарт•ысы келмейдi. •азiргi Англияныœ королi – Елизавета II м•ра жалƒастыратын балаларыныœ абыройы šте кŸштi болмады , екi баласы ж¾не •ызы некесiн б•зып, ажырасып кеттi. Бiра• 1997 жылы Англияныœ азаматтарынан “Король Англияƒа керек пе?“ деп с•растырƒанда, 66 процентi монархия да, король де са•талсын деп жауап бердi.

Монархия екiге бšлiнедi: шексiз ж¾не шектелген монархиялар.

Шексiз монархия – монархтыœ билiгiн бас•а мемлекеттiк орган шектемейдi, жоƒарыда айтылƒан билiктiœ б¾рi соныœ •олында. Б iра• шексiз монархияныœ да бiрнеше тŸрлерi бар. Еœ бiрiншi шексiз монархия – Шыƒыс деспотия (Египет, Вавилон, •ытай, Жапония). Монархтыœ •олында šте кŸштi экономикалы• функциялары жиналƒан, ал б•л билiк осы айт•ан мемлекеттердiœ географиялы• ж¾не ерекше экономикалы• жаƒдайларымен байланысты. Мысалы, Египет мемлекетiнде ном дардыœ б¾рiн фараон бiрiктiрiп, Нiл šзенiнде суару ж•мыстарын бас•ара тын. Монархтыœ осындай •иын экономикалы• •ызметi šте кŸштi билiктiœ •ажет екенiн туƒызды. Сонды•тан, фараондардыœ билiктерi шексiз бол атын: ол Ра ••дайдыœ т••ымы, та••а отырƒан кезден оƒан пирамида са лады, ол экономикалы•, •аржы, заœ шыƒару, дiни, сот, ¾скери •ызметтерiн бас- •арƒан. Тарихта кездескен шексiз монархияныœ екiншi тŸрлер i кšне д¾уiрдегi мемлекеттерде болƒан. Оƒан Рим империясы жатады . Б•л шексiз

– 42 –

монархия республиканыœ орнына келдi. Императордыœ да билi гi šте кŸштi, бiра• оны кŸшейтетiн жаƒдайлар саяси факторлерге бай ланысты болƒан. Орта ƒасырларда шексiз монархия феодализмнiœ соœƒ ы кезiнде пайда болды. Еœ кŸштi феодалды• шексiз монархияларƒа Людовик XIV, Петр I, Екатерина II, Елизавета I, Фридрих II, •демi Сулейман монархиялары жатады. Людовик XIV мемлекеттi 55 жыл бас•арды (1661–1715). Оныœ “мемлекет деген мен” — сšзi бŸк³л Европаƒа м¾лiм болƒан. Версаль сарайын салдырды, •аржыны šзi ж•мсады, заœды šзi шыƒарды, парламенттi жинамай мемлекеттi, ¾скердi де, сотты да šзi бас• арды. Ол šмiр бойы кšршi мемлекеттермен соƒысып, сырт•ы саясатын то лы• šзi жŸргiздi. Бiра• феодализмнiœ шексiз монархияларыныœ мемлеке тке iстеген жа•сылы•тары да кšп едi. •азiргi жаœа ƒасырларда шек сiз монархиялар šте сирек кездеседi (Бруней, Оман).

Монархиялардыœ кšбi шектелген монархияларƒа жатады. Б•л монархияда монарх билiгi бас•а бiр органмен немесе заœмен ш ектеледi. Шектелген монархия шыƒыс мемлекеттерiнде кездеседi, мысал ы, •ндiстан. •ндiстанныœ патшасы екiншi кастаƒа жататын – крите рилерге, ол брахмандардыœ айт•ан а•ылдарын ж¾не олар ••рƒан Кеœесiн сыйлауƒа тиiстi. Патша брахмандардыœ жеке меншiгiне тиiсуге •••ыƒы жо•, оларды šлiм жазасына кесе алмайды, заœ шыƒару немесе сот фу нкцияларын олардыœ Кеœесi •атыспаса ат•ара алмайды.

