Добавил:
Upload Опубликованный материал нарушает ваши авторские права? Сообщите нам.
Вуз: Предмет: Файл:

Жоламан .Д ТГП (6)

.pdf
Скачиваний:
11
Добавлен:
05.02.2016
Размер:
2.65 Mб
Скачать

майды, ¾скер •атарына ша•ырылмайды. Елшiлiк органдарында • ызмет ат•аратын азаматтар халы•аралы• •••ы• ар•ылы жауап бередi.

3. •аза•стан Республикасыныœ •••ы• шыƒармашылы• •ызметi

•аза•стан Республикасыныœ Конституциясында заœ ж¾не заœƒа т¾уелдi актiлердi шыƒарудыœ, •абылдаудыœ, бекiтудiœ толы• ¾дiстемесi кšрсетiлген. Заœ шыƒаруда •сыныс •••ыƒы – Парламент депутаттарында ж¾не •кiметтiœ ••зырында.

•аза•стан Республикасыныœ заœ шыƒару процесiнiœ ерекшелiк терi бар. Б•л процесс ¾детте заœ шыƒару •ызметiнiœ сатылары ж¾не ола рдыœ бiрiздiлiгi ар•ылы дамып отырады.

Бiрiншi. Заœ шыƒару бастамасынан басталады. Заœ шыƒару бастамашылыƒы •••ыƒы субъектiс³н Парламент •арауƒа мiндеттi. Заœ жобасын ж¾не Парламенттiœ šзге актiсiнiœ жобасын ресми енгiзуi заœ шы ƒару бастамашылыƒы болып табылады. Б•л •••ы• Парламенттiœ депутатт а- рына ж¾не •кiметке Конституция бойынша берiлген (61-бап.)

Екiншi. М¾жiлiстiœ комитеттерi заœ жобасын •абылдап •арайды, олар алдын-ала заœ жобасын ¾зiрлейдi. Б•дан кейiн заœ жобасын М¾ж iлiс бюросыныœ •арауына тапсырады. Бюро заœ жобасы ж•мысыныœ •орытындысын т•ра•ты комитетте •арап, оны М¾жiлiстiœ пленарлы• отырысыныœ •арауына беру туралы шешiм •абылдайды.

•шiншi. Заœ жобасы М¾жiлiстiœ пленарлы• отырысыныœ •арауына берiледi. М•нда заœ жобасы бiрiншi рет, ¾детте екi рет, кейде одан да кšп пысы•талады (заœныœ бiрiншi, екiншi, Ÿшiншi о•уы). Одан кейiн М¾жiл iс депутаттары •араƒан ж¾не жалпы саныныœ кšпшiлiк дауысымен ма••л- данƒан заœ жобасы Сенат•а берiледi, ол онда ¾рi кеткенде 60 кŸн нiœ iшiнде •аралуƒа тиiстi. Сенаттыœ алдынан комитеттерiнде, содан кейiн бюро, пленарлы• отырысында заœ жобасы •аралады. Сенат депутаттары жалпы сананыœ кšпшiлiк дауысымен •абылданƒан жоба заœƒа айналады ж¾не оны он кŸннiœ iшiнде Президенттiœ •ол •оюына берiледi. Президе нт заœ жобасын Конституциялы• Кеœеске Конституцияƒа с¾йкестiгiн тексеруге бере алады. Президент заœƒа •ол •ойƒаннан кейiн заœ жариял анады, немесе Заœ Парламентке •айтарылады.

•Р Нормативтiк актiлердiœ тŸрлерi, оларды жŸйеге келтiрудiœ ¾дiстерi. Парламентт³œ актiлерi. Нормативтiк актiлердiœ жŸйелерiнде заœ ерекше орын алады, оныœ жоƒары кŸшi бар. Заœныœ жоƒары кŸшi к елесi жаƒдайлардан т•рады: заœды тек Парламент кŸрделi Конституцияда ай-

– 131 –

тылƒан ¾дiстермен алады. Заœды тек Парламент •абылдайды, ж ояды немесе šзгертедi. Бас•а нормативтiк актiлер заœƒа с¾йкес болу ƒа тиiстi. Парламент аса маœызды •оƒамды• •атынастарды реттейдi, кŸрдел i м¾селелердi шешедi ж¾не заœдар шыƒаруƒа ха•ылы. Оныœ ••зырындаƒы м¾се лелер:

