Жоламан .Д ТГП (6)
.pdf•орƒау елiмiзде нары•ты экономиканы •алыптастыру баƒдарламасыныœ бiр бšлiгi деп атап кšрсетiлген. БŸг³нде ел³м³зд³œ экономикасы жа•сы дамып, халы•тыœ т•рмысы жа•сарып келед³.
Расын айту керек, дамыƒан елдердiœ экономикалы• саясатын сынƒа алушы топтар да бар. Олардыœ пiкiрiнше, б•л саясат еш•ашан •о ƒамда теœдiктi, ¾дiлеттiктi орната алмайды. Себебi ол саясат бiреулердi байытады, (ол азшылы•) ал, кšпшiлiкке б•л саясаттан жа•сылы• шамалы дейдi.
Жалпы •орыта айтса• ХIХ–ХХ ƒасырдыœ басындаƒы капитализм •азiр жо•. •азiргi капитализм ƒылыми–техникалы• прогрестiœ жетiс тiктерiн пайдаланып, •оƒамныœ экономикасын, халы•тыœ ¾леуметтiк жаƒдайын ед¾уiр кšтерiп отыр. Б•л экономикалы• саясатты дамушы елдердiœ (соныœ iшiнде посткеœестiк–т¾уелсiздiк алƒан республикаларда бар) кšпшiлiгi пайдаланып, šз экономикасын кšтеремiз деген сенiмде.
К¾сiпкерлiктiœ тŸсiнiгi мен мазм•ны — жеке ж¾не заœды т•лƒалардыœ т•ра•ты тŸрде šндiрiстiк ж¾не коммерциялы• iс-¾рекетпен ш•ƒылданды. Б•л к¾сiппен олар šздерiнiœ т¾уекелi мен жауапкершiлiгiне сŸйене отырып, кiрiс алу Ÿшiн к¾сiпкерлiк iске šз еркiмен кiрiседi. Заœ шеœберiнде к¾сiпкер •андай шаруашылы• ••рам десе де šз ерк i, заœды iс-¾рекеттердiœ •айсысын таœдау šз еркiнде. Бизнес — к¾сiпкерлiктiœ бiр тŸрi.
½лемдегi барлы• мемлекеттер к¾сiпкерлiктiœ барлы• м¾селес iн заœ ар•ылы реттеп-ба•ылап отырады. Нары•ты• экономикада к¾сiпкерлiктiœ субъектiлерiнiœ тšрт тŸрi болды: фирма, банктер, са•тандыру ж ¾не трастылы• (акция, вексель). Компаниялар, инвестициялы• ••рылымдар. Олар мемлекеттiœ iшкi ж¾не сырт•ы рыноктарында да ж•мыс жасауƒа •••ылы
болды. К¾сiпкерлiк шаруашылы•тар šзара бiрiгiп орталы• •йым ••рады. Сšйтiп бiр-бiрiне кšмек кšрсетiп отырады. К¾сiпкерлiк шаруа шылы•тыœ ж•мысына ы•пал-¾сер ететiн факторлар:
–рынокты• •атынастыœ жаƒдайы;
–к¾сiпкерлiкт³œ субъектiлердiœ •••ы•ты• байланысыныœ деœ гейi;
–жалпы экономикалы• жаƒдай;
–жалпы саяси жаƒдайлар-факторлар.
Рынок — сатушы мен алушыныœ арасында экономикалы• •атынастар жŸйесi, оныœ негiзгi элементтерi: с•раныс, •сыныс ж¾не баƒ а. Б•л процесс мемлекеттiк реттеуге келмейдi. Сонды•тан оƒан нор мативтiк актiлердiœ байланысы, ы•палы, ¾серi жо•. К¾сiпкерлiк шаруашыл ы•тыœ ж•мысын мемлекеттiк ба•ылаудыœ екi тŸрi болады: тiкелей ба•ылау ж¾не жанама ба•ылау. Мемлекеттiœ тiкелей ба•ылау тŸрлерi:
– 231 –
–•аржылы• ба•ылау;
–экологиялы• ба•ылау;
–санитарлы• ба•ылау;
–šðòêå ñà•òû•òû •àäàƒàëàó;
–таразыныœ кšрсеткiштерiн тексеру.
–шыƒарƒан заттардыœ сапасын тексеру; Мемлекеттiœ жанама ба•ылауыныœ тŸрлерi:
–ñàëû• ïåí æåœiëäiêòiœ òŸðëåði;
–баƒа саясаты; монополияныœ Ÿстемдiгiне жол бермеу;
–ж•мыссызды азайту саясаты;
–к¾сiп•ойлы• мамандарды дайындау;
–инфраструктураны дамытуƒа ы•пал ету;
–а•паратты• ж•мысты жа•сарту т.б.
