Жоламан .Д ТГП (6)
.pdfтŸрi: т•ра•ты ж¾не уа•ытша функциялар; негiзгi ж¾не негiзсiз ф ункциялар; заœды •абылдау, орындау, •орƒау функциялары. Мемлекеттердiœ кšпшiлiгi функцияны екiге бšледi iшкi ж¾не сырт•ы функциялар. О сы пiкiрдi •азiргi заманда мемлекеттер д•рыс деп •олдануда. Мемлекеттiœ функциясыныœ орындалуын •амтамасыз ететiн – мемлекеттiк а ппарат пен органдар. ½уелi функцияны орындау Ÿшiн тиiстi мемлекеттiк орган ••рылады. Бiрнеше органдар функцияныœ мазм•нына •арай мемлекеттiк аппараты •алыптастырады. Функцияныœ орындалу кезеœ-сатылары: функция
– орган – аппарат – мемлекет. Мемлекеттiœ функциясы ар•ылы •оƒамныœ алдында т•рƒан мŸдде – ма•саттардыœ мазм•нын, оныœ ор ындалу баƒыттарын, толы• бiлуге болады. Мемлекет •ызметiнiœ (функц иясыныœ) негiзгi белгiлерi:
–•ызметтiœ жŸйесi, оныœ ат•аратын ж•мыстарыныœ мазм•ны ж¾ не •атынастардыœ тŸрлерi ар•ылы аны•талады;
–функция сарапталып, жiктелiп кешендi тŸрде жŸргiзiледi;
–мемлекеттiœ •ызметi аппараттарыныœ •ызметiне ••самайды. Мемлекет функциясы •оƒамды• кšлемiнде жŸргiзiледi;
–мемлекеттiœ ат•аратын •ызметiн мемлекеттiк ж•мыстарыныœ ¾дiст¾сiлiнен айыра бiлуге болады.
Мемлекет •ызметiнiœ орындалу ¾дiстерi: жеке т•лƒалар ерiктi, е р³ксiз тŸрде орындайды; мемлекеттiк органдар, бiрлестiктер, •йымда р šздерiнiœ ••зыретiнiœ шеœберiне с¾йкес орындайды. Егер де д•рыс орынд алмаса, ерiксiз тŸрде орындау •амтамасыз етiледi. Мемлекет функциясыныœ орындалуыныœ •••ы•ты• ж¾не •йымдастырушылы• т¾сiлдерi болады .
•••ы•ты• т¾сiл šзi Ÿшке бšлiнедi: •••ы• шыƒармашылы•, •••ы•т ы •олдану, орындау; •••ы•ты •орƒау. €йымдастырушылы• т¾сiлдiœ тŸрлерi: экономикалы• (дотация, кредит, баƒа т.б.); саяси симпозиум, семинар, конференция, кеœес, м¾жiлiс šткiзу, халы••а идеологиялы• šœдеу жасау, Ÿг³т-насихат жŸрг³зу.
Мемлекеттiк билiк толып жат•ан субъектiлердiœ сан алуан на• ты •ызметтерi ар•ылы iске асып, орындалып жатады. Мiне, осы мемл екеттiœ сан алуан •ызметтерiн мемлекеттiк билiктiœ орындалуыныœ •• •ы•ты• нысаны дейдi.
Б•л мемлекеттiк билiктiœ на•ты орындалу •••ы•ты• нысаны ек i тŸрге бšлiнедi: 1) Нормативтiк актiлер ар•ылы орындалу нысаны; 2) Жалп ы- лама нормативтiк актiлер ар•ылы орындалу нысаны.
На•ты нысаны Ÿшке бšлiнедi: 1) •••ы• шыƒармашылы•; 2) •••ы•ты
орындаушылы•; 3) •••ы•ты •орƒаушылы•. Мемлекеттiк билiктi орын-
–61 –
даудыœ ерекше на•ты тŸрi бар – ¾кiмшiл³к шарт ар•ылы iске асу. Шарттыœ тŸрлерi толып жатыр. Оныœ бiр жаƒыныœ немесе екi жаƒыныœ субъектiсi мемлекеттiк орган болады.
Мемлекет билiгiнiœ жалпылама нормативтiк актiлер³н³œ орынд алу нысаны бiрнеше тŸрге бšлiнедi: экономикалы•, саяси, идеологиялы•, •йымдастырушылы•, халы•аралы•, мемлекетаралы• т.б.
