Жоламан .Д ТГП (6)
.pdf•••ы•ты• сана •оƒамныœ •••ы•ты• šмiрiн жандандыру ж¾не да мытуƒа Ÿлкен Ÿлес •осады.
1.•••ы•ты• сана – •••ы• нормаларын •алыптастырудыœ •ажеттi шарты. Олай дейтiн себебiмiз, •••ы•ты• нормалар заœ шыƒару о рганыныœ саналы тŸрдегi ерiктi •ызметi ар•ылы šмiрге келедi. Адамда рдыœ белгiлi бiр мŸдделерi мен •ажеттiлiктерi заœ нормаларында бей неленбестен б•рын, ол нормаларды ••рушы лауазымды т•лƒалардыœ ой-сана- сынан šтедi. Сонды•тан да, •••ы• нормаларыныœ сапасы олард ыœ •оƒамды• даму •ажеттiлiгiне с¾йкес келедi, ол нормаларды ••ратын органныœ
•••ы• кšз•арасы, •••ы• санасыныœ деœгейiмен тыƒыз байланы ста болады.
2.•••ы•ты• сана •••ы• нормаларыныœ на•ты ж¾не толыƒымен iс ке асырылуыныœ еœ басты шарты. •••ы•ты• нормаларыныœ талапт ары тiкелей азаматтарƒа •ойылады. Б•л талаптарда олардыœ сана лы тŸрдегi ерiктi ¾рекеттерi ар•ылы орындалады. Яƒни неƒ•рлым •••ы•ты • сананыœ деœгейi жоƒары болса, соƒ•рлым •••ы• нормаларыныœ ере желерi на•тыра• орындалады.
•оƒамды• м¾дениет саласында •••ы• м¾дениетiнiœ жетiстiкте рiн ƒана бас•арып реттеп отырады. М¾дениет šзiнiœ даму процесiнде •о ƒамныœ рухани байлыƒын, халы•тыœ сана-сезiмiн дамытып, жоƒарƒы д¾р ежеге кšтередi. •••ы•та šз кезегiнде м¾дениеттi •орƒап, реттеп оты рады. Осыдан келiп •••ы•ты• м¾дениет •алыптасады. Ол šзара байланы сты элементтер ар•ылы кšрiнiс табады.
– •оƒамдаƒы •••ы•ты• сананыœ жаƒдайы, •••ы•ты тŸсiнудiœ деœгейi, заœдылы•тыœ талаптарын орындау •ажеттiгiн тŸсiну.
– çàœäûëû•òû ñà•òàó;
– заœ шыƒарудыœ ерекшелiгi, оныœ мазм•ны мен нысанына кšœiл бšлу;
– сот, прокуратура бас•а да заœ органдарыныœ ж•мыс ат•ару сипаты. Сонымен сана – объективтi шынды•ты идеалды тŸрде бейнелеудiœ адамƒа т¾н еœ жоƒарƒы нысаны. Сана адамныœ šз болмысы мен о бъективтi дŸниенiœ м¾н-жайын, мазм•нын, •ƒымын бiлуiнде белсендi •ызмет ат•аратын психикалы• процестердiœ (тŸйс³ну, сезiну, •абылдау, ойлау т.б.) заœды н¾тижесi болып табылады. Сана негiзiнен жеке адам санасы ж¾не
•оƒамды• сана болып екiге бšлiнедi.
Сана адамдардыœ šзара iс-¾рекеттерiнiœ н¾тижесiнде šмiрге ке лiп, дамып, еск³рiп, жаœарып жатады. Б•л объективтiк šте кŸрделi п роцесс, сан-алуан баƒыт•а, жŸйеге бšлiнiп •оƒамныœ сана-сезiмiн топт астырып •алыптастырады. Оныœ негiзгi нысандары: саяси, моральды•, €л тты•,
–151 –
эстетикалы•, дiни, •••ы•ты• т.б. сана-сезiмдер. Б•лар бiр-бiрiмен тыƒыз байланыста дамып отырады.
