Жоламан .Д ТГП (6)
.pdf•••ы•ты• нормалары кiруi мŸмкiн. “Семьялы•” жŸйелеудiœ Ÿш негiзгi компонентi болады: •••ы• жŸйесi, т¾жiрибе ж¾не •••ы•ты• сана. Б•л Ÿш элемент •••ы•ты• “семьяда” мiндеттi тŸрде болуƒа тиiс. ½р елдiœ •лтты• экономикалы•, саяси, тарихи, м¾дени т.б. ерекшелiктерiне с¾йкес дамып, •алыптас•ан •••ы•ты• жŸйеде, оныœ “семьялы•” мазм• ны ай•ын кšрiнiп бiр заœды типологияны ••растырады.
3.•••ы•тыœ тарихи типтерi – •оƒамныœ, экономикалы•, саяси, руха- ни-м¾дени бiрлестiктерi ар•ылы •алыптасатын •••ы•ты• жŸйе . Б•л туралы бiрнеше пiкiр бар. Марксизм •••ы•тыœ тŸрiн тапты• ••рыл ыспен ж¾не экономикалы• жаƒдайлармен байланыстырады, сонды•тан, ••лиеленушiлiк, феодалды•, буржуазиялы•, социалистiк •••ы•тыœ
тŸрлерi болады деп тŸсiндiредi. ДŸниежŸзiнiœ заœ ƒылымдарыны œ пiкiрi
–•••ы•тыœ šзгеруiне тек экономикалы• базистiœ šзгеруi жеткiлiксiз. Оƒан •оса •оƒамныœ саяси, рухани, м¾дени негiздерi šзгеруге тиiс. Сонда ƒана •••ы• жаœарып жаœа заœды •••ы•ты• типология •алып тасады.
4.Б•л пiкiрдiœ •орытынды т•жырымы бойынша •••ы•тыœ тарихи тšрт тŸрi болады: ежелгi д¾уiрдегi •••ы• жŸйесi, орта ƒасырлар даƒы •••ы•
жŸйесi, жаœа ƒасырлардаƒы •••ы• жŸйесi •азiргi замандаƒы ••• ы• жŸйесi.
5.•аламды• •••ы•ты• типология – •азiргi замандаƒы дŸниежŸз iлiк кšлемде •••ы•ты• жŸйелердiœ бiрлестiгi мен дербестiгiн зертт еп, олардыœ бiр баƒытта д•рыс дамуына ƒылыми т•рƒыдан мŸмкiншiлiк жасауда.
Оныœ негiзгi баƒыты дŸниежŸзiлiк •оƒамныœ саяси-экономикалы• ••рылысын, дамуын жа•ындастыру. Б•л ƒаламды• •••ы•ты• типологияны •алыптастырудыœ негiзгi критериi болуƒа тиiс. Осы процесс ар•ылы бiрнеше м¾селе аны•талуƒа тиiс: бiрiншi – •лтты• •••ы•ты• жŸй елердiœ ¾лемдiк кšлемде пайдалануƒа болатын нышан-белгiлерi; екiншi – жартылай (бiрнеше мемлекеттердiœ бiрiгуi) пайдалануƒа болатын б елгiлер; Ÿшiншi – •••ы•тыœ семьялы• жŸйе кšлемiнде пайдалануƒа бола тын белгiлер; тšртiншi – тек •лтты• •••ы•ты• жŸйе шенберiнде ƒан а дамитын •••ы• жŸйесi. Б•лардыœ, алƒы Ÿшеуi ƒаламды• •••ы•ты• тип ологияны •алыптастырудыœ негiзгi баƒыттары.
•азiргi заманда •лтты• •••ы•ты• жŸйелер объективтiк прогр естiк жолмен дамып, соƒан с¾йкес заœды типологияныœ мазм•ны да šзгеруде:
– •••ы•тыœ негiзгi баƒыты халы•тыœ ¾леуметтiк жаƒдайы ж¾не адамдардыœ денсаулыƒына бет б•ру;
– ¾лемдiк глобалды• проблемалардыœ барлы• мемлекеттердi бiрiктiруi, сол ар•ылы •••ы•ты• жŸйелердiœ šзара бiрiгiп дамуы;
–101 –
– •••ы•ты• мемлекеттi •алыптастыру дŸниежŸзiлiк мŸдде-ма• сат•а айналуы.