Мемлекеттiк билiктi орындау •••ы•ты• нысандармен шектелмейдi. Б•л iске мемлекеттiœ •йымдастыру •ызметi кšп Ÿлес •осады. Ме млекеттiœ •йымдастыру •ызметi заœƒа т¾уелдi iс-¾рекет, ¾р мемлекеттiк аппарат, ¾р мемлекеттiк орган •оƒамдаƒы заœƒа, нормативтiк актiлерге с ¾йкес •ызмет ат•арады. Б•л •ызметке на•ты нормативтiк актiлердiœ •аж етi жо•.
Мемлекеттiœ •йымдастыру •ызметiнiœ тŸрлерi:
–жаœа шы••ан заœдарды, нормативтiк актiлердi насихаттау, тŸсiнiк беру;
–мемлекеттiк органдарƒа кšмек кšрсету ба•ылау, тексеру жŸрг³зу;
–материалды• – техникалы• операциялар жŸрг³зу: баяндама лар, iс- •аƒаздарын дайындау, заœдарды, нормативтiк актiлердi басып шыƒару т.б. ••жаттардыœ šмiрге келуiн •амтамасыз ету;
–¾ртŸрлi жиналыстар, м¾жiлiстер, конференциялар šткiзу;
–мемлекеттiк органныœ т¾жiрибелерiн жина•тап •орытынды жасау;
–мемлекеттiœ •ызметi туралы •оƒамды• •йымдардыœ, еœбек •ж ымдарыныœ ой-пiкiрлерiн, •сыныстарын жина•тап •орытынды жасау;
–мемлекеттiк органныœ ж•мысына халы•ты, •оƒамды• •йымдар ды, саяси партияларды •атыстыруды •йымдастыру;
–шет елдермен •арым-•атынасты •йымдастырып, бас•ару т.б. •ызметтер iстеу.
Мемлекеттiк •ызмет – азаматтардыœ мемлекеттiк мекемелерде •ызмет ат•аруы, ж•мыс iстеуi. Б•л •ызмет •оƒамдаƒы еœбектiœ ерекше тŸрi. Б•л туралы заœ, инструкция болады. Мемлекеттiк аппарат тиiстi мамандармен, iскер, сенiмдi азаматтармен толы•тырылып ••ры лады. Мемлекеттiк •ызмет бiрнеше категорияƒа бšлiнедi:
А) Мемлекеттiк билiк органдарыныœ •ызметкерлерi: (заœ шыƒару, заœды орындау, заœды •орƒау органдары).
Б) Ж•мыстыœ сипатына •арай •ызметкерлер Ÿшке бšлiнедi: басш ы- лар, мамандар, техникалы• персонал.
В) Мамандыƒыныœ сипатына •арай •ызметкерлер екiге бšлiнед i: мемлекеттiк – билiк šкiлеттiгi бар •ызметкер ж¾не šкiлеттiгi жо • •ызметкерлер.
–62 –
Мемлекеттiк šкiлеттiгi бар лауазымды т•лƒалар 3 топ•а бšлiнедi: категория “А” Президент, Премьер-министр, Палаталардыœ басшылары, Министрлер, т.б. Жоƒарƒы мемлекеттiк аппараттыœ басшылары; категория “Б” бiрiншi топтаƒы лауазымды т•лƒалардыœ кеœесшiлерi, кšмекшiлерi, орынбасарлары; категория “В” екiншi топтаƒы лауазымды т•лƒалардыœ орынбасарлары, кšмекшiлерi.
Мемлекеттiк •ызметтегi лауазымды т•лƒалар ¾кiмшiлiк жауапкершiлiкке тартылады. Егерде •ызметiнде мекемеге шыƒын келтiрсе оны тšлейдi, •ылмыс жасаса •ылмысты• жауапкершiлiкке тартылады. Мемлекет •ызметiнiœ негiзгi мŸдде-ма•саты: – адамныœ ¾леуметтiк, моралды•, материалды•, рухани, м¾дени, экологиялы• тiлектерiнiœ толы• орындалуын •амтамасыз ету. Жеке т•лƒалардыœ мŸдделерiн орындау ар•ылы мемлекет •оƒамды жа•сы дамытып ныƒайтады, •арым-•атынастарды д•рыс реттеп-бас•арады.
Сонымен, мемлекеттiœ функциясы – •оƒамды ¾леуметтiк бас•а- рудаƒы мемлекеттiœ ат•аратын ж•мыстарыныœ негiзгi баƒыттары мен ¾дiстерi.