Орта ƒасырларда Европа мемлекеттерiнде сословиелiк – šкiлдiк монархиялар пайда болды. Европа •оƒамында Ÿш сословие •алып тас•ан болатын: шiркеу •ызметкерлерi, дворяндар ж¾не •ала т•рƒынд ары, бас- •аша айт•анда – буржуазия. Осы сословиелер šздерiнiœ мŸдделерiн •орƒайтын сословиелiк органды ••райтын, ол Парламент, Кортес, Бас штаттар деп аталатын. Б•л органдар •алыптас•ан кезде салы• жинауƒа келiсiмiн беретiн, одан кейiн •ызметiн кŸшейтiп заœ шыƒару •сын ысын •олына алды, кейiн заœ шыƒару билiгiн šзiне •аратты. Жапония мемлекетiнде императордыœ билiгiн сегун деген ¾скери •ызм еткерлер шектеген болатын, б•л бас•ару форма сегунат деп аталды.

Жаœа кезеœдерде шектелген монархия конституциялы• монархия

деп аталады. Оныœ екi тŸрi бар: дуалистiк ж¾не парламенттiк монархия. Дуалистiк монархияда мемлекеттi бас•арƒан екi топтыœ кŸшi теœ, буржуазиялы• революциялар šткеннен кейiн, оныœ бiрiншi кезеœiнде б•рынƒы корольдер билiктерiнiœ жартысынан айырылды, оƒан бiрiншiден заœ шыƒару билiгi жатады. Мысалы, Франция мемлекетiнде 1791 жылƒы Конституция бойынша король заœ шыƒару билiгiн жоƒалтты, ол •лтты•

– 43 –

жиналыстыœ •олына кšштi. Бiра• оныœ •олында •алƒан билiгi ¾л i кŸштi едi: ол ¾скердi šзi бас•арды, осыны пайдаланып šзiнiœ хал•ына • арсы шы•ты, сот •ызметкерлерiн, министрлердi ж¾не ат•ару билiктi šзiне баƒындырды, шыƒарƒан заœдарƒа тыйым салды ж¾не парламенттi таратуƒа

•••ыƒы болды. Сонымен, мемлекеттiк билiк екiге бšлiндi: парлам ент буржуазияныœ мŸдделерiн •орƒады, ал король феодалдардыœ. Бiра•, тарихи процесс объективтiк тŸрiнде парламенттi жеœiске жеткiз дi де, дуалистiк монархия парламенттiк монархияƒа айналды. Парла менттiк монархия бiрiншi Англияда ••рылды. Даœ•ты революциядан кейiн •••ы•

туралы Билль деген (1689ж.) конституциялы• заœда осы мемлекеттiк бас•ару нысаны пайда болды. •азiр Европа мемлекеттерiнiœ кš бi осыƒан жатады: Бельгия, Норвегия, Швеция, Дания. Б•л мемлекетте рде монарх – мемлекеттiœ басшысы. Ол парламенттiœ келiсiмiнсiз кšп м¾селелердi шеше алмайды. Парламенттiœ тšменгi палатасына кšп орын алƒан саяси партия šзiнiœ šкiметiн ••рады. Сол партияныœ бас шысы пре- мьер-министр болып таƒайындалады. Премьер-министр кабине тiн šзi ••растырады, король оƒан тек келiсiм бередi. Кабинет королдiœ алдында емес, парламенттiœ алдында жауапты. 1997 жылы Англияда консервативтiк партия сайлауда лейбористерден жеœiлiп 18 жыл Англияны бас•арƒаннан кейiн оппозицияƒа кеттi. Парламент королдiœ м••тажына керек а•шаны бšледi, оныœ жеке šмiрiне де •атысады. Бiра• кšп мемлекетте р монархтыœ •••ы•тарын шектесе де, б•л ескiлiк немесе керек еме с мемлекеттiœ элементi деп санамайды. Монарх – мемлекеттiœ кš ркi, т•ра•- тылыƒы, с¾нi, ертеден келе жат•ан ¾дет ƒ•рыптары. Сонды•тан , кейбiр мемлекеттер жойылƒан монархияларды •айтадан орнына •ал ыптастырƒаны м¾лiм (Испания 1975, Англия). •азiргi Ресей, Грузия, Болгария, Румыния мемлекеттерiнiœ патша т••ымдары, тiрi халы•тыœ арасында монархияны •алпына келтiру деген пiкiрдi бiлдiрген адамда р ж¾не саяси партияларда бар. Сонымен, монарх топтардыœ, саяси па ртиялардыœ арасындаƒы арбитрi ж¾не т•ра•ты саяси режимiнiœ кепiлдiг i болып кšрiнедi. Монархтыœ šмiрiн реттейтiн ¾дет-ƒ•рыптардыœ кšбiн х алы• жа•сы кšредi: парламенттiœ бiрiншi сессиясын ашу процедурасы , мемлекетке келген •она•тарды •арсы алу, мемлекеттiœ атымен мерекелерiмен ••тты•тау, монарх сарайларыныœ šмiрiн реттейтiн ¾деттер.