•••ы• субъектiлерiне, азаматтардыœ •••ы•тары мен бостан ды•тары, жеке ж¾не заœды т•лƒалардыœ мiндеттемелерi мен жауапкершiлiгi;

меншiк режимiне ж¾не šзге де мŸлiк •••ыƒы;

мемлекеттiк органдар мен жергiлiктi šзiн-šзi бас•ару органд арды •йымдастыру мен олардыœ •ызметiнiœ, мемлекеттiк ж¾не ¾скер и •ызметтiœ негiздерi;

салы• салуƒа, алымдар мен бас•а да мiндеттi тšлемдердi бел iгiлеу;

республикалы• бюджет;

сот ••рылысы мен сотта iс жŸрг³зу м¾селелерi;

бiлiм, денсаулы• ж¾не ¾леуметтiк •амсыздандыру;

к¾сiпорындар мен олардыœ мŸлк³н жекешелендiру;

айналадаƒы ортаны •орƒау;

республиканыœ ¾кiмшiлiк–аума•ты• ••рылысы;

мемлекет •орƒанысы мен •ауiпсiздiгi.

Парламент Конституцияны, заœдарды •абылдайды. Сенат пен М¾жiлiс šз ••зыретiндегi м¾селелер бойынша •аулылар •абылдайды. Олар Конституцияƒа ж¾не заœдарƒа •айшы келмеуi тиiс.

Президенттiœ актiлерi. •Р Президентi бŸк³л аумаƒында мiндеттi кŸшi бар жарлы•тар мен šкiмдер шыƒарады. Президенттiœ Жарлы•тары Конституция мен Республика заœдарыныœ негiзiнде ж¾не оларды орындау Ÿшiн шыƒарылады. Республика Президент³нiœ Жарлыƒымен:

Республика Президентiнiœ актiсiн шыƒаруда талап ететiн Президенттiœ Конституциялы• šклеттiгiн³œ жŸзеге асырылуы;

Конституцияда ж¾не šкiмет органдарыныœ •аза•стан хал•ыныœ алдындаƒы жауапкершiлiк заœдарында белгiленген мемлекеттiк билiктiœ барлы• тармаƒыныœ Ÿйлесiмдi ж•мыс iстеуiн •амтамасыз ету м¾ селелер³ шешiледi;

Парламенттiœ заœды мiндетiне кiрмейтiн, сондай-а• Ÿкiмет пен б ас•а да мемлекеттiк органдардыœ заœда кšрсетiлген мiндеттерiне жатпайтын м¾селелердi •••ы•ты• жŸйелендiру жŸзеге асырылады;

•аза•стан Республикасыныœ экономикалы• ж¾не саяси-¾леуметтiк дамуы стратегиялы• м¾селелер бойынша шешiмдер •абылдана ды.

Президент Конституция бойынша заœ •абылдайды (53-бап 4 пунктi, 61-бап 2 пунктi).

Республика Президенттiœ šкiмдерi Конституцияныœ, заœдардыœ ж¾не

– 132 –

Президент жарлы•тарыныœ негiзiнде ж¾не соларды орындау Ÿшiн шыƒарылады. Оныœ šкiмдерiмен ¾кiмшiлiк-šкiмдiк, жедел ж¾не жеке с и- паттаƒы м¾селелердi шешу жŸзеге асырылады. Республика Пре зидентiнiœ ••зыретiне с¾йкес конституциялы• м¾ртебесi жо• лауазымды т•лƒалар •ызметке таƒайындалады ж¾не босатылады.

•кiмет актiлерi. Нормативтiк жŸйеде б•л актiлер Ÿшiншi орында т•рады, олар заœдардыœ ж¾не Республика Президентi актiлер дiœ негiзiнде ж¾не соларды орындау Ÿшiн шыƒарылатын Ÿкiметтiœ нормативтiк актiлерi ж¾не •аулылары.