Шет мемлекеттердiœ кšбiнде функция деген заœды тŸрде •ƒым жо•. Оларда функцияны мемлекеттiœ мiндеттерi мен мŸдде-ма•сатт арына •осып тŸсiнiк бередi. Ал, функция деген жеке тŸсiнiк бар мемлекеттер де б•л м¾селенi о•ып, бiлуде šзгешелiк кездеседi.
Бiздiœ пiкiрiмiз – функцияны šзiœ жеке о•ып, бiлген д•рыс. Оны мемлекеттiœ мŸдде-ма•саттары мен мiндеттерiне •осып, бiрiктiрiп •арау д•рыс•а жатпайды. Себебi, б•л Ÿшеуi Ÿш тŸрлi м¾селенi •амтиды , олардыœ мазм•ны да, орындалу жолдары да, т¾сiлдерi де тŸгелiмен б ас•а.
Дамыƒан елдердiœ бiразы мемлекеттiœ функциясын iшкi-сырт•ы д еп бšлмейдi. Šйткенi, олардыœ шекарасын аны•тау •иынƒа соƒады. Олар жалпылама тŸрде •арастырады. Бiздiœше, бšлген д•рыс, функци яныœ басым кšпшiлiгiнiœ шекарасы белгiлi.
2. Мемлекеттiœ функциялары
Мемлекеттiœ функцияларыныœ •алыптасу себептерiне •арай е кi тŸрге бšледi: тапты• •айшылы•тарды реттеу функциясы ж¾не жалпы •оƒамды реттеп – бас•ару функциясы. •азiргi заманда мемлекеттердiœ кšпшiлiгiнде тапты• кŸрес б¾сеœдеп, демократия дамып, монополияныœ озб ырлыƒы шектелгенде тапты• •атынасты реттеу функциясы šте сирек •олданылады. Дамушы елдерде б•л функция жиi, кŸрделi тŸрде пайдаланыл ады.
– 63 –
Мемлекеттердiœ кšпшiлiгiнде функцияны iшкi ж¾не сырт•ы деп е кi кŸрделi топ•а бšледi. Мемлекеттiœ iшкi функциялары:
1.Экономикалы• функция – мемлекеттiœ экономикалы• дамуыныœ негiзгi стратегиялы• баƒыттарын аны•тау, олардыœ орындалу жолдары, т¾сiлдерiн кšрсету. Экономиканыœ дамуын реттеудiœ тšрт т¾сiлi болады:
бiрiншi – салы• саясаты ар•ылы мемлекет бюджетiнiœ дамуын рет- теп-бас•ару;
екiншi – экономиканыœ тиiстi, •ажеттi саласына жеœiлдiк берiп дамыту; Ÿшiншi – ƒылым мен техниканы дамытып экономиканы кšтеру (б•л
екi жа•ты процесс);
тšртiншi – мемлекеттiк šндiрiстi дамыту.
2.½леуметтiк функция – мемлекеттiœ негiзгi мiндеттерiнiœ бiрi – халы•тыœ ¾леуметтiк жаƒдайын жан-жа•ты •амтамасыз етiп, жа •сы д¾режеде дамыту. Мемлекеттiœ ¾леуметтiк саясаты екi баƒыт•а бšлiнедi: бiрiншi баƒыты – адамдардыœ •оƒамдаƒы еœбегiне •арамай мŸгедекте рге, зейнеткерлерге, нау•ас адамдарƒа, кšп балалы жан•яларƒа, студенттерге мемлекеттiк кšлемде жан-жа•ты кšмек жасап, олардыœ ¾леуме ттiк жаƒдайын жа•сарту; екiншi баƒыты – адамдардыœ денсаулыƒын •орƒауƒа, жа•сартуƒа, м¾дениеттi дамытуƒа, халы•тыœ жа•сы т•рып, жа• сы демалуына •ам•орлы• жасап, мемлекеттiк бюджеттен тиiстi мšлшерде •аржы бšлiп отыру.
3.•аржы реттеу функциясы – •оƒамдаƒы барлы• азаматтардыœ, бiрлестiктердiœ, •йымдардыœ, мемлекеттiк бюджеттiœ шыƒысы мен кiрiсiн реттеп-бас•арып отыру. Бюджеттiœ (кiрiсi мен шыƒысын) д•рыс пайдалануын •аржы министрлiгi мен Парламент •атаœ тексерiп, ба•ы лап отырады. Жергiлiктi бас•ару аппараты šз бюджетiнiœ д•рыс пайдалануын šзi ба•ылап, тексередi. Шекарадан заттыœ шыƒуын, кiруiн, одан т Ÿсетiн кiрiстi мемлекеттiк кеден аппараты тексерiп, ба•ылап отырады .