Мемлекеттiœ екiншi бас•ару нысаны – Республика. Егер мемлекетте жоƒарƒы ж¾не тšменгi органдардыœ б¾рi сайлаумен белгiлi мерзiмге ••рылатын болса, осындай мемлекеттiк бас•ару фор масы – республика деп аталады. Республика, мемлекеттiк органдар белгiлi бiр

– 44 –

мерзiмге сайланып ••рылады. Республика деген сšз кšне д¾у iрдегi мемлекеттерде бiрiншi рет •олданды. Б•л термин халы•пен байлан ысты. Мемлекеттi бас•аратын адамдар мен органдарды халы• бiр бе лгiлi кезеœге сайлайды. Сайланбаƒан •ызметкерлер мен органдар ре спубликада болмайды. Республиканыœ еœ бiрiншi тŸрi – Греция, Афин республикасы. Олар халы•ты šте шектеулi тŸсiндi, б•л республиканыœ бас•ару органдарына ж¾не сайлауƒа тек Грецияныœ азаматтары •атысатын. Ал азаматтары болып 20 жас•а толƒан еркек адамдар, ата-анасы Афинаныœ азаматтары, жеке менш³гi бар, ¾скерде •ызмет еткен, барлы• •••ы •тарын пайдалана алатын адамдар саналатын. Сонымен, ¾йел адамдар , метистер, шет елдердiœ азаматтары ж¾не ••лдар саяси šмiрге •атынас• ан жо•. Грецияныœ негiзгi органы – халы• жиналысы, ол барлы• •ызметкерлердi сайлаƒан, олардан есеп алатын, мемлекеттiœ негiзгi м¾селелерiн шешетiн, заœ шыƒарды. Бас•а органдар 500 жŸздiк Кеœес, гелиэй, •ызметкерлер, стратегтер, белгiлi уа•ыт•а ƒана сайл анатын ж¾не халы• жиналысыныœ алдында жауапты болатын.

Антикалы• республиканыœ аристократты• тŸрiне Рим ж¾не Сп арта республикасы жатады. Б•ларда сайлауƒа ж¾не мемлекеттi бас•аруƒа азаматтардыœ б¾рi емес, тек •ана а•сŸйектерi жiберiледi.

Орта ƒасырларда республика šте сирек кездеседi, кšбiне ол р еспублика — •ала (Псков, Новгород, Бремен, Любек, Венеция, Флоренция).

Жаœа кезеœде республиканыœ екi тŸрi кездеседi: президенттiк ж¾не парламенттiк республикалар. Президенттiк республиканы А•Ш 1787 жылƒы Конституциясында бекiткен. Олар Англияныœ корольдерiнен кšп озбырлы•, заœсызды• кšргесiн, абыройлы билiктi орнатуды аны• тŸсiндi. Деспотиялы• режим ••рылмауы Ÿшiн билiктiœ бšлiну принциптерiн енгiздi. Сонымен, мемлекеттiœ жаœа бас•ару формасын ойлап шы ƒарды. Президенттiк республикада билiк Ÿшке бšлiнедi: заœ шыƒару па рламенттiœ •олында, ат•ару билiк – президент пен šкiметтiœ •олында, ал с от билiгi т¾уелсiз сот органдарында. Президенттi халы• сайлайды. А•Ш -та 4 жылда бiр рет президенттiк сайлауы šтедi. Президент – мемлекеттiœ бiрiншi басшысы, šкiметтi šзi бас•арады, Сенаттыœ келiсiмiмен министрлер дi таƒайындайды, ¾скер оƒан баƒынады. Президент – республика бiрлiг iнiœ т•тастыƒыныœ символы. Кейбiр президенттiк республикаларда президентпен •атар премьер-министр Ÿкiметтi бас•арады. Кšбiне оны презид енттiœ šзi таƒайындайды ж¾не ол президенттiœ алдында жауапты. Парламенттiœ šкiметтi тарататын •••ыƒы жо•. Кейбiр мемлекеттерде президент пре-

– 45 –

мьер-министрден бас•а бiрнеше министрлердi šзi таƒайындай ды, ал •алƒан министрлердi премьер-министрдiœ šзi парламенттiœ келiсiм iмен таƒайындайды. Мемлекеттiœ Заœ шыƒару билiгi парламенттiœ •олы нда, ж¾не парламент белгiлi •ызметкерлердi ж¾не жоƒарƒы сотты таƒай ындаƒанда келiсiмiн бередi. Парламенттiœ алƒан заœдары екi рет тексерiле дi: президент вето •••ыƒын •олданып, •абылданƒан заœдарƒа •олын •о яды, Конституциялы• сот, ¾детте заœныœ Конституцияƒа с¾йкестiгiн тексередi.