Осы кšрсетiлген Мемлекеттiк ба•ылаудыœ тŸрлерi жаœа •••ы•ты•
нормаларды •абылдау кезiнде де, ол нормаларды iс-жŸзiне асыру процесiнде де бас•арушы органдардыœ Ÿнемi назарында болад ы: оныœ негiзгi себептерi:
–экологиялы• жаƒдайƒа н••сан келтiруге жол бермеу;
–экономикалы• •атынастарƒа зиян келтiрмеу;
–экономикалы• даƒдарыстан шыƒу жолдарын аны•тау;
–халы•тыœ ¾леуметтiк жаƒдайын кšтеру, жа•сарту.
Нары•ты• •атынастарды реттеудiœ негiзгi баƒыттары: 1) рыноктыœ даму баƒытын, мŸдде-ма•сатын белгiлеу; заœмен тыйым салынбаƒан iс-¾ре- кеттерге толы• бостанды• беру. Тек антигуманистiк, табиƒат•а •намсыз iс-¾рекеттердi тыю; 2) заœ меншiктiœ барлы• тŸрлерiне бостанды • берiп, оны •орƒауƒа мiндеттi.
Нары•ты• экономиканы, рынокты реттеп-бас•арудыœ ¾дiлеттi шеœберi мен т¾сiлi болуы •ажет, ¾кiмшiлiк пен ¾мiршiлiк ¾дiске жол берiлмеуi керек, оƒан тос•ауыл •ою •ажет. Мiне, осы м¾селелер •аза•стан Республикасыныœ “Т•тынушылардыœ •••ыƒын •орƒау” заœында толы• •амтылƒан. Нары•ты• экономиканы, •атынастарды реттеу, бас•ару •оƒамныœ ¾р саласында ¾р тŸрлi болады. Нары•ты• экономиканы, катынасын
•••ы•ты• реттеудiœ тŸрлерi–баƒыттары (механизмi):
–æåêå æ¾íå çàœäû ò•ëƒàëàðƒà iс-¾рекет жасауƒа толы• бостанды• беру. Оныœ •аƒидасы – “Заœда тыйым салынбаƒан iстердiœ б¾рi де заœды”, – деп бiлу;
–меншiктiœ барлы• тŸрiне бостанды• беру. Сšйтiп рынокты “темiр б•ƒаудан“ босату;
–232 –
– нары•ты •атынастардыœ субъектiлерiн заœды тŸрде аны•тау. Мемлекеттiк аппаратта •ызмет ат•аратын адамдарƒа к¾сiпке рлiк ж¾не коммерциялы• ж•мыспен айналысуƒа тыйым салу;
–к¾сiпкерлiк ж¾не коммерциялы• шаруашылы•тан заœдылы••а,
•••ы•ты• т¾ртiпке •арсы заœсыз iс-¾рекеттерге тыйым салу;
–к¾сiпкерлiк ж¾не коммерциялы• шаруашылы•тарда келiспеушiлiк болса, оны мемлекеттiк органныœ •атысуымен реттеп-шешу;
–жауапкершiлiктi аны•тау, ¾дiлеттi шешiм •абылдау, келтiрiлген зиянныœ мšлшерiн аны•тап, тšлету.
Мiне, осы кšрсетiлген •аƒидалар, талаптар нары•ты• экономиканыœ объективтiк даму процесiнiœ заœдылы•тары деп бiлу •ажет. Оƒан шектеу •оюƒа, н••сан келтiруге болмайды.
•ылымда мемлекет пен •••ы•тыœ ара •атынасы туралы Ÿш тŸрл i пiкiр бар. Бiрiншi – мемлекеттiœ объективтiк даму процесiнде, iс-¾рек етiнiœ н¾тижесiнде •••ы• šмiрге келiп, мемлекетпен бiрге дамып келе дi деп тŸсiндiредi. Сонды•тан, •••ы• мемлекетке баƒынышты болуƒа т иiстi. Б•л пiкiрдi •олдайтын ƒалымдардыœ негiзгi •атесi •••ы•тыœ мазм•н ын толы• тŸсiнбеуiнде. Олар •••ы•ты тек мемлекеттiœ •абылдаƒан н ормативтiк актiлерiнiœ жиынтыƒы деп тŸсiнуiнде.
Екiншi пiкiр – мемлекет •••ы•тыœ объективтiк даму процесiнде , оныœ iс–¾рекетiнiœ н¾тижесiнде šмiрге келiп, •••ы•пен бiрге дамып к еледi деп тŸсiндiредi. Сонды•тан мемлекет •••ы••а баƒынышты болуƒа т иiстi.