Сонымен, заœды типология – ¾лемнiœ •••ы•ты• •атынасына кš п аспектiлi, кšп •ырлы жiктеп анализ берудiœ алƒы шарты. Философиялы• т•рƒыдан заœды типология •••ы•тыœ тарихи типтерiнiœ бiрле стiгiн,
•••ы•ты• семьяныœ ерекше маœыздылыƒын, •лтты• •••ы•ты• ж Ÿйесiнiœ бiрлiгiн кšрсетедi.
Сонды•тан, •••ы•тыœ мазм•ны šзгеру Ÿшiн тек базистыœ šзге ргенi жеткiлiксiз, оƒан •оса •оƒамныœ м¾дениетi, рухани сана-сезiмi д е дамып, šзгеруi керек. •азiргi заманда дŸние жŸзiнiœ ƒалымдары то лыƒымен цивилизациялы• пiкiрдi д•рыс деп, •олдауда. Цивилизациялы• кšз•а- рас •оƒамныœ, сонымен бiрге адамныœ рухани сана-сезiмiн, м¾д ениетiнiœ деœгейiн бiрге зерттейдi ж¾не тапты• мŸдде-ма•сатты •оƒамд ы• мŸддема•сатпен бiрiктiрiп зерттейдi.
– 102 –
11 – та•ырып. •О•АМНЫŒ ½ЛЕУМЕТТIК НОРМАЛАРЫ
½леуметтiк нормалар тарихи дамудыœ белгiлi бiр кезеœiнде •оƒамды• •атынастар негiзiнде •алыптас•ан ¾леуметтiк топтар ме н жеке адамдар iс-¾рекеттерiн реттейтiн талаптар. ½леуметтiк нормалард ыœ Ÿш ерекшелiктерi бар: 1) •оƒамды• маœызы бар iс-¾рекеттерге ынталанудан шыƒады (ма•сат, ой-арман, рухани ••ндылы• т.б.); 2) белгiлi бiр жŸйеге с¾йкес келетiн, мiндеттi тŸрде орындалатын т¾ртiптiœ тŸрi мен шегiн кšрсетедi; 3) •оƒамды• •йƒарымныœ (санкцияныœ) негiзi болуы к ерек.
½леуметтiк нормалардыœ м¾нiн ƒылыми жолмен тŸсiну Ÿшiн, еœ а л- дымен, оларды •оƒамныœ тарихи дамуыныœ жемiсi деп •ƒыну кер ек. Марксизм ³л³м³ адамдардыœ iс-¾рекетi мен ¾леуметтiк нормал ардыœ арасындаƒы байланыстыœ šте кŸрделi диалектикалы• сырын ашып , •оƒам дамуыныœ негiзi экономикалы• šмiрге т¾уелдi екендiгiн ƒылыми д¾йектiлiкпен д¾лелдеп бердi. ½р тŸрлi •оƒамды• экономикалы• формациялардыœ šздерiне т¾н ¾леуметтiк нормалары •алыптасады д а, олардыœ ••рамы мен элементтерiнiœ ара•атынастарында ерекшелiктер болады. Бiр •оƒамды•-экономикалы• формацияныœ •алыптасуына с¾йкес ¾леуметтiк нормалардыœ кейбiр компоненттерiнiœ šзгерiп отыруына •арамастан, тарих сахнасына шы••ан жаœа •рпа•тар оны дайын кŸйiнде •абы лдап, болаша• iс-¾рекеттiœ •ажеттi ••ралы ретiнде пайдаланады. ½рб iр •оƒамдаƒы ¾леуметтiк ¾ртŸрлi саланы •амтып, олардыœ жиынтыƒы со л •оƒамдаƒы ¾леуметтiк нормалардыœ т•тас жŸйесiн ••райды.
½леуметтiк нормалар •оƒам алдындаƒы тарихи мiндеттерiн ат •ару Ÿшiн, олардыœ негiзгi компоненттерi •оƒамныœ белгiлi бiр даму кезеœiне с¾йкес келуi •ажет. •оƒамныœ дамуыныœ белгiлi бiр кезеœiнде кейбiр ¾леуметтiк норма мен •оƒамды• практика туƒызƒан нормалар дыœ араларында с¾йкессiздiк болады. М•ндай с¾йкессiздiк ¾сiресе дiни н ормалар мен адамдардыœ кŸнделiктi iс-¾рекеттерiнен ай•ын кšрiнедi. Кеœ тŸрде алƒанда ¾леуметтiк нормаларƒа д¾стŸр, ¾дет-ƒ•рып, моралды • ж¾не
•••ы•ты• нормалар, саяси, дiни, эстетикалы• •аƒидалар ж¾не •йымдас- тыру-техникалы• ережелер³ жатады. ½леуметтiк нормалардыœ компоненттерi бiр-бiрiмен тыƒыз байланысты. Жеке адамдардыœ ¾леуметтiк нормаларды •абылдап, iшкi сенiм-ниетiне айналдыруы – •оƒамды • т¾рбиенiœ еœ бiр маœызды саласы.