•кiмет актiлерi ал•алы• тŸрде оныœ отырыстарында дауыс беру ар•ылы •абылданады, оƒан Премьер-министр •ол •ояды.

Премьер-министр шыƒарƒан нормативтiк актiлер жеке šкiмдер жатады. •кiмет норма шыƒару саласында •••ыƒын жŸзеге асырад ы.

Министрлiктер, ведомстволар, мемлекеттiк комитеттер б•йры• ж¾не инструкцияларды шыƒарады. Олар тиiстi министрлiктер м ен мемлекеттiк комитеттердiœ бас•ару салаларындаƒы iстiœ жайы Ÿшiн жауап бередi.

Конституциялы• Кеœестiœ актiлерi шешiм тŸрiнде •абылданады. Конституциялы• Кеœестiœ актiлерi, оныœ мŸшелерiн³œ кšпшiлiк дауысымен ал•алы тŸрде •абылданады ж¾не оларƒа Тšраƒа •ол •ойƒа нƒа дейiн Конституциялы• Кеœестiœ м¾жiлiске •атыс•ан мŸшелерiнiœ •олымен бекiтiледi. Конституциялы• Кеœестiœ •аулысы оны •абылдаƒан кŸннен кŸшiне енедi ж¾не Республиканыœ бŸк³л аумаƒында мiндеттi болып саналады ¾рi тŸпкiлiктi ж¾не шаƒымдануƒа жатпайды.

Жоƒарƒы соттыœ актiлерiне – •Р сот билiгiнiœ Жоƒарƒы органныœ заœды нысанда еркiн бiлдiруi. Б•л Жоƒарƒы соттыœ •аулылары мен šзге де актiлерi. •Р Президент³н³œ 1995 жылƒы 20 желто•сандаƒы “•аза •- стан Республикасындаƒы соттар ж¾не судьялардыœ м¾ртебесi туралы” конституциялы• заœ кŸшi бар Жарлыƒыныœ 31-бабыныœ 1 тармаƒына с ¾йкес. Сот практикасыныœ м¾селелерi бойынша соттарƒа тŸсiнiк бер етiн нормативтiк •аулыларды •Р Жоƒарƒы сот Пленумыныœ •абылдауƒа ха- •ысы бар.

М¾слихаттар šз ••зыретiндегi м¾селелер бойынша шешiмдер, ал ¾кiмдер тиiстi ¾кiмшiлiк-аума•ты• бšлiнiстiœ аумаƒында орындалуƒа мiндеттi шешiмдер мен ¾кiмдер •абылдайды.

– 133 –

15 – та•ырып. НОРМАТИВТIК-•€•Ы•ТЫ• АКТIЛЕРДI Ж•ЙЕЛЕУ

•оƒамдаƒы •••ы•тыœ еœ кŸрделi негiзiн ••райтын нормативтi-

•••ы•ты• актiлер. Б•л жŸйеге •оƒамдаƒы •атынастарды ретте п-бас•а- рып отыратын нормативтiк актiлердiœ басым кšпшiлiгi кiредi. ••• ы•тыœ бас•а негiздерi (¾дет-ƒ•рып, мораль, дiни т.б. нормалар) жалпы мемлекеттiк •атынастарды реттеп, бас•ара алмайды, тек нор мативтiк актiлерге •осымша кŸш ретiнде ж•мыс ат•арады.

Нормативтiк актiлер •оƒамныœ, жеке адамдардыœ мŸдде-ма•са тын iске асыратын экономикалы•, саяси, ¾леуметтiк; €лтты•, халы•аралы• •атынастарды реттеп, бас•арады.

ДŸние жŸзiнiœ заœ ƒылымы •••ы•тыœ негiздерiн •••ы•ты• норма - лардыœ мазм•нымен тыƒыз байланыста реттеп, дамытады. Адам •оƒамыныœ тарихи диалектикалы• процесiнде нормативтiк актiлер б iрте-бiрте, эволюциялы• жолмен •••ы•тыœ еœ кŸрделi, еœ шешушi негiзiне а йналады. Кšне д¾уiрде нормативтiк актiлер тек мемлекеттiк •атынас тарды реттеп, бас•арып отырды. •оƒамныœ бас•а салаларындаƒы •атына старды ¾леуметтiк реттеп-бас•арып отырды. Кейiн нормативтiк актiлер сол салалардаƒы •атынастарды бiрте-бiрте šзi реттеп, бас•аруƒа кšшт i. •азiргi кезде ¾лемдегi барлы• мемлекеттерде •••ы•ты• нормалар •а тынастарды реттеп, бас•арудыœ басым тŸрiне айналып отыр.