•••ы• объективтiк т•рƒыдан мемлекеттен šмiрге б•рын келдi . Сонды•- тан басымды•, арты•шылы• •••ы•та болуƒа тиiс. Б•л пiкiр бiрiнш i •šз•а- растан аз да болса шынды••а жа•ыныра•. Бiра•, б•л да бiржа•т ы •šз•а- рас.
•шiншi пiкiр – мемлекет пен •••ы• бiр-бiрiнiœ даму н¾тижесiнде šмiрге келген жо•. Олар •оƒамныœ объективтiк даму заœдылы• тарыныœ талаптарына с¾йкес šмiрге •••ы• б•рын келiп, мемлекет – кей iнiрек келiп, екеуi тыƒыз байланыста дамып келедi деп тŸсiндiредi. Б•л •šз• арас •••ы•
пен мемлекеттiœ мазм•нын ж¾не ара •атынасын тереœiрек тŸс iнуге, бiлуге толы• мŸмкiншiлiк бередi. Сол ар•ылы мемлекеттiк нигилизмге де,
•••ы•ты• нигилизмге де жол берiлмей ¾шкереленедi. Мемлеке т пен
•••ы•тыœ ара •атынасы объективтiк т•рƒыдан •алыптасып, бi р-бiрiмен тыƒыз байланыста дамиды, оныœ дамуына сан•ырлы ы•пал, кšм ек жасайды.
–233 –
27 – та•ырып. •АЛАМДЫ• ПРОБЛЕМАЛАРДЫ
•€•Ы•ТЫ• РЕТТЕУ
Тарихи даму процесiнде ¾лемдегi барлы• елдерде ¾леуметтiк нормалардыœ бiрнеше тŸрлерi •алыптасып, солар ар•ылы •оƒамдаƒы сан•ырлы •атынастар реттелiп, шешiлiп жатады. Ол ¾леуметтiк нормал ардыœ (¾дет-ƒ•рып, салт-д¾стŸр, мораль, дiни, корпоративтiк, •••ы•ты• нормалар) •олдануы ¾р елде ¾ртŸрлi. Бiр елде ¾дет-ƒ•рып, екiншi ел де – мораль, Ÿшiншi елде – •••ы• басым тŸрде •олданады. Б•л норма ларды •олдануда айтарлы•тай ерекшелiктер бар. ½р ел ол нормаларды šздерiнiœ саяси, •лтты•, ¾леуметтiк ерекшелiктерiне с¾йкес •олданады . Сол ар•ы- лы ¾р елде šздерiнiœ •лтты• •••ы• жŸйесi •алыптасады. Соныме н бiрге осы •лтты• •••ы• жŸйелердiœ мазм•ны мен нысандарында бiр-б iрiне ••састы• болады. Сол ар•ылы •лтты• •••ы• жŸйелерiн жiктеп, т оптастырып •••ы•ты• жŸйеге бšледi, оныœ негiзгi •аƒидалары мен т¾ сiлдерi:
1)Бiрнеше елдердiœ •••ы• жŸйес³нiœ негiздерi ж¾не мазм•ны бiр - бiрiне ••сас болады. Себебi олар кšне заманда бiр мемлекеттiœ ¾леуметтiк-нормативтiк жŸйесiнен бšлiнiп шы••ан. Сонды•тан, б•л •••ы•
жŸйелерiнiœ тŸпкi негiздерiне ж¾не мазм•ндарына •арай топтастыру.
2)•••ы• жŸйелерiнiœ нысандарына с¾йкес топтастыру. Нормативтiк актiлердiœ ж¾не ¾леуметтiк нормалардыœ •абылдануыныœ, •ол дануыныœ ерекшелiктерiне •арай •••ы•ты• жŸйеге бšлу (бiр елде – •••ы •, екiншi елде – ¾дет-ƒ•рып, Ÿшiншi елде – сот шешiмi басым болады).
3)½леуметтiк ж¾не •••ы•ты• нормалардыœ ••рылымына •арай ж Ÿйеге келтiру. Бiрнеше елдiœ нормаларыныœ элементтерi (гипотеза, диспозиция, санкция), •••ы•тыœ элементтерi (норма, институт, бšлiм, сала) бiр-бiрiне ••сас болады. Б•л топтастырудыœ негiзiн ••рады, т¾сiл болады.
4)½леуметтiк ж¾не •••ы•ты• нормалардыœ ••рылу, •абылдау, орындау каƒидаларына с¾йкес жŸйеге келтiру. Бiр елде – дiн, екiншi елде – идеология, Ÿшiншi елде – заœдылы• басым болады. Осы саясатта р
•••ы•ты• жŸйенiœ •аƒидаларыныœ негiзi болады.