½леуметтiк нормаларды •абылдауƒа бейiмдеу жолдарыныœ бiрi – нормаларды саналы тŸрде меœгеру, б•л процестiœ екiншi практикалы• жаƒы
–сол нормаларды сырт•ы талаптан адамныœ iшкi •ажеттiлiг³не , норма-
–103 –
сына, даƒдысына айналдыру. Тарихи •алыптас•ан ¾леуметтiк ж¾не •оƒамды• •йымдар туƒызƒан нормалар жаœа •оƒамды• •атынастард ы жетiдiруге, болаша• адамдардыœ санасыныœ •алыптасуына ы•палын тигiз едi.
•оƒамдаƒы ¾леуметтiк т¾ртiптiœ дамып ныƒаюына сан-•ырлы •• былыстар мен толып жат•ан факторлар šздерiнiœ ¾серiн тигiзiп жатады. Оларды Ÿш топ•а бšлуге болады:
–табиƒи ••былыс, факторлардыœ, уа•иƒалардыœ тигiзетiн ¾се рлерi: демографиялы• процестер, халы•тыœ миграциясы, адамдарды œ šмiр сŸруiнiœ •за••а созылуы, егiннiœ жа•сы šнiм беруi т.б.;
–нормативтiк актiлердiœ ерiктi тŸрде жа•сы орындалуы;
–адамдардыœ šзара •атынастарын сапалы орындауы. •оƒамдаƒы •атынастарды реттеп-бас•аратын нормаларды тšрт топ•а бšледi:
–табиƒи нормалар – ƒылыми т•рƒыдан зерттелiп, т¾жiрибеден šткен •сыныстар. М•ндай •сыныстарды ƒылыми нормалар деп те атай ды;
–ƒылыми-зерттеуден šткен, тексерiлген техникалы• ж¾не табиƒи ережелер, инструкциялар;
–¾леуметтiк нормалардыœ кšпшiлiгi осы топ•а жатады;
–•••ы•ты• нормалар.
•оƒамдаƒы кšптеген •арым-•атынастарды реттеп бас•арып о тыратын негiзгi ••рал – ¾леуметтiк нормалар. Олар •оƒамныœ даƒдарыс •а •шырамай, бiркелкi д•рыс дамуын •амтамасыз етiп отырады. Б•л об ъективтiк процесс. ½леуметтiк нормалар кšне заманнан адам •оƒамымен бiрге šмiр сŸрiп, диалектикалы• процесс ар•ылы дамып, ныƒайып келедi. ½ леуметтiк нормалар ар•ылы •оƒамдаƒы •атынастардыœ šзара байланыс ы šзгерiп, жаœарып, дамып жатады. Сол ар•ылы •оƒамныœ šзгеруi, жаœаруы прогрестiк жолмен дамып жатады.
½леуметтiк нормалардыœ белгi-нышандары:
1.½леуметтiк нормалар адамдардыœ iс-¾рекетiнiœ мiнезiнiœ, т¾рт iбiнiœ •оƒамды• ережесi. Жеке адамдар •жымдар, бiрлестiктер, ода•тар, •йымдар осы ережеге с¾йкес šмiр сŸруге, ж•мыс жасауƒа тырысады.
2.½леуметтiк нормалар – •оƒамды• д¾режедегi ереже, б•л норм а- ларды д•рыс, жа•сы орындау бар азаматтардыœ, барлы• •йымдардыœ негiзгi мiндетi, орындамаса халы•тыœ сšгiсiне, сынына душар бо лады, жауапкершiлiкке тартылады.
3.½леуметтiк нормалар – жай ƒана ереже емес, ол •оƒамды• мiнд еттi тŸрдегi ереже. Ерiктi тŸрде орындалмаса ерiксiз орындалуƒа т иiс ереже. Б•л •асиет •оƒамныœ миллиондаƒан жылдар даму т¾жiрибесiме н тексерiлiп, сарапталып, •алыптас•ан нормалар.