4.М¾дениет баƒытындаƒы функция – адамдардыœ денсаулыƒы, рухани сана-сезiмi, бiлiмi, ¾дет-ƒ•рып, салт-д¾стŸр, мораль, ¾дебиет, šнер, музыка, ƒылым, т¾рбие т.б. мемлекеттiœ т•ра•ты ба•ылауында болып, оны тиiстi д¾режеде дамытып отырады. Б•л кŸрделi функцияƒа ж еке адамдар да, бiрлестiктер де тиiстi деœгейде Ÿлес •осып отырады.
5.Экологиялы• функция – б•л дŸниежŸзiлiк кšлемдегi проблема. Сонымен бiрге жеке мемлекеттер де, жеке •йымдар да, жеке ада мдар да šздерiнiœ Ÿлес³н •осуƒа мiндеттi. Себебi, табиƒатты, адамды •оршаƒан ортаны •адiрлеп, •орƒау жалпы ¾лемдiк мŸдде-ма•сат, кезек кŸттiрмейтiн
–64 –
мiндет. Табиƒатты ластау адам •оƒамыныœ болашаƒын жою. Сонды•тан, б•л м¾селе Б€€ ба•ылауында, халы•аралы• •••ы• шеœберiнде бiраз нормативтiк актiлер •абылданып, мемлекетаралы• баƒдарлам а бекiтiлдi. Жеке мемлекеттер де šздерiнiœ баƒдарламасын •абылдады.
6.•••ы•ты• т¾ртiптi •орƒау функциясы – •оƒамда мемлекеттiœ, бiрлестiктердiœ, жеке адамдардыœ мŸдде-ма•саттарын •орƒай тын ¾дiлеттi, инабатты, парасатты, •••ы•ты• т¾ртiп болу керек. Оны •алыпт астыратын, реттеп-бас•аратын мемлекет, оныœ органдары. Сонымен бiрге, б•л iске бiрлестiктер мен жеке адамдар да зор Ÿлес •осулары, белсендi тŸрде •атынасулары керек. •оƒамды• т¾ртiптi жа•сартудыœ, ныƒайтудыœ екi ¾дiс-т¾сiлi бар. Бiрiншiсi – заœдардыœ, нормативтiк актiлердiœ сап асын, ¾дiлеттiгiн кšтеру. Екiншiсi – •••ы•ты• нормалардыœ орындалуын •амтамасыз ету. Егер норма д•рыс орындалмаса немесе б•зылса •атаœ кŸрес жŸрг³зу, жауап•а тарту.
7.•оƒамдаƒы т¾ртiптi •орƒау функциясы – б•л мемлекеттiœ органдарыныœ •ызметiн³œ еœ кŸрделi, жауапты тŸрi. Осы функция ар•ы- лы адамдардыœ бостандыƒын, •••ы•тарын •амтамасыз етiп, жа •сы šмiр жасауƒа мŸмкiншiлiк •алыптастыру,
8.•ылыми-техникалы• прогрестi дамыту функциясы. •азiргi заманда •оƒамныœ жа•сы даму баƒыты: ƒылым мен техниканы • ар•ынды тŸрде дамуына толы• мŸмкiншiл³к жасау, барлы• •аржыны мемлекеттiк бюджетке тапсыру. Šйткенi б•л iстi бiр орталы•тыœ бас•а- руы •ажет.
Мемлекеттiœ сырт•ы функциялары
1.Екiжа•ты пайдалы •арым-•атынас •алыптастыру. •азiргi заманда мемлекетаралы• •атынасты •оƒамныœ барлы• саласын •амту ƒа, байланыстыруƒа болады: бiрiккен šндiрiстер, фирмалар, •жымдар ••ру, бiрiгiп ƒылыми-зерттеулер жŸрг³зу т.б. iс-¾рекеттер жасау. Б•дан мемлекеттер •тылмайды, керiсiнше, •тыстары молаяды.
2.Мемлекетаралы• саяси ынтыма•тасты•ты дамытып, жа•сарту. Барлы• м¾селенi бейбiтшiлiк жолмен шешу. Б•л байланыс Ÿш тŸрлi деœгейде жŸргiзiледi: парламентаралы•, Ÿк³метаралы• ж¾не жергiлiкт i бас•ару аппараттарыныœ байланысы. Б•л т•рƒыдан мысалƒа Еуропалы • ода•ты ж¾не т¾уелсiз мемлекеттердiœ достастыƒын келтiруге болады .