Šйткенi •оƒамда мемлекеттiк билiктi iске асыруда, демократияны дамытуда, •••ы•ты• мемлекеттi •алыптастыруда нормативтiк актiлер еœ шешушi рšл ат•арады.

Нормативтiк-•••ы•ты• актiлердiœ мазм•ныныœ сипаттамасы:

1)Б•л актiлердi мемлекеттiœ билiк šкiлеттiгi бар органдары •аб ылдайды. •абылдаудыœ заœды т¾ртiбi болады. Оны орындау мiндеттi.

2)Б•л процесте мемлекеттiœ егемендiгi iске асып отырады. Оныœ маœыздылыƒын •абылданƒан нормативтiк актiлерден кšруге б олады.

3)Нормативтiк актiлердiœ мазм•ны •••ы•ты• нормалармен с¾йк ес, д¾лме-д¾л болуƒа тиiстi. Šйткенi мемлекеттiк органдар “актi” – деген атпен ¾ртŸрлi маƒынада ••жаттар шыƒарып жатады.

4)Нормативтiк актiлер заœды бšлу Ÿшiн мiндеттi тŸрде тиiстi ныс а- нында шыƒарылады. Онда барлы• реквизиттерi кšрсетiлуi •ажет.

Нормативтiк актiлердiœ šмiрге келуi, дамуы, šзгеруi, жаœаруы объективтiк процесс. Оныœ негiзгi себептерi: •оƒамныœ экономикасыныœ šзгеруi, соƒан с¾йкес •оƒамныœ саяси, ¾леуметтiк, м¾дени , тапты• мŸдде-ма•саттарыныœ šзгеруi.

134 –

Б•л объективтiк šзгерiстер šмiрге субъективтiк šзгерiстерд i •алыптастырады:

мемлекеттiк билiк дамып, жаœарады;

мемлекет пен •••ы•тыœ функциялары šзгерiп, нормативтiк а ктiлердi дамытады;

•••ы•ты• •атынастар прогрестiк šзгерiсте болады;

рухани сана-сезiм, бiлiм дамиды.

•оƒамдаƒы осы объективтiк ж¾не субъективтiк šзгерiстердi р еттепбас•ару Ÿшiн нормативтiк актiлер Ÿнемi Ÿзiлiссiз даму процесiн де болады. Б•л процестiœ сапалы дамуын •амтамасыз ету Ÿшiн:

•••ы•ты• шыƒармашылы•тыœ сапасын жа•сарту;

лауазымды т•лƒалардыœ к¾сiп•ойлыƒын, бiлiмiн, т¾жiрибесiн кšтеру;

мемлекеттiк органдардыœ •ызметiнiœ сапасын жа•сарту.

Сонымен, нормативтiк-•••ы•ты• актiлер – ресми заœды

нормативтi мемлекеттiк кŸшi бар нормалар.

Нормативтiк актiлер мемлекеттiк билiктi, саясатты орындайты н, •оƒамныœ, халы•ты• мŸдде-ма•сатын iс жŸзiне асыратын еœ сенiмдi, ше шушi ••ралы. Оныœ •••ы•тыœ бас•а негiздерiнен ерекшелiк белгi-нышандары:

нормативтiк актiлер мемлекеттiœ šкiлеттi органдарыныœ бек iткен немесе жалпы халы•ты• референдумда •абылданƒан нормала р;

нормативтiк актiлердiœ мемлекеттiк кŸшi бар ••жаттар, ерiкт i орындалмаса оны ерiксiз орындату мемлекеттiк органныœ мiндетi;

нормативтiк актiлер ресми тŸрде: заœ, •аулы, жарлы•, ереже т.б. тŸрде шыƒады, олардыœ заœды нысандары болады;

нормативтiк актiлер жалпы •оƒамды•, кŸрделi •атынастарды рет- теп-бас•арады.