Сонымен, •оƒамныœ объективтiк даму процесiнiœ мŸдде-ма•сат ына с¾йкес саяси, экономикалы•, ¾леуметтiк •арым-•атынастарды реттейтiн ¾р елде •••ы• жŸйесi •алыптасады, ДŸние жŸзiндегi мемлекетт ердiœ тарихи, экономикалы•, ¾леуметтiк, м¾дени ерекшелiктерiне •арай •••ы•
жŸйелерi бiр-бiрiне ••самайды. Оларды ƒылыми т•рƒыдан жан-жа •ты зерттеп, •лтты•, топты• •••ы•ты• жŸйелерге жiктеу жŸргiзiле дi.
Францияныœ ƒалымы Давид Рененiœ пiкiрi бойынша •••ы•ты• жŸй енiœ
–234 –
бiрнеше тŸрi болады: англо-саксонды•, романо-германды• социалистiк, дiни ж¾не •ытай, Индия, Жапония т.б. •••ы•ты• жŸйелерге бšлiнедi.
Англо-саксонды• •••ы• жŸйесi. Б•л жŸйе феодализм кезiнен басталады. Англия šзiнiœ аралды• жаƒдайын пайдаланып, ерекше ¾дет- ƒ•рыптарын са•тауƒа тырысты. XII ƒасырдан бастап •алыптас•ан Англияныœ демократиялы• жетiстiктерi •••ы• жŸйесiне зор ы•палын тигiздi. Англия, Рим мемлекетiнiœ провинциясы болса да šзiнiœ •лтты• ерекшелiктерiн жоƒары •стай бiлдi. Б•л •••ы•ты• жŸйе ежелгi ¾ дет- ƒ•рыптардан, сот шешiмдерiнен ••ралады. Англияныœ королi Генрих II (1154–1187) бiрнеше реформалар жŸргiзген, солардыœ арасында еœ маœыздысы сот реформасы. Ол кšшпелi королды• сотты енгiздi. Б•л сот ¾р жылдыœ аяƒында •••ы• т¾жiрибесiнен жан-жа•ты талдап •ор ытынды жасап, маœызды шешiмдерiн баспа ар•ылы жариялап отырды. Сот тардыœ б¾рiне б•л •орытынды шешiм – ережелер негiзгi заœ болып, о ны мiндеттi тŸрде •олданатын болды. Сšйтiп жергiлiктi ¾дет-ƒ•рып тар модификациядан šтiп ерекшелiктерiн бiрте-бiрте жоƒалтып жаœа англо-сак- сонды• •••ы• жŸйесi •алыптаса бастады.
Б•л жŸйенiœ негiзгi мазм•ны сот т¾жiрибесiнен •алыптасады, мемлекеттiк органныœ •абылданƒан нормалары •осымша рšл а т•арады. •азiргi заманда б•л šте кŸрделi, демократиялы• •••ы•ты• жŸй е. Оны статус •••ыƒы деп те атайды. Статус – парламент •абылдаƒа н заœ. Оныœ саны 500 жылда 2000-ƒа жеткен. Англияда азаматты• кодекс жо•. Сот азаматты• iстердi д•рыс шешiп, жаœа норма жариялайды. Б•л но рмалар ¾рбiр жеке статусты шешетiн норма болып шыƒарылады. •••ы•т ы•нормаларды кодификациялау ж¾не жŸйелеуi де šте сирек кездеседi. Англияныœ •••ы•ты• жŸйесi абсолюттiк монархия д¾уiрiнде дамып гŸлдендi. Б•л жŸйеде процессуалды• нормалардыœ маœызы материалды • нормадан жоƒары т•рады. Англия šзiнiœ отарлы•-т¾уелдi елдерiнiœ •лтты•
•••ы•ты• жŸйелерiне нышан келтiрмедi. Олар šздерiнiœ •лтты• •••ыƒын са•тап бiрте-бiрте аƒылшын •••ыƒыныœ жа•сы, д•рыс нормалар ын пайдалана бастады. (Малайзия, Сингапур, Гонконг Бруней, Гана, Кения, Нигерия, Египет т.б.).
А•Ш аƒылшын •••ыƒын пайдаланса да, оныœ •••ы• жŸйесiнiœ кšп ерекшелiктерi бар. Бiрiншiден, американыœ •••ыƒы, федеративт iк •••ы•.
Екiншiден, м•нда соттыœ шешiмдерiмен •атар •••ы•ты• нормала рды ¾сiресе Конституциялы• маœызын жоƒары •стайды. А•Ш-та •••ы•ты•
нормаларды кодификациялау, жŸйелеу ж•мыстары белсендi жŸргiзiледi.
– 235 –
•азiргi кезде англо-саксонды• •••ы• жŸйесi бiрте-бiрте нормативтiк актiлердiœ маœызын кšтере бастады.