Мемлекет ж¾не •••ы• теориясы •оƒамдаƒы сана-сезiмнiœ объе ктивтiк даму процесiне с¾йкес •••ы• саналыƒыныœ маœызын дамытып, ныƒайтып отырады. •••ы•ты• сана-сезiмнiœ мазм•ны тšрт жŸйедегi •арым- •атынастарды •амтиды: •оƒамдаƒы нормативтiк актiлердiœ даму, жаœару, орындалу, •орƒау процесiн, оƒан халы•тыœ сана-сезiмiнiœ ¾серiн, кšз•а- расын, iс-¾рекетiн бiрiктiредi.
•••ы•ты• сана-сезiмнiœ негiзгi функциялары: бiрiншi – халы•тыœ
•••ы•ты• бiлiмiн арттыру; екiншi – сана-сезiмдi д•рыс дамыту Ÿш iн т¾жiрибелiк ж•мысты жа•сарту; Ÿшiншi – •оƒамдаƒы •атынастар ды реттеудi, бас•аруды жа•сарту Ÿшiн адамдардыœ сана-сезiмiн кšтеру.
•••ы•ты• сана-сезiм нормативтiк актiлердiœ негiзгi, •оƒамдаƒ ы •атынастарды д•рыс реттеушi, бас•арушы кŸш. Ол •••ы•ты• нормалар дыœ д•рыс дамуына, д•рыс орындалуына ж¾не оныœ болашаƒын д•ры с болжауƒа šте зор ¾сер етедi.
–•••û•òû• сана-сезiмнiœ ерекшелiктерi:
–•••û•òû• сана-сезiм •оƒамдаƒы тек нормативтiк актiлер мен ••былыстарды, •атынастарды бейнелейдi. Ол жаœа нормалардыœ •а былдану ж¾не олардыœ процесiн •амтиды. Саяси, моралды•, •лтты• т.б. кšз•арастар •••ы•ты• сана-сезiмге ¾сер етiп, •••ы•ты• нормалардыœ д•рыс дамуына, орындалуына ы•пал етедi;
–•оƒамныœ даму процесiн, ••былыстарын сана-сезiм •••ы•ты• т•рƒыдан сезiнiп, сол позициядан •орытынды т•жырымдар жасап, баƒ а бередi. Мысалы: •••ы•ты• •атынас, •••ы•ты• жауапкершiлiк, •••ыты• т¾ртiп т.б.
Сонымен, •оƒамдаƒы •••ы•ты дамыту Ÿшiн, заœдылы•ты, т¾ртiпт i •атаœ са•тау Ÿшiн •••ы•ты• сана-сезiмнiœ маœызы šте зор. Б•л сана-сезiмдi •оƒам кšлемiнде дамыту керек, ¾сiресе заœгерлердiœ, органда •ызмет ат•аратын азаматтардыœ бiлiмi, т¾жiрибесiн, сана-сезiмiн кšтерудi •ажет етедi. Сонда ƒана •оƒамда заœдылы•, •••ы•ты• т¾ртiп болады.
Халы•тыœ, ¾сiресе заœгерлердiœ белсендiлiгi Ÿш тŸрлi, Ÿш деœге йде болады: бiрiншiсi – •••ы•тыœ субъектiлерi šзара •атынасты тек д•рыс бас•арып, жаœалы••а •мтылмау – сылбыр, енжар деœгейi; екiншiсi – эвристикалы• деœгей – •••ы•тыœ субъектiлерiнiœ жаœалы••а талпынып, м¾селенi шешудiœ жаœа жолдарын табу; Ÿшiншiсi – интеллектуалды• деœгей – жаœалы•ты ашуда Ÿзiлiстiœ болмауы, жоƒары д¾режеде белсендiлiктi кšрсету. Белсендiлiктiœ соœƒы екi тŸрi •••ы•ты• санасезiмнiœ дамуына šте зор ¾сер етедi.
–152 –
•••ы•ты• сананыœ мазм•ны ¾р таптыœ, •оƒамныœ экономикалы•, саяси, м¾дени, šмiрiнде алатын орнына байланысты. •••ы•ты• с ана халы•тыœ саяси ж¾не •••ы•ты• жауапкершiлiгiн арттырады, šздерiнiœ заœдарда кšрсетiлген •••ыƒы мен мiндеттерiн адал орындап отыр уына, мемлекет ж¾не еœбек т¾ртiбiн •атаœ са•тауƒа зор Ÿлес •осады.