Нормативтiк актiлердiœ тŸрлерi:

заœды кŸш³не •арай нормативтiк актiлер екi топ•а бšлiнедi:

заœдар ж¾не заœƒа т¾уелдi нормалар. Мемлекеттiœ д¾режесi ж оƒарылаƒан сайын нормативтiк актiлердiœ де заœды кŸшi жоƒарыла й бередi.

нормативтiк актiлердiœ мазм•нына •арай бiрнеше тŸрге бšлiн едi: šндiрiстiк, шаруашылы•, ¾леуметтiк, м¾дени т.б. •оƒамныœ салаларына с¾йкес;

нормативтiк актiлердiœ iс ¾рекетiнiœ шеœберiне •арай Ÿш тŸрi болады: •оƒамды• iс-¾рекеттер, шектеулi iс-¾рекеттер, тšтенше iс-¾рекеттер;

субъектiлерiне •арай (нормаларды •абылдаƒан мемлекеттiк органдар) нормативтiк актiлер Ÿш топ•а бšлiнедi: заœды шыƒарушы ор гандардыœ актiсi; заœды орындайтын органдардыœ актiлерi, сот жŸйес iнiœ актiлерi.

135 –

Заœ – •азiргi заманда мемлекеттiœ еœ жоƒарƒы нормативтiк актiсi. Ол •оƒамдаƒы еœ кŸрделi, маœызды м¾селелердi, •атынастарды •а мтиды. Заœ •оƒамдаƒы барлы• нормалардыœ “Атасы” – деуге болады. Заœныœ белгi –нышандары:

заœ парламентте немесе жалпы халы•ты• референдумда •аб ылданады;

заœ кŸрделi, маœызды м¾селелер бойынша •абылданады;

заœ арнаулы процедура ар•ылы •абылданады (ол òšðò-áåñ êåçåœíåí šòóãå òèiñòi);

заœды еш•андай орган тексере, šзгерте алмайды;

заœ •оƒамдаƒы нормалардыœ кiндiгi, атасы.

Заœныœ Ÿстемдiгi ар•ылы •оƒамдаƒы заœдылы•, т¾ртiп •амтама сыз етiледi. Заœ ар•ылы •оƒамныœ мŸдде-ма•саты, мемлекеттiк билi к, саясат iс жŸзiне асады. Заœ ар•ылы адамдардыœ бостандыƒы мен •••ы• тары, демократияныœ бас•ада талаптары •алыптасады.

•аза•стан мемлекет³нiœ Парламентi заœ шыƒару •ызметiн жŸз еге асыратын Республиканыœ еœ жоƒарƒы šкiлдi органы (49–6. 1–т.). Парламент аса маœызды •оƒамды• •атынастарды реттейтiн заœдард ы шыƒаруƒа ха•ылы.

Заœƒа т¾уелдi нормативтiк актiлер – б•л актiлер тšрт тŸрге б šлiнедi: жалпы •оƒамды•, жергiлiктi, ведомстволы• ж¾не мекемелiк актi лер. Жалпы •оƒамды• актiлер – мемлекеттiк ¾кiмшiлiк-территориясы на толы• заœды кŸшi бар актiлер (Президенттiœ жарлы•тары, Ÿкiметтiœ •аулылары). Жергiлiктi бас•ару органыныœ актiлерi – м¾слихаттыœ шешiмдерi, šкiмдердiœ б•йры•тары. Ведомстволы• актiлер министрлiктер дiœ б•йры•- тары, шешiмдерi, инструкциялары. Мекемелердiœ šз аппаратыныœ iшкi т¾ртiбiн реттейтiн актiлер.