Романо–германды• •••ы•ты• жŸйе (континенттiк жŸйе деп те атайды.) – Европа мемлекеттерiнiœ кšпшiлiг³нде осы •••ы• жŸй есi дамып келедi. Романды• •••ы• жŸйесi деген сšз Рим •••ыƒыныœ ы• палымен ••рылƒанын кšрсетедi. Феодалды• кезеœде б•л жŸйе жа •сы дамымады. Буржуазиялы• революциялар Рим •••ыƒына šте кеœ жо л ашты. “Жеке меншiк •••ыƒы •асиеттi оƒан ешкiм •ол с•ƒуƒа •••ыƒы жо•” деп бекiттi.
Осыдан бастап Рим •••ыƒы белсендi тŸрде буржуазиялы• кодекстерiне кiрiп, Германия, Франция, Италия бŸк³л дŸние жŸзiне тарады. Рим
•••ыƒын жалƒастырƒан кодекстердiœ •атарына Наполеон атындаƒы 1804 жылƒы Францияныœ азматты• кодексi, 1896 жылƒы Германияныœ азаматты• нормалар жинаƒы жатады.
Тарихшылардыœ, заœгерлердiœ кšпшiлiгi континенталды• •••ы•
жŸйесi XIII ƒасырда •алыптасты деп санайды. Бес ƒасыр бiрiншi ор ында Рим •••ыƒыныœ ы•палы басым болды деп тŸсiндiредi. Сšйтiп кšп мемлекеттерд³œ •••ы• жŸйес³нiœ негiзiн •алады. Кейiн континенталды• мемлекеттер šздерiнiœ •лтты• ерекшелiктерiн кiргiзiп, дамытты. Б• л •••ы•
жŸйесiнiœ негiзгi мазм•ны – нормативтiк актiлердi бiрiншi орынƒ а •ойды, сот шешiмдерi •осымша рšл ат•арады. Кодификациялау ж•мыстары белсендi тŸрде жŸргiзiлдi. Патшалы• Россияда да б•л ж•мыс •ар•ынды тŸрде дамыды, ¾сiресе Сперанскийдiœ Ÿк³меттi бас•ару т•сын да.
•орыта айтарымыз, англо-саксонды•, романо-германды• •••ы•ты•
жŸйелер буржуазиялы• жŸйенi •орƒап, дамытты. ДŸние жŸзiндегi елдерге Ÿлг³ болды, жа•сы маœызды рšл ат•арды. Сол ар•ылы •аз iргi замандаƒы заœ ƒылымыныœ дамуына зор Ÿлес •осты.
Социалистiк •••ы•ты• жŸйе – б•л жŸйе šзi тšрт жŸйеге бšлiнiп келдi: советтiк •••ы• жŸйесi; европалы• социалистiк мемлекет тер
•••ы•ты• жŸйесi; азиялы• социалистiк елдердiœ •••ы•ты• жŸйесi; Куба республикасыныœ •••ы•ты• жŸйесi. Бiра• барлыƒыныœ негiзгi • аƒидалары бiрдей болды: •оƒамды• меншiктi, бiр орталы•тан жоспарлауды •орƒау т.б. Б•л мемлекеттердiœ •••ы•ты• негiзiн ••растыратын заœ шыƒаратын органдардыœ нормативтiк актiлерi. •азiргi кезеœде б• л жŸйе •ытай Халы• Республикасында, Кубада, СолтŸстiк Кореяда са•талып, дамып келедi. Бас•а б•рынƒы социалистiк елдерде б•л жŸйе •а йта ••рылып, айтарлы•тай šзгерiстерге •шырауда. Романо-германды• •••ы•ты•
æŸéåãå êšøóäå.
– 236 –
Дiни •••ы•ты• жŸйе – б•л жŸйеге Азияныœ, Африканыœ дамушы елдерi жатады. Ол елдердiœ •••ы•ты• саясаты екi тŸрге бšлiне дi: бiрiншiсi
– •••ы•ты тŸсiнуде, дамытуда олар дiнмен зиялы баƒытты бiрiктiрiп отырады. Б•л саясат ислам, индус ж¾не иуда дiндерiндегi мемлекеттер, екiншiсi – •••ы• деген заœды ƒылыми •ƒымƒа •арсы баƒыт. •оƒамды бас•аруда ¾леуметтiк нормаларыныœ бас•а тŸрлерiн бiрiншi •атарƒа •ояды (¾дет-ƒ•рып, мораль, дiни, •оƒамды• •йымдардыœ шешiмдерiн). Б• л елдердiœ бiразы бiрте-бiрте романо-германды• •••ы•ты• жŸйег е кšшу баƒытында.