–104 –
Мiне, осы кšрсетiлген белгi-нышандары, ерекшелiктерi ар•ылы ¾леуметтiк нормалар •оƒамды бас•арудыœ, •атынастарды реттеудiœ негiзгi ••ралына айналды. ½леуметтiк нормалардыœ негiзгi тŸрлерi:
–•••ы• нормасы;
–моралды• нормалар – жа•сы-жаман, д•рыс-б•рыс, ¾дiлеттiк-¾д iлетсiздiк, досты•,инабаттылы•,парасаттылы•,адамгершiлiкт.б.•асиеттер;
–саяси нормалар;
–эстетикалы• нормалар;
–•оƒамды• •йым, •жымдардыœ ереже-•аƒидалары;
–¾äåò-ƒ•ðûï нормалары – адамдардыœ кšне д¾уiрден •алыпта с•ан жа•сы •асиеттерi мен жа•сы iс-¾рекеттерi;
–ñàëò-ä¾ñòŸð нормалары – ¾р •лттыœ, ¾р халы•тыœ šздерiн³œ ерекшелiктерiнен •алыптасатын д¾стŸрлерi болады. Мысалы: той šткiзу, Ÿйлену, ат шаптыру, кšкпар тарту, •ыз •уу т.б. д¾стŸрлерi;
–дiни, имандылы•, инабаттылы• нормалар.
Осы ¾леуметтiк нормалар бiрiге келе – адамдардыœ •оƒамды• š мiр сŸруiнiœ ережесi деп аталады ¾леуметтiк норма – •оƒамдаƒы ад амдардыœ, •йымдардыœ, •жымдардыœ ара •атынасыныœ, iс-¾рекетiнiœ, м iнезт¾ртiбiнiœ ережесi.
½леуметтiк нормалар šздерiнiœ дербестiгiмен бiрге šзара тыƒы з байланыста дамиды. Себебi, олар бiр экономикалы• базисты, бiр •оƒамды• саясатты, бiр ¾леуметтiк т•рмысты, бiр м¾дениеттi, бiр мŸдде-ма •сатты •орƒап, дамытады.
½леуметтiк нормалардыœ мазм•нын екi т•рƒыдан тŸсiну керек : бiрiншiсi – коƒамды• мŸдде-ма•сатты орындау, iске асыру баƒыты; екiншiсi – жеке адамдардыœ мŸдде-ма•сатын •орƒау, дамыту баƒыты.
Б•л объективтiк бiрлестiк. Šмiрде бiржа•ты ¾леуметтiк норма б олмайды. ½леуметтiк нормалардыœ šмiрге келу себептерi •оƒамныœ о бъективтiк даму процесiнде жаœа •арым-•атынастар •алыптасады. Б•л об ъективтiк процесс. Сол ар•ылы жаœа •••ы•ты• норма •абылданады. Б•л субъективтiк процесс.
Сонымен, ¾леуметтiк норма – •оƒам •абылдаƒан адамдардыœ мiнез- ••л•ыныœ, iс-¾рекетiнiœ, т¾ртiбiнiœ ережелерi мен оларды реттеп -бас•а- ру нормалардыœ жиынтыƒы.
•••ы•ты• нормалар ¾леуметтiк нормалардыœ еœ кŸрделiсi, еœ кšлемдiсi, еœ маœыздысы. •••ы• адамзаттыœ ¾дiлдiк ж¾не азатт ы• идеяларына негiзделiп, кšбiнесе заœдарда баянды етiлетiн, •о ƒамды• •атынастарды реттейтiн нормалар жŸйесi.
– 105 –
Кšне заманнан ƒалымдар •••ы•тыœ м¾нi мен мазм•нын тŸсiнбе кшi болып, оƒан сан •илы аны•тамалар берген. Оныœ тŸсiнiгi мен м¾ нiн аны•- таудыœ Ÿш пiкiрiн айтуƒа болады: 1) нормативтi т•рƒыдан •арау бойынша
–•••ы•ты заœ нормаларыныœ жŸйесi деп санау; 2) социологиялы• т•рƒыдан •арау бойынша – •••ы•ты реттелетiн •оƒамды• •атынастармен ••сас деп санау; 3) философиялы• т•рƒыдан •арау бойынша – •••ы•ты бостанды• пен ¾дiлдiк деœгейiмен байланыстыру.