Сот билiгi ерекше сот органдарыныœ •олында. Сот •ызметкерл ерi президенттiк республикаларда белгiлi уа•ыт•а немесе šмiрб ойлы таƒайындалады. Оларды таƒайындайтын заœдарды ¾рбiр мемлекетте рде ерекше, бiра• б•л процеске президент те, парламент те •атысады. •ш билiк бiр-бiрiне теœ болуƒа тиiс деп кšп конституцияларда жазылƒан, ол Ÿшеуiнiœ ара-•атынасын реттеп отыратын президенттiœ билiгi.

Президенттiк республикалардыœ варианттары кšп, олардыœ б iрiне жартылай президенттiк республика жатады (мысалы: 1958 жылƒы Конституциясы бойынша Франция, Турция).

Парламенттiк республика. Б•л мемлекеттi бас•ару нысанында билiк парламенттiœ •олына жиналƒан. Кабинет пен премьер-министр дi парламенттiœ тšменгi палатасы таƒайындайды, тексередi ж¾н е тŸсiредi. Šкiмет парламенттiœ алдында жауапты. Парламенттiк бас•ару нысаны жаƒдайында билiк жŸрг³зу функциясы мемлекет пен Ÿк³мет ба сшылары арасында бšлiнет³н. Президент тек мемлекет басшысы. •кiмет ат•арушы билiктi жŸзеге асырады, ¾рi парламенттегi партиялы• кšпшi лiк негiзiнде ••рылады. КŸштi Ÿк³мет – ¾лсiз президент.

Сонымен, šкiметте парламенттiœ сенiмi болƒан кезде ол šзiнiœ • ызметiн iстей алады, ал болмаƒан жаƒдайда отставкаƒа шыƒады. М•нда й республикаларда президент мемлекеттiœ басшысы, оныœ билiктерi šт е аз. Парламенттiк республикаларƒа Италия жатады.

2. Мемлекеттiœ ¾кiмшiлiк – ••рылым нысаны

Мемлекет формасыныœ екiншi элементiне мемлекеттiк ••рылым ы- ныœ нысаны жатады. Б•л мемлекеттiœ ¾кiмшiлiк-жергiлiктi бšлiнуi , сол бšлiмдердiœ бiр-бiрiмен •атынасы, ж¾не мемлекеттiœ ж¾не бšлiмд ердiœ арасындаƒы байланыстары. Мемлекеттiк ••рылым – •лтты• мем лекеттiк •атынастарды, ¾кiмшiлiк-территориялы• жŸйенi, олардыœ ерекш елiктерiн бейнелейдi. Мемлекеттер б•л элемент бойынша унитарлы•, фе деративтiк ж¾не конфедеративтiк мемлекеттерге бšлiнедi.

– 46 –

Т•тас мемлекеттер. •аза•стан Республикасыныœ жерi т•тас, ол бšлiнбейдi ж¾не оƒан •ол с•ƒуƒа болмайды, деген Конституцияныœ кiрiспесiнде (унус деген сšз – бiр, жалƒыз деп лат тiлiнен аударылады). Сонымен, т•тас мемлекеттер тек •ана ¾кiмшiлiк-жергiлiктi аудандарƒа бšлiнедi. Мысалы, •аза•станда ¾кiмшiлiк-аума•ты• ••рылысы 14 облыстан т•рады, оларды Президент таƒайындаƒан ¾кiмдер бас•ар ады. Облыстар аудандарƒа, •алалы• аудандарƒа, ауылдарƒа, селолар мен поселкiлерге бšлiнедi. Ал жергiлiктi šкiлдi органдар м¾слихат д еп аталады, оƒан депутаттарды халы• сайлайды. Жергiл³ктi ¾кiмшiлiк – айма•- ты• бšлiнiстердiœ •••ы•тары теœ. Жергiлiктi ат•ару орган – ¾кiм.