•оƒамды• сана-сезiмнiœ бас•а нысандарына •араƒанда •••ы•т ы• сана адамдардыœ ой-šрiсiне, рухани ойлану процесiне šте зор ¾сер етедi. Себебi
•••ы•ты• •атынаста адамдар нормативтiк актiлердi б•лжытпай орындаулары керек, екi жа•ты •••ы• пен мiндет бар, д•рыс орындалмаса жауапкершiлiк бар. Сонды•тан, •••ы•ты• •атынастардыœ субъектiлерiне тŸсетiн ауыртпашылы• айтарлы•тай мол.
•••ы•ты• сана-сезiм šзiнiœ ••рылымы жаƒынан екi тŸрге бšлiне дi: к••ы•ты• идеология ж¾не •••ы•ты• психология.
•••ы•ты• идеология дегенiмiз – •оƒамдаƒы ••былыстарды, •атынастарды •••ы• т•рƒысынан ƒылыми жŸйеге келтiру. •••ы• жšнiндегi пiкiрлер мен кšз•арастар белгiлi бiр жŸйеге тŸсiрiлiп, ƒылыми н егiзде д¾лелденген кŸйде болады. Б•л идеологияны •алыптастыруƒ а заœгерлер, саясатшылар, экономистер, философтар, тарихшылар т.б. мамандар •атынасады. •••ы•ты• идеология •оƒамдаƒы ¾р баƒыттаƒ ы, ¾р саладаƒы ма•саттарды бiрiктiрiп, дамытады.
•••ы•ты• психология дегенiмiз – •оƒамныœ •••ы•ты• сезiмiн, а•ылойын, ¾дет-ƒ•рып, д¾стŸрiн бiрiктiру. Жеке адамдардыœ, •оƒам мŸшелерiн³œ ¾ртŸрлi топтарыныœ санасында – заœдарƒа олард ыœ •олданылуына байланысты туƒан ¾серлер, кšœiл-кŸйi ж¾не сезiмдер ж атады. •оƒамды• кšлемде осы м¾селелердi бiрiктiрiп дамытып, халы•ты œ санасезiмiн кšтерiп, демократияны ныƒайту, •••ы•ты• мемлекет •алыптастыру.
•••ы•ты• сана-сезiмнiœ жŸйелерi мен тŸрлерi:
1) •атынастыœ субъектiлерiне •арай •••ы•ты• сана-сезiм Ÿшке бšлiнедi: жекелiк, топты•, •оƒамды• сана-сезiм. Б•л Ÿшеуi бiр-бiрi мен тыƒыз байланысты. Сонымен бiрге олардыœ šз дербестiгi болад ы. ½р жеке адамныœ сана-сезiмi ¾р деœгейде болады: šте жа•сы д¾реж еде, жа•сы, орташа, нашар д¾режеде. Егерде топтыœ, басым кšпшiлiг iнiœ санасезiмi šте жа•сы д¾режеде болса, онда б•л топтан жа•сылы•ты кŸтуге болады. Топтыœ кšпшiлiгiнiœ, керiсiнше, сана-сезiмi нашар болса ол топтан жа•сылы•, кŸтуге болмайды.
Осы ¾дiс-т¾сiлмен •оƒамныœ сана-сезiмiнiœ д¾режесiн, деœгейiн б iлуге болады. Сол ар•ылы •оƒамныœ •ай саласында, адамдардыœ •ан дай то-
– 153 –
бына ж•мыс жасау баƒытын аны•тауƒа болады. Осылай •оƒамныœ санасезiмiн реттеп – бас•арып отыруƒа болады.
2) Мазм•ныныœ тереœдiгiне •арай •••ы•ты• сана-сезiм таƒы да Ÿ шке бšлiнедi: кŸнделiктi •••ы• саналыƒы, к¾сiп•ойлы• •••ы• санал ыƒы, теориялы• •••ы• саналыƒы. Адамдардыœ кŸнделiктi •••ы•ты• са на-сезiмi олардыœ рухани, парасаттылы•, инабаттылы•, šмiр т¾жiрибесi а р•ылы •алыптасады.