•••ы••а социологиялы• ж¾не философиялы• т•рƒыдан •араƒ анда ол šте кеœ тŸсiнiк болып, оƒан •••ы• нормаларымен •атар •••ы•т ы• сана,
•••ы•ты• катынастар да жатады. •••ы•тыœ Ÿш тiрегi бар: •оƒам ныœ материалды• деœгейi, мемлекет ж¾не имандылы•. Адамзаттыœ šмiр сŸруi šндiрiске, •оƒамныœ экономикалы• жаƒдайына байланысты. Šндiрiс – экономика тиiмдi, н¾тижелi болу Ÿшiн оны •йымдастыру, оныœ дамуына •ажеттi жаƒдай жасау керек. Б•л мŸдде-ма•сатты шешуде •••ы• šте зор ж•мыс ат•арады. Соныœ н¾тижесiнде •••ы•тыœ šзi де šзгер едi, дамиды, šндiрiстiк •атынастарды реттеуге бейiмделедi.
•••ы• нормаларыныœ талаптары šздiгiнен жŸзеге аспайды. Ол арды iске асыру Ÿшiн, талаптарын орындау Ÿшiн мемлекет тŸрлi ¾дiстермен сан-алуан •ызмет ат•арады. Егер •••ы•ты• нормалардыœ тала птары орындалмаса, б•зылса, мемлекет кiн¾лi жеке ж¾не заœды т•лƒа ларƒа тиiстi шаралар •олдана алады. Сšйтiп, •••ы• нормалары мемлекеттiœ кŸшiне сŸйенiп, жŸзеге асырылады. •••ы•тыœ тiрегi, оныœ кŸш-•уаты, аб ыройы
–мемлекет.
•••ы•тыœ таƒы бiр тiрегi – имандылы•. Имандылы•тыœ šзi де ада м- дар арасындаƒы •атынастарды реттейтiн кŸш, бiра• оныœ тала птары заœ емес. Имандылы•тыœ еœ кŸштi ••ралы – ж•ртшылы•тыœ пiкiрi. ••• ы•та терiс •ылы•тарƒа тыйым салады, кiн¾лi адамдарды жауап•а тартады.
•••ы• имандылы•тан н¾р алады, неƒ•рлым •••ы•тыœ нормалар ы имандылы• талаптарƒа с¾йкес келсе, соƒ•рлым олардыœ, сапасы д а, абыройы да жоƒары болады.
Сонымен, •••ы• нормалары ар•ылы мемлекет имандылы•, талап тарына ресми маƒына бередi, соныœ н¾тижесiнде •оƒамды• •атын астарды реттейдi. •••ы• ••зыретiнiœ шеœберi имандылы•тыœ шеœберiнен ана- ƒ•рлым кеœ. •••ы•тыœ белгi-нышандары;
1. •••ы• жазылƒан нормалардан т•рады. •••ы•ты• норманы мемлекеттiк органдар •абылдайды, бекiтедi, бас•а нормалард ы •оƒамды• •йымдар •абылдайды. Нормативтiк дегенiмiз – адамдардыœ ой жŸйесiн, •оƒамды• šмiрiн т¾ртiптеу, соныœ н¾тижесiнде белгiлi ережелерге баƒындыру.
– 106 –
2.•••ы• ¾дiлдiк ж¾не бостанды• идеяларын бiлдiредi. Бостанды• – адамнан ажыратылмайтын касиет. Тек бостанды• болса ƒана адам лай- ы•ты šмiр сŸре алады. ½дiлеттiк ерте заманнан келе жат•ан ¾л еуметтiк, моралды• принцип ж¾не норма.
3.•••ы•ты бейнелейтiн объектiлерi болады. Олар – билiк, мемлекет, •оƒамдаƒы т¾ртiп, ¾дiлдiк, бостанды•, демократия солар ар•ыл ы жŸзеге асырылады.
4.•••ы•тыœ формалды аны•тылыƒы. Заœдарда бекiтiлген нормат ивтi н•с•аулар ерекше •асиетке ие болады. Ол формалды аны•тылы•. Оныœ белгiлерi: ай•ындыƒы, бiр маƒыналыƒы, •ыс•алыƒы. Б•л •••ы•
субъектiс³нiœ не н¾рсенi iстеуге болады, ненi болмайтындыƒын бiлуiне ыœƒайлы, •олайлы.