3.̾äåíè æ¾íå ƒылыми-техникалы• ынтыма•тасты•ты •алыптас тыру. •ылыми-техникалы• м¾дени жетiстiктердi пайдалану, алмастыру т.б. жолдарын iздестiру. Б•л ж•мыс•а мемлекеттiк емес •йымдар да кеœiнен •атысып жŸр. Мысалы, дŸниежŸзiлiк демократиялы• ¾йелдер, жа стар,
–65 –
студенттер, к¾сiпшiлер, архитекторлар, суретшiлер, сазгерлер одаƒы; халы•аралы• ƒылым ода•тарыныœ кеœесi; Б€€-ныœ ЮНЕСКО Комитетi т.б.
4.ДŸниежŸзiлiк ƒаламды• м¾селелердi реттеп, iске асыру. Б•л м¾селенi реттеп, шешуге ¾лемдегi барлы• мемлекеттер катысулары керек, онсыз еш•андай н¾тиже болмайды. •азiргi замандаƒы глобалды• проблемалар: бейбiтшiлiктi са•тау, экологияны жа•сарту, адамдардыœ сауатсыздыƒын жою, дŸниежŸзiндегi халы•тардыœ денсаулыƒын, ¾леуметтiк жаƒдайын жа•сарту, цивилизациялы• жетiстiктердi •орƒап, са•тау, дамыту.
5.Мемлекеттiœ •орƒанысын, кауiпсiздгiн •амтамасыз ету. Б•л м¾селенi жаœаша, •азiргi заманƒа с¾йкес шешу. Б•рынƒыдай •ару-жара•ты кšбейту еш•андай жаƒымды н¾тиже бермейдi. Б€€ ар•ылы, соныœ шеœбер iнде реттеп, шешудi •арастыру ж¾не ¾р мемлекеттiœ šзiнiœ бейбiтшiлiк саясаты дамып, ныƒаюы керек.
Мемлекеттiœ функциясы диалектикалы• даму процесi ар•ылы о ныœ мазм•ны да, орындалу т¾сiлi де šзгерiп, жаœарып жатады. Жер жŸзiндегi мемлекеттердiœ функциясы сан жаƒынан ¾р тŸрлi болады. Бiра• мемлекеттердiœ б¾рiнде мына функциялар мiндеттi тŸрде бола ды: ¾леуметтiк, идеологиялы•, экологиялы•. Мемлекеттiœ •ызметiн функцияƒа бšлудiœ •аƒидалары ¾р тŸрлi болады, олар халы•аралы• •••ы•ты•,
мемлекетаралы• шарттарƒа с¾йкес дамып отырады.
•аза•стан Республикасыныœ функциялары iшкi-сырт•ы функци я деп екi кŸрделi топ•а бšлiнiп зерттеледi. Т•ра•ты ж¾не уа•ытша фу нкциялар адамдардыœ •••ыƒын •орƒау, отан •орƒау, заœдылы•ты •орƒау – деген функциялар болады. Б•лардыœ мазм•ны кšбiнесе жоƒарыда кšр сетiлген функцияларƒа ••сас болып, солар ар•ылы орындалып жатады.
Мемлекеттiк функциямен мемлекеттiк органдардыœ функцияс ы деген заœды екi •ƒым бар. Оларды жа•сы ажырата бiлу керек. Мемл екеттiк функция мазм•ны ж¾не кšлемi жаƒынан кŸрделi, барлы• •оƒам б ойынша ат•арылатын •ызмет. Мемлекеттiк органдардыœ функциясы šздерiнiœ кšлемiнде ат•арылатын •ызмет.
Мемлекеттiœ функцияларын iске асыру нысандары мен т¾сiлдерi. Б•л •ызметтiœ екi тŸрi болады: мемлекеттiк функцияны
•••ы•ты• нормалардыœ шеœберiнде орындау ж¾не •••ы•сыз жалпылама iс-¾рекеттер ар•ылы функцияныœ д•рыс орындалуына Ÿлес •осу.
•••ы•тыœ шеœберiнде функцияны орындаудыœ Ÿш тŸрi болады: •••ы•
шыƒармашылы•, •••ы•ты iске асыру, •••ы•ты •орƒау.