Ислам — дiни •аƒидаларын •••ы•тыœ негiзi деп санайды. Б•л баƒытты жŸйенi шариƒат деп атайды. Сонымен •атар адат деп атайтын жŸйе бар (¾дет-ƒ•рып, салт-д¾стŸр, мораль т.б.) – Бiра• šмiрде шариƒат басым тŸрде •олданылады. Исламды• •••ы•тыœ тšрт тŸрлi нег iзi бар:
1)••ран-Алланыœ М•хаммед пайƒамбарƒа тŸсiрген киелi, арда• ты кiтабы.
2)С•нна-М•хаммед пайƒамбардыœ хадистерi (šсиеттерi). Б•л šс иетте ••ранныœ аяттарына тŸсiнiк бередi.
3)Иджма–ислам •йымдарыныœ •абылдаƒан, бекiткен шешiмдерi, •аулы–жарлы•тары.
4)Китас šмiрде кездесетiн м¾селелердi ••ранныœ ••сас аятта рына сŸйене отырып шешу.
Индус – дiнi •оƒамдаƒы •арым-•атынастарды реттеп-бас•арудыœ еœ басым, кŸрделi жŸйесi. Сонымен •атар ¾дет-ƒ•рып, салт-д¾стŸр дi де пайдаланады. Б•л дiни •••ы• жŸйесi адамдарды туысы мен ¾леуметтiк топ•а бšледi. Олардыœ šздерiнiœ iшiндегi •атынастарды реттеп-бас•ара- тын дiни нормалары болады. Б•л ¾леуметтiк топтардыœ тŸрлер i: байлар тобы, орта шаруалар тобы, кедей шаруалар тобы, дiни •ызметке рлердiœ тобы, а•сŸйектер (чиновниктер) тобы. Б•л топтардыœ аттарын ан немесе атауларынан толы• тŸсiнуге болады: Б•л ¾леуметтiк топтардыœ арасында еш•андай теœдiк, ¾дiлеттiк, бостанды• жо• екенi.
Индус •••ы• жŸйесiндегi елдерге (Индия, Пакистан Бирма, Син гапур, Малайзия, Танзания, Уганда, Кения т.б.) дiни нормалармен •атар ¾дет-ƒ•рып, салт-д¾стŸр, мораль ар•ылы кšп м¾селелер ретте п-бас•а- рылады. Индияда 1950–жылы Конституция •абылданып, индустарды ¾леуметтiк топ•а бšлуге тыйым салды, Англияныœ •••ы• жŸйесiнiœ нормативтiк актiлерiн •олдана бастады. М•ны “англо-индус •••ы• жŸйесi” деп атады.
•аза•стан Республикасыныœ •••ы•ты• жŸйесi жаœадан ••рыл ып,
–237 –
дамуда. Б•л жŸйе негiзiнен континенталды• Еуропа елдердiœ баƒытында дамуƒа бет б•рып отыр. Бiздiœ хал•ымыз šз елiнiœ егемендiгiне ж етiп мемлекеттiœ ы•тимал зорлы•-зомбылыƒынан жаœа Конституция (1995 ж.) ар•ылы •орƒалƒан саяси-этникалы• адамдар •ауымдастыƒыныœ д¾стŸрiмен, м¾дениетiмен •штас•ан либерализм •аƒидаларын негiзiнде ¾леуметтiк-баƒдарлы нары•ты• šзгерiстер жолымен дамудыœ орта• таƒдырына таœдау жасап отыр.
Жалпы адамгершiлiк табиƒи-•••ы• негiзiнде ж¾не халы•аралы• нормалардыœ •аƒидаларына с¾йкес •алыптас•ан ¾лемдiк-•оƒамд ы• •атынастардыœ жŸйесiн – ¾лемдiк •••ы•ты• т¾ртiп дейдi. ½лемдiк •••ы •ты• т¾ртiптi дŸние жŸзiндегi адамдардыœ, мемлекеттердiœ сан•ырл ы •атынастарыныœ топтасып •алыптас•ан на•ты – шынды• тŸрi деп тŸс iну керек. Б•л шынды• •алыптасудыœ Ÿш объективтiк тŸрлерi бар:
1)адам – ел – планета – космос;
2)адам – •жым – •оƒам – ¾лемдiк •оƒамдасты•;
3)адам – оныœ •••ы•ты• статусы – •оƒамныœ •••ы• жŸйесi – халы•аралы• •••ы• – ¾лемдiк •••ы•ты• т¾ртiп.
½лемдiк •••ы•ты• т¾ртiптi •алыптастырудыœ негiзгi себептерi: 1) экологиялы• •ауiпсiздiктi •алыптастыру; 2) адамдардыœ šмiрiн •амтамасыз ету; 3) ядролы• соƒысты болдырмау; 4) ¾лемдiк кеœiстiктiœ барлы• саласындаƒы •атынастарды бiрiктiрiп ƒаламды• жŸйеге айналдыру.