Сот билiгiнiœ актiлерi – Конституцияныœ 75-бабына с¾йкес •аза•- стан Республикасында сот тšрелiгiн тек сот •ана жŸзеге асы рады. Сот билiгi азаматтардыœ •••ы•тарын, бостанды•тары мен заœды м Ÿдделерiн •орƒауды жŸзеге асыруƒа арналƒан. Сот билiгi Республикамыздыœ нормативтiк актiлерiнiœ ж¾не халы•аралы• шарттарыныœ негiз iнде туындайтын барлы• iстер мен дауларƒа •олданылады. Сот билiгi сот iсiн жŸрг³зудiœ азаматты•, •ылмысты• ж¾не заœмен белгiленген šзге де нысандары ар•ылы жŸзеге асырылады. Соттыœ шешiмдерi, Ÿкiмдерi, šзге •аулылары сондай-а• олардыœ заœды šкiмдерi, талаптары, тапсырмалары мен бас•а šтiнiштерi Республиканыœ бŸк³л аумаƒында барлы• мемлекеттiк органдардыœ, •йымдардыœ, лауазымды адамдар мен азаматтардыœ орындауы Ÿшiн мiндеттi болып табылады.

– 136 –

Сот тšрелiгiнiœ •аƒидалары:

адамдардыœ кiн¾лi екендiгi заœды кŸшiне енген сот Ÿкiмiмен танылƒанша ол •ылмыскер емес деп есептеледi;

бiр •••ы• б•зушылы• Ÿшiн ешкiмдi де •айтадан •ылмысты• нем е- се ¾кiмшiлiк жауап•а тартуƒа болмайды;

айыпталушы šзiнiœ к³н¾сiздiгiн д¾лелдеуге мiндеттi емес;

адамныœ кiн¾лi екендiгi жšнiндегi кез келген кŸдiк айыптаушыныœ пайдасына •арастырылады.

заœсыз т¾сiлмен алынƒан айƒа•тардыœ заœды кŸшi болмайды .

•ылмысты• заœды ••састыƒына •арай •олдануƒа жол берiлме йдi (конституцияныœ 77–áàáû).

•аза•стан Республикасыныœ Жоƒарƒы Соты – жалпы юрисдикция соттарыныœ •арауына жататын азаматты•, •ылмысты• ж¾не бас•а iстер жšнiндегi мемлекеттегi сот билiгiнiœ жоƒарƒы органы. Заœда кš зделген iс жŸрг³зу нысандарында олардыœ •ызметiн •адаƒалауды жŸзеге асырады, сот т¾жiрибесiнiœ м¾селелерi бойынша тŸсiнiктемелер берiп отырады (прецеденттiк тŸсiнiк бередi).

Конституциялы• ба•ылау •аза•стан Республикасында Конституциялы• Кеœестiœ ••зыретiнде. Ол маœызды демократиялы• институттыœ бiрi болып саналады, Конституцияныœ Ÿст³нен •арауды ж¾не оныœ тiкелей ы•палын •амтамасыз етудi, азаматтардыœ жоƒарƒы деœгейдегi •••ы•тары

мен бостанды•тарын •орƒауды, билiктiœ бšлiсу •аƒидаларын орындауды т.б. жауапты •ызметтердi ат•арады.

•оƒамныœ объективтiк даму процесiне с¾йкес нормативтiк ак тiлер сан жаƒынан да, сапа жаƒынан да кŸрделi дамып, кейбiр нормаларды œ бiрбiрiне •айшы келуi де, немесе •айталануы да, кемшiлiктерi де мо лаяды. Осы сан алуан нормативтiк актiлерден šздерiне керектерiн тауып алып, пайдалану, жеке ж¾не заœды т•лƒаларƒа šте •иын м¾селе. Сонды•тан, мемлекет •абылдаƒан нормативтiк актiлер жiктелiп, топтасты рылып отырылады, оныœ ¾ртŸрлi ¾дiс-т¾сiлдерi болады:

1) Еœ кŸрделi тŸрi: инкорпорация, кодификация, консолидация:

Инкорпорация – нормалардыœ мазм•нын šзгертпей сала-салаƒа бšлiп, алфавит бойынша, норманыœ шы••ан уа•ытына с¾йкес жŸйеге келтiру. Сол ар•ылы нормативтiк актiлердiœ жина•тарын шыƒару. Инкорпорацияныœ тŸрлерi:

ресми инкорпорация – мемлекеттiк органныœ жасаƒан жинаƒы. Б•л жина••а сiлтеме жасауƒа болады;