•••ы• шыƒармашылы• – жаœа норманы šмiрдiœ талабына •арай
–66 –
уа•ытында •абылдау. Онсыз мемлекеттiœ •ызметiне н••сан келуi мŸмкiн. Мысалы, нау•астыœ эпидемияƒа айналуымен •алай кŸресуге болады, егерде на•ты заœ •абылданбаса.
•••ы•ты iске асыру – б•л iстi орындау мемлекеттiœ Ÿкiметiнiœ мiндетi. •кiмет тиiстi нормативтiк актi •абылдау керек. Онда жауапты субъектiлер, не iстеу керегi, оныœ уа•ыты, материалды• негiзд ерi толы• кšрсетiлуi •ажет. Б•л iстi толы• ба•ылауƒа алу керек.
•••ы•ты •орƒау – б•л •ызметтi ат•аратын органдар: сот, прокуратура, ²²М (МВД), М•К (КГБ), т.б. Олардыœ •ызметiнiœ баƒыттары: заœдылы•ты, т¾ртiптi, адамдардыœ ж¾не заœды т•лƒалардыœ бо стандыƒы мен •••ы•тарын •орƒау азаматты•, •ылмысты• iстердi уа•ытында •арап, кiн¾лi субъектiлердi жауап•а тарту.
Нары•ты экономикалы• жŸйеде шартты• байланыстыœ маœызы кŸшеюде. Сонды•тан, мемлекеттiœ шартты• •атынасты реттеп – бас•ару
функциясы тиiстi д¾режеде ат•арылуы •ажет.
Мемлекеттiœ функциясын •••ы•сыз реттеу •ызметтерi: мемлек еттiк органдар функцияларды iске асыруда толып жат•ан ¾ртŸрлi iс-¾рекеттер жасап жатады. Сол iс-¾рекеттердi бiрiктiрiп – •••ы•сыз реттеу • ызметi деп атайды. Олардыœ •оƒамды бас•аруда маœызы šте зор.
Мемлекеттiœ функцияларын орындау т¾сiлдерi: ерiктi, ерiксiз, сендiру, нандыру (б•л жеке т•лƒаларƒа). Экономикалы• т¾сiлдер: болжау, жоспарлау, кредит беру, салы•та жеœiлдiк беру, алушыларды монополистерден •орƒау.
– 67 –
7–та•ырып. •О•АМНЫŒ САЯСИ Ж•ЙЕСIНДЕГI МЕМЛЕКЕТ
1. Àäàì •îƒàìû îíûœ ìàçì•íû
Адам •оƒамы •алай •алыптасты, онын себептерi •андай – б•л т уралы бiр •орытынды пiкiр жо•. Бiра•, б•л тŸсiнiктi еœ бiрiншi ƒылымƒа ен гiзген Адам Смит, Давид Рикардо, оƒан саяси сипаттама берген Гегель.
ДŸниежŸзiлiк ƒылыми, саяси •айраткерлердiœ, ойшылдардыœ ай туынша
–•оƒам саналы адамдардыœ ерiктi тŸрде бiрiгiп šмiр сŸруi. Б•л бiрiгудiœ негiзгi себебi адамдардыœ бiр мŸдделiгi, бiр тiлектестiгi. М•нсыз бiрiгу мŸмкiн емес. МŸдде екi тŸрлi болады: жеке адамныœ мŸддесi ж¾не •оƒамныœ мŸддесi. •оƒам осы екi мŸдде-максатты бiрiктiрiп, дамытып о тырады. Осы объективтiк даму процесiнде адамдардыœ šзара ынтым а•тастыƒы •алыптасты. Сол ар•ылы жеке адамныœ •олынан келмейт³ н, ¾лi жетпейтiн iстердi ат•аруƒа мŸмкiншiлiк туды. К. Маркс •ыс•аша: “•оƒам
–адамдардыœ šзара еœбек жасауыныœ одаƒы”, – дейдi1.