Федерация. («федус» деген сšз – ода• деп лат тiлiнен аударылады). ••рама мемлекет бiрнеше зиялы мемлекеттерден т•рады. ••ра ма мемлекет – кŸрделi мемлекет, ол федерацияныœ мŸшелерiн бiрiктiредi. Мемлекеттiк органдар екiге бšлiнедi: жалпы федерацияныœ орг андары ж¾не ¾рбiр мŸшесiнiœ жеке органдары. Федерацияныœ субъектт ерi iшкi iстерiн ерiктi šздерi шешедi, ал федеративтiк орталы• органныœ •олында барлы• iшкi-сырт•ы билiк болады. Федеративтiк республика хал ы•аралы• •••ы•тыœ алдында тек бiр мемлекет болуƒа тиiс. Бiра• т¾ж iрибеде кейбiр федерацияныœ субъектiлерi šздерi халы•аралы• •атын астарƒа шыƒуƒа •••ыƒы бар едi, мысалы, СССР (Украина мен Белорусия Б€€ мŸшесi), Югославия, США, Канада. Кšбiне олардыœ т¾уелсiздiгi фо р- малды тŸрiнде •алƒаны м¾лiм. Халы•аралы• •••ы• федерациян ыœ šкiлi ретiнде шарттарƒа орталы• билiк •олын •ойƒанын д•рыс сана йды.

Федерацияда конституция, астана, азаматты•, заœдар, сот ж¾не •аржы жŸйесi б¾рi екiге бšлiнедi. Федерацияныœ екi тŸрлерi бар: •лт ты• ••рама ж¾не жергiлiктi ••рама. Бiрiншiсiне б•рынƒы СССР, Югославия, Ресей, •ндiстан жатады, ал екiншiсiне А•Ш, Австрия, ФРГ, Швейцария жатады. Олардыœ мемлекеттiк ••рылысы тарихи дамуымен байл анысты.

Конфедерация. Б•л šте кšлемдi ж¾не кŸрделi конфедерациялы мемлекеттердiœ одаƒынан ж¾не халы•аралы• •йымнан айыру š те •иын. Конфедерация – белгiлi ма•сат•а жету Ÿшiн бiрнеше ерiктi мемлекеттердiœ уа•ытша одаƒы. Конфедерация мŸшелерi šздерiнiœ т¾уелсiздiгiн толы• са•тайды: азаматтыƒын, заœдарын, мемлекеттiк аппаратты, со т ж¾не •аржы жŸйесiн, šздерiнiœ а•шасын. Конфедерация •абылдаƒан шешiмдердi олардыœ жоƒарƒы органдары ма••лдау керек. Тарихта конфедерацияныœ бiрнеше тŸрлерi кездеседi: Америкада 1781 жылы Конфедерацияныœ баптары •абылданƒан болатын, б•л б•рынƒы Англияныœ 13 отарларын бiрiктiрдi. Вашингтон б•л федерацияны ••мнан iстелген ар •ан деп

– 47 –

дарына ие болады, оƒан •арсы iстелген •ылмыстарды šзi šте •а тты жазалайды. Б•л араб халифатыныœ, Европа феодалды• мемлекеттер iнiœ саяси режимдерi. Авторитарлы• режимдер бiр адамныœ билiгiмен ба йланысты болады (Тито, Сталин, Чаушеску, Кастро, Людовик XIV, Наполеон).

Демократиялы• режим. Б•л халы•тыœ •••ы•тарына кепiлдiк берген, демократиялы• ¾дiстердiœ кšбiн мемлекет бас•ару проце сiнде •олданƒан режим. Бiра• демократияныœ даму жолы šте •зын, сонды •тан демократиялы• режимдерi кŸштi дамыƒан мемлекеттер бар (Англия, Бельгия, Исландия), демократия ¾дiстерi жаœа •алыптасып кел е жат•ан мемлекеттер (•аза•стан, ОœтŸстiк Корея), демократия формалды• тŸрiнде енгiзiлген (СССР, ГДР). Сонымен, мемлекеттiœ сырт•ы нысанын аны•- тау Ÿшiн бiз Ÿш элементтерiне •орытынды тŸсiнiк беруге тиiспiз: мемлекеттi бас•ару нысаны, мемлекеттiк ••рылымыныœ нысаны ж¾не саяси режим. Мысалы: •аза•стан президенттiк т•тас республика, демократ иялы• режимi •алыптасып жат•ан д¾режеде. Германия (1933) президенттiк республика, федерация, фашистiк режим. Англия – т•тас парламенттiк монархия, либералды•-демократиялы• режим. А•Ш – федеративтi к президенттiк республика, демократиялы• режим. Араб халифа ты – теократиялы• ••рама монархия, дiни саяси режим.

– 49 –