бейресми инкорпорация – жеке ж¾не заœды т•лƒалардыœ жасаƒан жина•тары, оƒан сiлтеме жасауƒа болмайды;

137 –

хронологиялы• инкорпорация – норманыœ •абылданƒан уа•ыттарына с¾йкес жŸйеге келтiру;

жŸйелiк инкорпорация – •••ы•тыœ жŸйесiне немесе •атынастардыœ жŸйесiне с¾йкес нормаларды жина•тау; Б•л маœызды жина• деуге болады. Оныœ iшiндегi еœ кŸрделiсi – заœдардыœ жинаƒы (свод законов). Бас•а жина•тардан заœ жинаƒыныœ ерекшелiктерi:

1) Жина• заœ шыƒарушы органныœ н•с•ауымен жасалып, парламентте бекiтiледi.

2) Жина•тыœ жасалу процесiнде ескiрген нормалар алынып, кемшiл³ктерi болса толы•тырылып, жетiспейтiн жерлерi болса ж аœа нормалар •абылданып •оƒамдаƒы •••ы• толыƒымен жаœарып шыƒа ды.

3) Жина••а •оƒамдаƒы ескiрмеген, заœды кŸшi бар нормативтiк актiлердiœ барлыƒы кiргiзiлiп, мемлекеттiœ еœ негiзгi заœды жин аƒына айналады.

М•ндай т¾жiрибе – заœдар жинаƒын жасау мемлекеттердiœ кšпшiлiгiнде кездеседi. •азiргi кезде •аза•стан Республикасы хронологиялы• ж¾не жŸйелiк жина•тар жасау Ÿшiн барлы• нормативтiк актiлердi сала-салаƒа топтастырып, реттеп, тiзiм жасап жатыр.

Сонымен, инкорпорация ар•ылы нормативтiк актiлер тек сырттай реквизиттерiне с¾йкес жина•талады. Олардыœ iшкi мазм•нына инкорпорация тиiспейдi, кемшiлiктерiн жоя алмайды.

Нормативтiк актiлердiœ iшкi ••рылысындаƒы кемшiлiктердi, ол•ы лы•- тарды, •айталауды жою жолы, оларды бiрiктiрiп, бiр кŸрделi нормативтiк актiге айналдыру •ажет. Б•л жолды консолидация деп атайды. Консолидация šзiнiœ ••рамына кiрген барлы• нормалардыœ орнындаƒы бiрiккен бiр актi болып саналады. Оныœ šзiнiœ жаœа ресми реквизиттерi б олады: актiнiœ аты, шыƒарƒан мекеменiœ аты, уа•ыты номерi, орны. Б•л нормативтiк акт •••ы• шыƒармашылы•тыœ бiр тŸрi деуге болад ы.

Консолидация процесiнде нормативтiк актiлердiœ •оƒамдаƒы •атынастарды реттеп-бас•ару мазм•нына тиiспейдi, тек нормаларда ƒы •айталауды, ол•ылы•ты, кемшiлiктi тŸзетiп жŸйеге келтiру. Консолидацияныœ šзiне т¾н ерекшелiктерi:

1) Консолидация процесiн жŸргiзетiн заœ билiгiнiœ органдары. Сонды•тан, консолидация заœ шыƒармашылыƒыныœ бiр тŸрi.

2) Консолидацияда бiрiктiрiлген нормативтiк актiлердiœ заœды кŸштерi жойылады. Оныœ орнына бiрiккен нормативтiк актiнiœ заœды кŸш i келедi. •азiргi заманда нормативтiк актiлердi консолидация ар•ылы жŸйе-

леу процесi мемлекеттердiœ кšпшiлiгiнде šте кеœ пайдаланады . Бiздiœ •аза•стан мемлекетiмiзде осы баƒытта н¾тижелi ж•мыстар жŸргiзiлуде.

138 –

Кодификация – нормалардыœ мазм•ныныœ ••састыƒына •арай жiктеп, ƒылыми т•рƒыдан салаƒа, тарауƒа, та•ырып•а, баптарƒа бšлiп,

•••ы•ты• нормалардыœ •олдануын жеœiлдету. Б•л процесте нормативтiк актiлер šте кŸрделi жаœа заœ шыƒармашылы• кšз•арастан šтiп парламентте бекiтiледi.