К¾сiп•ойлы•, •••ы• саналыƒы •оƒамныœ ¾р саласында ж•мыс iс тейтiн заœгерлердiœ т¾жiрибесi ар•ылы •алыптасады. Олардыœ •••ы• ты• бiлiмi де, т¾жiрибесi де мол болƒанды•тан сана-сезiмдерi кšпшiлiгiнiœ жоƒары д¾режеде болады. Сонды•тан, •••ы•ты• нормалар д•рыс орынд алып, заœдылы•, •••ы•ты• т¾ртiп жа•сы дамиды.
Теориялы• •••ы• саналыƒы •оƒамдаƒы заœ ƒылымыныœ жан-жа•ты жа•сы даму ар•ылы •алыптасады. Жа•сы дамыƒан заœ ƒылымы • оƒамныœ сана-сезiмнiœ д¾режесiн, деœгейiн кšтередi, сол ар•ылы ••• ы•тыœ жа•сы дамуына зор ¾сер етедi.
•••ы•ты• сана-сезiмнiœ б•л жŸйелерi мен тŸрлерiнiœ •оƒамда а т•а- ратын ж•мыстары šте зор. Олар б¾рi бiрiгiп •••ы•ты• нормалар ды šмiрге ¾келедi, оны дамытады, олардыœ д•рыс орындалуына жан-жа•ты Ÿлес •осады. •оƒамдаƒы •••ы•ты• саналы•тыœ деœгейi неƒ•рлым жо ƒары болса соƒ•рлым заœдылы• та, •••ы•ты• т¾ртiп те жа•сы дамид ы.
•••ы•ты• сананыœ субъектiлерi, ¾леуметтiк т•рƒыдан бiрнеше тŸрге бšлiнедi:
–жеке адамныœ •••ы•ты• санасы есiн бiлгеннен •алыптаса ба стай-
äû;
–•жымды• •••ы•ты• сана. ½р •жымныœ •ызметiнiœ ерекшелiктер iне байланысты •жымды• •••ы•ты• сана-сезiм •алыптасады;
–•оƒамды• •••ы•ты• сана. Адамдар жасына, жынысына, •лтына , ¾леуметтiк жаƒдайына байланысты сан алуан бiрлестiктерге бšлiнедi. ½р топтыœ ерекшелiктерiне байланысты •••ы•ты• ой-санасы, кšз •арасы •алыптасады.
–халы•тыœ •••ы•ты• санасы. •аза•стан хал•ы мемлекеттiк б илiктiœ бiрден-бiр бастауы, •айнар б•лаƒы. Демек, халы•тыœ да •••ы••а šз кšз•а- расы, сана-сезiмi бар.
•••ы•ты• сананыœ тарихи даму кезеœдерi мен типологиясы жо бамен тšрт д¾уiрге бšлуге болады: кšне д¾уiр, орта ƒасырлар, жаœа к езеœ ж¾не •азiргi заман.
Кšне д¾уiрде еш•андай •••ы•ты• сана деген жеке заœды •ƒым болƒан
–154 –
жо•. Орта ƒасырларда да •••ы•ты• сана толы• •алыптас•ан ж о•, аздап б•л туралы пiкiрлер, зерттеулер болды.
XVI–XVIII ƒасырларда кšптеген пiкiрлер, ƒылыми зерттеулер šмiрге келдi. •оƒамды• ƒылымдардыœ алдына кšп талаптар •ойылды: д е- мократияны дамыту, абсолюттiк монархияны жою, мемлекеттiк билiктi бšлу, адамдардыœ табиƒи бостанды•тарын, •••ы•тарын шектеуге жол бермеу т.б.
•азiргi заманда •••ы•ты• сана šмiрде де, ƒылымда да жан-жа•т ы зерттелiп •оƒамныœ, мемлекеттiœ дамуына зор Ÿлес •осуда: мемлекеттiк аппарат кŸрделi дамуда, заœ шыƒармашылы• процесс сапалы ж•мыс жасап, •оƒамдаƒы барлы• •арым-•атынастарды реттеп-бас•аруда.