5.•••ы•ты• нормалар •оƒамдаƒы •атынастардыœ басым кšпшiл iг³н реттеп, бас•арады. Бас•а нормалардыœ Ÿлес³ аз.
6.•••ы•ты• нормалардыœ орындалуы ерiктi-ерiксiз тŸрде жŸргiз iледi. Бас•а нормалар тек ерiктi тŸрде орындалады.
½леуметтiк нормалар •••ы•ты• норманыœ дамуына, орындалуы на, ныƒаюына šте зор ¾сер етедi, ы•пал жасайды. Жаœа заœныœ жоба сы алдымен кšп жылдар ¾леуметтiк нормалар саласында жан-жа•ты тексерiлiп, содан кейiн мемлекеттiк заœƒа айналады. Заœды, жаœа норманы œ жобасын д•рыс тал•ылап, бекiтуге, •абылдауƒа да šмiрлiк т¾жiрибе кšп ¾сер етедi. Заœ •абылданып, оны орындау процесiнде де кšп жылды• ¾леуметтiк нормалардыœ т¾жiрибесi кšмек бередi.
Сонымен, ¾леуметтiк нормалар бiр-бiрiмен тыƒыз байланыста да мып, šзгерiп, жаœарып ныƒайып отырады. ½сiресе б•л байланыс •••ы •ты• нормалар арасында тыƒыз тŸрде дамиды.
Šмiрлiк т¾жiрибеден •алыптас•ан норманы моралды• норма де йдi. Б•л нормалар жалпы •оƒам кšлемiнде тексерiлiп, •абылданады . Мысалы, не жа•сы – не жаман, не д•рыс – не б•рыс деген •ƒымды •оƒа м бередi, šмiр, т¾жiрибе •алыптастырады.
•••ы• пен моралдыœ ара •атынасы šте кŸрделi процесс. Ол про цесс тšрт компоненттен т•рады: бiрлiгi, айырмашылыƒы, бiрлесуi, дербестiгi. Ендi осы компоненттерге жеке-жеке то•талы•:
1.•••ы• пен моралдыœ бiрлiгi:
– екеуi де ¾леуметтiк нормаƒа жатады;
– екеуi де бiр саясатка баƒынады, сол саясатты орындауƒа Ÿлес •осады;
– екеуi де бiр мŸдде-ма•сатты орындауƒа •атысады;
–107 –
–екеуi де адамгершiлiктi, ¾дiлеттiктi, теœдiктi, бостанды•ты жа• - тайды.
2. •••ы• пен моралдыœ айырмашылыƒы:
–•••ы•ты• нормаларды мемлекеттiк органдар •абылдайды. Мо ралды• нормаларды еш•андай орган бекiтпейдi. Оларды •оƒам, •йы м •абылдауы керек. Сонда ƒана ол нормалар жа•сы н¾тиже бередi;
–•••ы•ты• норма ерiктi орындалмаса, ерiксiз орындалады. Мор алды• норма тек ерiктi тŸрде орындалады, т.б.;
–•••ы•ты• норма заœ немесе заœƒа т¾уелдi нормативтiк актi б олып бекiтiледi. Моралды• норма еш•андай жазылмайды;
–•••ы•та заœды жауапкершiлiк болады. Моралда жо• т.б.
3. •••ы• пен моралдыœ šзара бiрлестiгi:
–îëàð áiðëåñiï çàœäûëû•òû, ò¾ðòiïòi •îðƒàéäû;
–бiрлесiп т¾рбие ж•мысын жŸргiзедi;
–бiрлесiп инабаттылы•ты, парасаттылы•ты, дамытады т.б. 4. •••ы• пен моралдыœ šзара дербестiгi:
–•••ы• заœдылы•ты жа•таса, мораль этиканы, эстетиканы •о рƒай-
äû;
–•••ы•та тыйым салу болса, моралда болмауы мŸмкiн;
–•••û• ••ïèÿ æ•ìûñ æŸðã³çóãå, iс-¾рекет жасауƒа р••сат берсе. Мораль б•л iстерге •арсы т.б.
•••ы• ¾леуметтiк нормалардыœ бас•а тŸрлерiмен де •арым-•а тынаста, байланыста, олар бiр-бiрiне кŸнделiктi ж¾рдем кšрсетiп отыр ады.