•азiргi заманда ¾лемдiк •••ы•ты• т¾ртiп шынды••а айналып от ыр. Барлы• мемлекеттердiœ арасында саяси-экономикалы•, м¾дени¾леуметтiк, ƒылыми-техникалы• •атынастар •алыптасып, дамуда. Осы баƒытта халы•аралы• бас•ару органдарыныœ ••рылуы. Олард ыœ iшiндегi еœ негiзгiсi – Бiрiккен €лттар €йымы (Б€€) – 24.Х.1945 жылы ••рылƒан. Оныœ 185 мемлекет мŸшесi бар (1 •азан 1995 ж.). Б€€ Уставы бойынша •йымныœ негiзгi ма•саттары:
–халы•аралы• •ауiпсiздiктi, бейбiтшiлiктi •îðƒàó-ñà•òàó;
–халы•тардыœ достыƒын, бiрлiгiн, бостандыƒын, теœдiгiн •орƒау;
–мемлекетаралы• саяси, экономикалы•, ¾леуметтiк, м¾дениеттiк даму процесiн мŸмкiншiлiгiнше бiрiктiру;
–осы ма•саттарды iс жŸзiне асырудыœ •йымдастырушы, бас•арушы заœды орталы• органы болу.
½лемдiк •••ы•ты• т¾ртiптi ныƒайтуƒа, сапалы болуына Б€€-нан бас•а таƒы бiраз дŸниежŸзiлiк •йымдары маœызды Ÿлес •осуда. Олар: халы•аралы• еœбек •йымы, дŸниежŸзiлiк денсаулы• са•тау •йымы, дŸниежŸзiлiк интеллектiк меншiктiœ •йымы, халы•аралы• азама тты• авиа-
–238 –
ция •йымы т.б. Халы•аралы• •••ы•ты• •атынастарды реттеп-бас•аруда Б€€-ƒы халы•аралы• соттыœ маœызы šте зор. ½лемдiк •••ы•ты• т¾ртiптiœ негiзгi белгi-нышандары:
1)½лемдiк •••ы•ты• т¾ртiп (½•Т) – ¾ртŸрлi мемлекеттердiœ, халы•аралы• •йымдардыœ, •лттардыœ ¾леуметтiк топтардыœ ара•атына сыныœ кŸрделi ж¾не šсiœкелiк жŸйесi.
2)½•Т – мемлекеттердiœ халы•тардыœ šзара бiрлiгiнiœ, ынтыма•т астыƒыныœ на•ты шынды• кšрiнiсi. Б•л бiрлiктiœ негiзгi деректi ••ж аты — халы•аралы• шарт. Онда •атынастыœ субъектiлерiнiœ мiндеттерi мен
•••ы•тары толы• кšрсетiлiп, šздерiнiœ ба•ылауында болады.
3)½Т• – ¾р саладаƒы халы•аралы• ынтыма•тасты•тыœ iс-¾рекет iнiœ д•рыс, сапалы орындалуыныœ кепiлдiгi деуге болады. Оныœ тŸрл ерi:
– •оршаƒан ортаны, табиƒатты •орƒау, жа•сы дамуына тиiстi мŸмк³ншiлiк жасау;
– Б€€, дŸниежŸзiлiк сауда •йымы, халы•аралы• даму банкi, халы•аралы• валютаныœ фонд ар•ылы барлы• мемлекеттердiœ šсiœкелiк экономикалы• дамуын •амтамасыз ету;
Б€€-ныœ ЮНЕСКО •йымы ар•ылы барлы• елдердiœ м¾дениетiн, бiлiмiн, ƒылымын дамытуƒа сапалы, маœызды Ÿлес •осу;
– ¾лемдiк кšлемде •ылмыспен кŸрестi сапалы, н¾тижелi жолƒа •ою т.б. Сонымен, халы•аралы• •••ы•ты дамыту ж¾не ƒаламды• пробле ма-
ларды реттеп шешу екi жа•ты байланысты процесi, бiрiншi — ¾р мемлекеттiœ ерiктi тŸрде осы баƒытта сапалы iс-¾рекет жасауы •ажет; екiншi – халы•тардыœ, мемлекеттердiœ бiрлесiп ынтыма•тасты• та ж•мыс жасауƒа ерiктi тŸрде бет б•руы •ажет. Б•л процесте тереœ •лтты•, айма•- ты•, ƒаламды• саяси-¾леуметтiк бiрлiк болуы •ажет. Осы халы•аралы• •атынасты тиiмдi процеске айналдыру ¾лемдiк •••ы•ты• т¾рт iптiœ еœ шешушi шарты.