Коƒамды• мŸдде-ма•сат, •оƒамды• тiлек уа•ытша емес, тŸпкiлiктi, накты, объективтiк маƒынада •алыптасуы керек. Сонда ƒана • оƒамныœ жа•сы дамуƒа, ныƒаюƒа мŸмкiншiлiгi болады. Себебi, •оƒам санал ы адамдардыœ ерiктi тŸрде •алыптас•ан одаƒы. Егер б•л ода•, б•л бiр лiк ерiксiз, озбырлы• тŸрде •йымдастырылса, ондай •оƒам н¾тижесiз тез тар•ап кетер едi. Адам •оƒамныœ бiрiншi – клеткасы. •оƒам адамдардыœ кŸ рделi ¾леуметтiк бiрлестiгi. Б•л бiрлестiк, б•л •оƒам д•рыс, жа•сы да му Ÿшiн оныœ iшiндегi •арым-•атынастарды реттеп, бас•ару керек болд ы. Оны •оƒамныœ объективтiк даму процесiнiœ заœдарына сŸйене оты рып, адамдар šздерi ¾леуметтiк нормалар ар•ылы реттеп, бас•арып оты рады. Сонды•тан, мемлекет пен •••ы• пайда болды. “Адамдар šз тарихы н šздерi жасайды, – деп жазды Маркс – бiра• олар оны šз •алауынша жасай алмайды, •олындаƒы барды, б•рынƒыдан •алƒан м•раны •олдан уƒа м¾жбŸр болады”.2
•оƒамныœ тарихи объективтiк •алыптас•ан негiзгi белгiлерi:
–саналы адамдардыœ ерiктi тŸрде бiрлесiп ода• ••руы;
–•оƒамды• тŸпкiлiктi, на•ты, объективтiк мŸдде-ма•саттыœ •а лыпта-
ñóû;
–адамдардыœ šзара ынтыма•тастыƒыныœ, бiрлiгiнiœ •алыптасу ы;
1Маркс К., Энгельс Ф. Соч. т. 27, 402 б. 2Маркс К., Энгельс Ф., Соч. т. 8, 119 б.
– 68 –
–•оƒамды• мŸдде-ма•сат, тiлек ар•ылы •арым-•атынастарды реттеп
–áàñ•àðó;
–•оƒамды бас•аратын, •оƒамды• т¾ртiптi •орƒайтын мемлеке ттiк билiктiœ šмiрге келуi.
•оƒам — саналы адамдардыœ бiр мŸдденi, бiр ма•сатты орындау Ÿшiн саналы тŸрде šзара бiрiгуi. М•нда мiндеттi тŸрде екi шартты элемент бар: мŸдде-ма•саттыœ •алыптасуы ж¾не саналы адамд ардыœ саналы тŸрде бiрiгуi.
Адамныœ объективтiк тарихи даму процесiне ж¾не кŸнделiктi • арым– •атынасында коƒамныœ бiрнеше тŸрлерi болады: šндiрiстiк •оƒам, шаруашылы• •оƒам, ¾леуметтiк •оƒам, азаматты• •оƒам т.б. Осылардыœ iшiндегi еœ кŸрделiсi, еœ тŸпкiлiктiсi – адаммен бiрге дамып келе жат•ан азаматты• •оƒам. •оƒамныœ бас•а тŸрлерi тез ••рылып, тез тарап жат ады. Олардыœ šмiрi, iс-¾рекетiнiн шеœберi, кеœiстiгi кšп šлкеге жайылмайды , уа•ыты кšпке созылмайды.
•оƒам – мемлекеттiк ••рылымнан тыс •алыптасатын ¾леуметтiк-эко- номикалы• ж¾не м¾дени-рухани •оƒамды• •атынастардыœ жиы нтыƒы. Оƒан •атынасушылардыœ; табиƒи ж¾не азаматты• •••ы•тарын , бостандыƒы мен мiндетiн автономиялы• даму жолы •амтамасыз етедi. А заматты• •оƒамда Ÿзiлiс болмайды, уа•ыты шектелмейдi, šлкеге-айма ••а бšлiнбейдi, мемлекеттiœ барлы• жерiн, барлы• хал•ын бiрiктiред i.
•оƒам — мемлекетке т¾уелдi емес, дербес, ашы•, жариялы •оƒам . •аза•станда азаматты• •оƒамныœ •алыптасу ерекшелiктерi: к еœестiк мейлiнше мемлекеттендiрiлген кŸйден шыƒу, •оƒам мен мемлекеттiœ ара •атынасын т¾уелсiз – “дербестiкте” дамыту.
Республика Конституциясы •аза•стандаƒы •оƒамныœ барлы• даму сатыларын мемлекетке баƒындырмастан (оныœ айƒаƒы – онда “•оƒам” бšлiмнiœ ¾дейi болмауы) ¾леуметтiк баƒдарлы нары• экономикасы мен жеке адамныœ автономиясын т•ра•ты •алыптастыру Ÿшiн оƒан •ажеттi
•••ы•ты• жаƒдайлардыœ негiзiн •алайды. Оƒан: теœ д¾режеде танылатын ж¾не •орƒалатын мемлекеттiк меншiкпен жеке меншiктi (6–б аптыœ 1–тармаƒы); адам ж¾не азамат •••ы•тарыныœ кеœ ау•ымды ж¾не бiрт•тас кешенiн (II–бšлiм); отбасын, ана мен ¾ке ж¾не баланы мемлекетт iœ •орƒауын (27–бап); идеологиялы• ж¾не саяси ¾р алуандылы•ты (5–бап) ж¾не таƒы бас•а жаœа Конституцияда бекiтiлген •аза•станды• азаматты• •оƒамды ерiктi дамытудыœ алƒы шарттарын жат•ызуƒа болады.