•••ы• пен ¾дет-ƒ•рып – ¾дет-ƒ•рып кšне д¾уiрден т¾жiрибеден šткен •оƒамƒа пайдалы нормалар, олардыœ бiразы •••ы•тыœ н егiзiне айналды. Азаматты•, отбасы •••ы•тарына кšптеген нормалар кiрдi. Азаматты• •оƒамныœ кšптеген •арым-•атынастарын ¾дет-ƒ•рып н ормалармен реттеп-бас•арады. Мемлекет пен •••ы• ¾дет-ƒ•рып норма ларƒа жанжа•ты кšмек кšрсетiп отырады. Бiраз нормаларды •абылдап, ме млекеттiк кŸшi бар нормаƒа айналдырып отырады.
•••ы• пен салт-д¾стŸр – ¾р халы•тыœ, ¾р •лттыœ šздерiнiœ салтд¾стŸрлерi болады. Мемлекет пен •••ы• оларƒа Ÿнемi кšмек кš рсетiп, кšп м¾селенi бiрлесiп шешiп жатады. ½р •лттыœ салт-д¾стŸрiнiœ д амуына, мемлекет пен •••ы• ¾ртŸрл³ барлы• жасайды.
•••ы• пен корпоративтiк нормалар – •оƒамды• •йымдардыœ, бiрлестiктердiœ, ода•тардыœ, партиялардыœ •жымдардыœ мŸше лерiнiœ ара•атынастарын реттеп-бас•аратын нормалар. Ол нормалар азаматты• •оƒамныœ, мемлекеттiœ экономикалы•, ¾леуметтiк, м¾дени, рухани да-
–108 –
муына кšп Ÿлес •осады. Олар мемлекеттiк органдармен кšшпiл iгiнде бiрлесiп ж•мыс жŸргiзедi.
•••ы• пен дiни нормалар – Дiни нормалардыœ адамдарды, ¾сiресе жастарды инабаттылы•та, парасаттылы•та, адамгершiлiкте т¾рбиелеуде šте зор iс ат•арады. Сонды•тан, дiннiœ ашы• šмiр сŸруiне толы• бостанды• берiлiп отыр. Дiни мекемелер заœды т•лƒа болуƒа •••ысы б ар, дiни мейрамдарƒа да мŸмкiнш³л³к берiлдi.
Осы жоƒарыда кšрсетiлген ¾леуметтiк нормалардыœ барлыƒын а •аза•- стан Республикасыныœ Конституциясы Заœды тŸрде мемлекетпен бiрге т¾уелсiз, демократиялы•, егемендi •оƒам ••руды – негiзгi мiндетiмiз деп жариялап отыр.
Егерде •••ы•пен бас•а ¾леуметтiк нормалардыœ ара•атынас ында келiспеушiлiк немесе •айшылы•тар болса šзара келiсiмге келiп , бiр-бiрiне зиян келтiрмей реттеулерi керек. Екi жа•ты ба•ылауƒа алып д•рыс, ¾дiл шешiмiн табуƒа мiндеттi. •атынастардыœ барлы• тŸрлерiнде бiрiншi орында жеке адамныœ бостандыƒы ж¾не •оƒамныœ мŸдде-ма•саты бо луƒа тиiстi.
Техникалы• нормалар – адамдардыœ табиƒатпен, техникамен д•рыс •атынас-байланыс жŸрг³зу ережелерi. •азiргi заманда ƒылыми -техника- лы• прогресс уа•ытында техникалы• нормалардыœ маœызы šт е зор. Табиƒатпен байланыста, •оƒамныœ барлы• саласында техник асыз šмiр жо•. Сонды•тан, адамдардыœ каупсiздiгiн •амтамасыз ету мемлекеттiœ алдындаƒы кезек кŸттiрмейтiн м¾селелерiнiœ еœ кŸрделiсi.
Техникалы• нормалардыœ тŸрлерi: ••рылыс ж•мысында техниканы •олдану нормалары; šндiрiстегi, ауыл-шаруашылыƒындаƒы техника •олдану нормалары; Ÿй-жабдыƒындаƒы техника нормалары т.б. саладаƒы техникаларды •олдану нормалары. Техниканыœ барлы• тŸрiнде жекежеке •олдану ережесi болады, соны жа•сы о•ып бiлу керек. Таб иƒатты, адамды •оршаƒан ортаны жа•сы бiлiп, са•тау керек. Экологияны жа•- сартуƒа Ÿлес •осу керек.