•••ы• пен мемлекеттiœ эволюциялы• даму процесiнiœ болашаƒы. Б•л м¾селе туралы сан•ырлы пiкiрлер бар. Бiра• б¾рi бiрiгiп ••• ы• пен мемлекет Ÿзiлiссiз даму процесiнде болады деп тŸсiндiредi. Ал, даму процесi неге апарады, болаша•та •••ы• пен мемлекет •андай šзгерiске •шырайды? – деген с•ра•тарƒа жауап ¾ртŸрлi. Б•л с•ра•тарƒа ƒылыми т•рƒыдан жауап беру šте •ажет. Бiрiншiден – •••ы•пен мемлекеттiœ эволюциялы• даму процесiн ƒылыми зерттеп, олардыœ болаша•та •оƒаммен байланысын, ы•палын, ¾серiн д•рыс, сапалы жолƒа •ою; екiн шi – мемлекет пен •••ы•тыœ болаша•та šздерiнiœ эволюциялы• дам у
процесiнде кемiстiктердiœ, •олайсыз жаƒдайƒа •шырауын болдырмауын •амтамасыз ету Ÿшiн •ажет.
– 239 –
•оƒамныœ ¾леуметтiк объективтiк даму заœдылы•тарына ж¾не заœды тарихи т¾жiрибелерге сŸйене отырып мемлекет пен •••ы•тыœ эволюциялы• даму процесiнiœ болашаƒына болжау жасауƒа болады. Марксизм болаша•та дŸние жŸзiнде коммунизм жеœiске жетсе •оƒамныœ сана-сезiмi, м¾дениетi дамып, адамдар •оƒамды šздерi бас•аруƒа кšшедi. Ме млекет пен •••ы•тыœ билiгi, ерiксiз адамдарƒа iс-¾рекет жасаттыруы к ерексiз болады. Сšйтiп болаша•та адамгершiлiк, ¾дiлеттi, демократиял ы• •оƒам болады деп тŸсiндiредi. Бiра• социалистiк елдердiœ т¾жiрибесi б •л пiкiрдi д¾лелдей алмады. Керiсiнше, б•л елдерде кšп •олайсыз жаƒдайлар šрiс алды: демократия шектелiп, тоталитарлы• бас•ару жŸйесi орн ады, субъективизмге жол берiлдi, •лттар м¾селесi д•рыс шешiм³н таппады, халы•аралы• •атынастарƒа себепсiз шектеулер •ойылды т.б. Кемшiлiктер орын алды. Бiра• социалистiк жŸйенi толы• жамандауƒа болмайды. Оныœ айтарлы•тай жа•сылы•тары да болды. Оларды адам •оƒамыныœ болашаƒы мiндеттi тŸрде д¾лелдейдi деп сенуге бо лады.
•азiргi кезеœде кейбiр ƒалымдар •оƒамдаƒы барлы• м¾селенi, б арлы• •атынасты тек •••ы•ты• нормалар ар•ылы реттеп-бас•ар уƒа •арсылы• бiддiруде. Мысалы, б•л жšнiнде •арама-•арсы екi пiкiр бар: ƒалымдардыœ бiразы – •оƒамды бас•аруƒа мемлекет пен бiрге толып жат•ан бiрлестiктердi, •йымдарды, •жымдарды кеœ тŸрде •атыстыру •ажет. Сол ар•ылы •оƒамдаƒы •атынастарды реттеп-бас•аруды барлы• ¾леуметтiк нормалардыœ мiндетi – деп тŸсiндiрдi. •••ы•тыœ мiндетi – тек кŸ рделi м¾селелердi шешiп отыру. •алымдардыœ екiншi тобы – •оƒамдаƒы барлы• •атынастарды, барлы• м¾селелердi тек •••ы•ты• нормала р ар•ылы реттеп-бас•аруды •сынды.
Мемлекет ж¾не •••ы• теориясы б•л м¾селенi асыƒыс, субъект ивтiк жолмен шешуге •арсы. Егерде ¾лемдiк т¾жiрибеге жŸгiнсек мем лекет пен •••ы•тыœ эволюциялы• даму процесiнiœ мiндеттерi мен баƒ ыттарын жан-жа•ты зерттеп Б€€ тал•ылау •ажет:
1)•азiргi заманда бiрте-бiрте •оƒамды• •атынастардыœ кŸрдел енуi мемлекет пен •••ы•тыœ ¾лi керектiгiн д¾лелдеп отыр.
2)•аламды• проблемаларды iс жŸзiне асыру мемлекет пен •••ы •ты кŸшейтудi талап етiп отыр.
3)•оƒамныœ iшiндегi ¾леуметтiк •айшылы•тар мемлекеттiк-•••ы •ты• реттеп-бас•аруды талап етуде.
4)Адамдардыœ бостандыƒын, •••ыƒын •атаœ са•тау Ÿшiн мемлекет пен •••ы• šте •ажет.
5)Мемлекет пен •••ы•тыœ болашаƒын барлы• елдер бiрiгiп,
–240 –