Нормативтiк актiлердi кодификациялау процесiнде олардыœ мазм•ны šзгерiп, ескiрген нормалар алынып, •айталануы жойылып, ол•ы лы•тары толы•тырылып жаœа мŸдде-ма•сат•а с¾йкес жаœарып бiр са лада бiрт•тас кодекс болып шыƒады. Кодекстiœ iшкi ••рылымы šте кŸрделi: тараулар, бšлiмдер, баптар. Бiра•, олардыœ ара•атынасы т•ра•ты, ы•шамды, ƒылыми байланысты, •олдануƒа, пайдалануƒа ыœƒайлы. ••• ы•ты• нормаларды iске асыруƒа, д•рыс, уа•ытында орындауƒа маœызы šте зор.

Сонымен, кодификацияныœ šзiне т¾н ерекшелiктерi:

1)Нормативтiк актiлердiœ жŸйелеу процесiнде мазм•ныныœ šзг еруi, барлы• кемшiлiктер³нiœ жойылуы, жаœарып •••ы•тыœ салалары на с¾йкес бiрт•тас кодекс болып шыƒуы.

2)Кодекстердi жаœарту, šзгерту тек парламенттiœ ••зыретiндегi – šкiлеттiгiндегi м¾селе.

3)•оƒамдаƒы •••ы•тыœ сапасын жа•сартудыœ еœ маœызды, негiзгi жолы.

Кодификацияныœ тŸрлерi: Конституция, Кодекс, ережелер, жарнама, ¾скери заœ, зейнеткерлер заœы, темiржол заœы т.б.

•азiргi заманда мемлекеттердiœ басым кšпшiлiгiнде кодификация кеœiнен •олданылады. Бiздiœ мемлекетiмiзде де кодификация жа•сы дамып келедi.

•оƒамдаƒы нормативтiк актiлердi жŸйеге келтiрудiœ екiншi ¾дiсi – барлы• нормативтiк актiлердi жина•тау, са•тау, ба•ылау ж¾не оларды пайдалану, •олдану ж•мыстарын жеœiлдету т¾сiлi.

Нормативтiк актiлердi жина•тау, са•тау, ба•ылау мемлекеттiк органдардыœ, •оƒамды• •йымдардыœ, саяси партиялардыœ, к¾сiби од а•тыœ мiндеттерi. Олар 10–15 жылдар šздерiнде са•тап, мемлекеттiк арх ивке тапсыруƒа тиiстi. Мемлекеттiк архив ол материалдардыœ баƒа лы, керектi ••жаттарды, естелiктердi, ƒылыми-техникалы•, м¾дени, бiлiм же тiстiктерiн м¾œгi са•тауƒа мiндеттi. Бiразын 50–100 жыл šткеннен кейiн актiлеп жоюƒа болады.

•оƒамдаƒы барлы• нормаларды бiлу, олар туралы жедел тŸрде тŸсiнiк беру ¾р мемлекеттiœ кезек кŸттiрмейтiн мiндетi. Б•л iстi мемлек ет ба•ы- лауƒа алып, •атаœ т¾ртiп орнатып, •••ы•ты• нормаларƒа жедел тŸрде

139 –

тŸсiнiк берудi •амтамасыз етiп отырады. Ол Ÿшiн мемлекет барлы• заœды кŸшi бар нормаларды толы• есепке алып, жина•тап отырады .

Мемлекеттiк есепке алудыœ ¾дiс-т¾сiлдерi:

кiтапшалы• есепке алу: алфавит, хронологиялы•, сала, жŸйелiк бойынша;

картотекалы• есепке алу: норманыœ, мекеменiœ àòû-æšíi, øûƒ àðƒàí æåði, óà•ûòû, íšìåði;

автоматикалы•-механикалы• есепке алу: ЭВМ т.б.;

компьютерлiк есепке алу: еœ кŸрделi, еœ шапшаœ ж¾не кšпке шыдайтын, са•талатын жŸйе.

– 140 –