Техникалы• нормалар “адам – •жым“, “адам – табиƒат”, “адам – машина”, “адам – šндiрiс”, “адам – техника” т.б. арасындаƒы •атынастарды реттеп-бас•арады.
•••ы•тану мамандарына б•л •атынастарды жан-жа•ты зертте п, техникалы• нормалардыœ •оƒамдаƒы ат•аратын рšлiн аны•тап, гу манизациялы• маœызын-сапасын Ÿнемi жа•сартып отыру заœгерлердiœ негiзгi мiндеттерiнiœ бiрi. Б•л проблема •азiргi ƒылыми-техникалы• про гресс д¾уiрiнде •••ы•тыœ еœ кŸрделi, еœ маœызды жŸйесiне айналып о тыр.
– 109 –
“Техникалы• норма” деген •••ы•тыœ б•л жŸйесiн шектеу маƒынасында кšрсеткендей. •••ы•тыœ б•л жŸйесiнiœ шеœберi šте кеœ, •оƒамн ыœ барлы• саласындаƒы •арым-•атынастармен байланысып жатады. Техникалы• нормалардыœ тŸрлерi мен баƒыттары:
1.Техникалы• нормативтiк актiлер, оныœ šзi бiрнеше тŸрге бšлiнедi: šндiрiстiк, ауыл-шаруашылы•, ¾скери, т.б. техникалы• нормалар.
2.Технологиялы• нормативтiк актiлер, м•ныœ да бiрнеше тŸрлерi бар.
3.Экологиялы• техникалы• нормалар.
4.Табиƒат, адамды •оршаƒан ортаны •орƒайтын техникалы• норма-
ëàð.
5.Отбасында пайдаланатын техникалы• нормалар.
6.Халы•тыœ денсаулыƒын са•тау баƒытындаƒы техникалы• норма-
ëàð.
7.Мемлекеттiк органдарда, •оƒамды• •йымдарда, •жымдарда па й- даланатын техникалы• нормалар.
8.Адамныœ еœбегiн жеœiлдететiн, •орƒайтын нормативтiк актiле р. Мiне, •оƒамныœ осы негiзгi салаларында техниканыœ, технолог ия-
ныœ маœызы, рšлi жылдан-жылƒа •ар•ынды тŸрде šсуде. Осыƒан с¾йкес техникалы• нормалар да кšбеюде. •ылыми-техникалы• прогресс д¾уiрiнде б•л процесс осы •ар•ынды тŸрде дамып •оƒамныœ ба рлы• саласын, баƒытын •амтуƒа тиiс. Сонды•тан, б•л процестi сапал ы дамыту Ÿшiн •••ы•ты• нормаларды уа•ытында •абылдап, оныœ б•л баƒ ыттаƒы •атынастарды бас•ару-реттеу ж•мыстарын жа•сартуды талап етедi.
•••ы•тыœ маœызы, рšлi, ¾серi, нормативтiк актiлер ар•ылы ƒылы митехникалы•, технологиялы•, экологиялы• процестiœ сапасын кšтеру елiмiздiœ ¾леуметтiк, экономикалы• жаƒдайын жа•сарту. Б•л Ÿшiн мемлекет техникалы•, технологиялы•, šндiрiстiк, санитарлы-гиги еналы• нормаларды, ережелердi •абылдап, оларды жан-жа•ты тексерiс тен šткiзiп стандартты сертификат беруi керек. Стандарт – заттыœ (техниканыœ) нормативтiк сапасы мен сипаттамасы туралы мемлекет бекiтк ен заœды акт. Осы стандарт ар•ылы техникалы• норманыœ сапасы тексерiлiп отырады.
Техникалы• норманыœ кŸрделi саласы – табиƒатты •орƒау нормалары. Адамды, •оршаƒан ортаны таза •стау, оныœ табиƒи дамуына зиян келтiрмеу, экологияны жа•сарту ƒаламды• проблема. Сонды•тан, дŸниежŸзiндегi барлы• мемлекеттер б•л м¾селеге зор кšœiл б šлiп, осы баƒыттаƒы нормативтiк актiлерiнiœ сапасын жа•сартуда. Бiрiккен €лттар €йымы да (Б€€) б•л проблеманы •атаœ ба•ылауƒа алып отыр.
– 110 –