•аза•стан Республикасыныœ Конституциясында елiмiзде •оƒамды •алыптастырып, демократиялы•, зайырлы, •••ы•ты•, ¾леуметт iк мем-
–69 –
лекет ••ру баƒыттары кšрсетiлген. Б•л баƒыт мемлекетiмiздiœ еœ кŸрделi, еœ жауапты мŸдде-ма•саты.
2. •оƒамныœ саяси жŸйесi, оныœ мазм•ны
Адам •оƒамы дамып, •алыптасып, šмiрге келген кŸннен бастап мiндеттi тŸрде оныœ баƒдарламасы, саясаты, билiктiœ тŸрi аны• талады. Б•л ж•мыстармен ш•ƒылданатын •оƒамныœ саяси жŸйесi. Еœ ал дымен •оƒамныœ мŸддесi мен ма•саты аны•талады. •оƒамды• баƒдарл аманы жасап, саяси билiктiœ мазм•нын толы•тырып, олардыœ орындал у баƒыттарын, жолдарын аны•тап, iске асыру механизмiн белгiлейдi.
Саяси жŸйе •оƒамныœ объективтiк даму процесiнде •алыптасы п, šмiрге келедi. Саяси жŸйенiœ негiзгi мiндетi экономикалы•, рухани, м¾дени базис•а с¾йкес •оƒамды• билiктiœ мазм•нын аны•тап сол б илiктi орнату, дамыту, ныƒайту. •оƒам šзгерсе саяси жŸйе де šзгередi. Адам •оƒамы šзiнiœ диалектикалы• даму процесiнде бес формациян ы басынан šткiзiп отыр. Соƒан с¾йкес саясаттыœ бес тŸрi бар. Себебi ¾р тŸ рлi тарихи д¾уiрде ¾р •илы о•иƒалардыœ болуы да заœды. Šйткенi, осы о•и ƒалардыœ б¾рi де •ажеттiлiктен, •оƒамныœ материалды•, šмiрi жаƒдай ларынан туады. •оƒамды• заœдылы• •оƒамды• дамудыœ негiзгi баƒытын аны•- тайды, кездейсо•ты•тыœ бiразын •амти отырып, заœдылы• šзiн е •ажеттiлiкпен жол табады. •оƒамды• заœдылы• абсолюттiк иде я тŸрiнде •оƒамƒа сырттан табылмайды, адам •ызметi ж¾не оныœ ¾леуме ттiк жаƒдайлары: šндiргiш кŸштер, šндiрiстiк •атынастар, šндiрiс šнiмдерi т.б. рухани м¾дениет •осындысынан туады.
Адамдар тарихтыœ объективтi заœдарын жасап немесе б•за ал майды, бiра• сол заœдар алдында д¾рменсiз емес. Тарихи даму заœдарын бiлу, адамдардыœ сол заœдардыœ кŸшiн •оƒамды •айта ••ру Ÿшiн пай далануына мŸмкiншiлiк бередi. Белгiлi бiр заœ ¾сер ететiн жаƒдайды šзгерт у ар•ылы адамдар оныœ н¾тижес³нiœ тŸрiн šзгертiп кšрiнiсiн шапшаœдата ды немесе баяулата алады.
Мiне, осы •оƒамды• заœдылы••а сŸйене отырып, саясат •оƒамм ен бiрге šзгерiп, еск³рiп, жаœарып, дамып келедi.
Саясаттыœ •оƒамда ат•аратын ж•мысы •шан – теœiз. •оƒамдаƒ ы барлы• м¾селенi реттеп, бас•арып отыратын саясат пен мемлекет.
•оƒамда бiр мŸдде-ма•сат болады. Соƒан с¾йкес •оƒамды• бил iк •алыптасады. Онсыз •оƒамныœ мŸдде-ма•сатыныœ д•рыс жа•сы орындалуы мŸмкiн емес. •оƒамды• билiктi реттеп-бас•аратын •оƒам ныœ,
– 70 –