Сонымен, •••ы•ты• сана – •оƒамдаƒы •••ы•ты• ••былыстарƒа адамдардыœ сезiмдерiнiœ, ¾серлерiнiœ, кšз•арастарыныœ, пiкiрлерiнiœ , баƒаларыныœ жŸйесi; ол заœ шыƒарудыœ, нормативтiк актiлердiœ д•рыс орындалуыныœ, •••ы•тыœ сапалы дамуыныœ негiзгi шешушi механизм i деуге болады.
2. •аза•станда •••ы•ты• сананы жа•сарту баƒыттары
•оƒамды, мемлекеттi дамытуда, оныœ •••ыƒын ныƒайтуда •уатты ••ралдыœ бiрi – еœбекшi б••ара. Сонды•тан заœ жобаларын тал•ылауƒа,
•••ы•ты• нормалардыœ д•рыс •олдануына, мŸлтiксiз орындалу ын ба- •ылауƒа олар белсене •атысады. •••ы•ты• сананы заœды мiнез-••лы• деп те атайды. Б•л •••ы• нормаларыныœ н•с•ауларына с¾йкес келетiн жеке т•лƒаныœ сана-сезiмi. Осы сана-сезiм ар•ылы заœ орындал ады, жŸзеге асырылады. Егер адамдардыœ мiнез-••лы•тары •••ы• н ормаларыныœ талаптарына с¾йкес келсе, онда •••ы•ты• т¾ртiп ныƒа яды.
•••ы•ты• сана-сезiм ар•ылы •оƒам бас•арылады, оныœ šмiрi •ал ыпты жаƒдайда жŸргiзiледi, азаматтардыœ •••ы•тары мен бостанды •тары жŸзеге асырылады. М•ны азаматтардыœ кšбi тŸсiнедi, сонды•тан ••• ы•ты• •атынастардыœ басым кšпшiлiгi заœды мiнез-••лы• негiзiнде •• рылады. Азаматтар •••ы•тыœ талабын белсендiлiкпен немесе енжарлы •пен орындайды. Соƒан с¾йкес сана-сезiм екiге бšлiнедi: белсендi заœды м iнез-••лы• ж¾не б¾сеœ (енжар) заœды мiнез-••лы•.
Белсендi заœды мiнез-••лы• – лауазымды т•лƒалардыœ, азаматтардыœ šз бастамасы мен белгiлi ма•сат•а бейiмделген заœды ¾ре кеттерi. Б•л мiнез-••лы•тыœ тŸрлерi сан алуан, Ол – субъектiлердiœ šз м iндеттерiн адал ниетпен, сапалы ат•арып, азаматтардыœ šздерiне жŸкте лген
– 155 –
мiндеттерiн •алты•сыз саналы тŸрде орындауы, сонымен •атар •••ы•тарын жŸзеге асыра отырып мемлекеттiœ, •оƒамды• •йымдардыœ ж•мысына белсене •атысып ¾лiнше кšмектесу, заœдардыœ жобаларын тал•ы- лауда бет кšрсетiп, šз пiкiрiн ортаƒа салу – мiне, •••ы•ты• белсендiлiкке осындай ¾рекеттер жатады.
Енжар заœды сана-сезiмнiœ кšрiнiсi де сан алуан. Азамат šзiне ж Ÿктелген мiндеттердi сала•ты•пен орындайды, нормативтiк актiлер дi жŸзеге асыруƒа енжарлы•пен, нем••райлы•пен •арайды. М•ндай мiнез -к•лы• екi тарапта да •тылыста болады. Мысалы, шартты •атынаста су бъектiлердiœ екеуi де немесе бiреуi мiндеттерiн д•рыс орындамаса екi жаƒы д а •тылыста болады, зиян шегедi. М•ндай енжар мiнез-••лы• басым болса, ме млекетке де зиян келедi.
•оƒамныœ экономикалы•, ¾леуметтiк, м¾дениеттiк дамуы жа•сы деœгейде болса адамдардыœ сана-сезiмi де сол д¾режеде болады. О сыƒан с¾йкес •оƒамныœ •••ыƒы да жа•сы дамып, •атынастарды жа•сы реттепбас•арып отырады.
Егерде •оƒамныœ экономикалы•, ¾леуметтiк дамуы даƒдарыс•а •шыраса онда сана-сезiмнiœ сапасы тšмендеп, •••ы•ты• нигилизм , нем••райдылы• етек жая бастайды. •ылмыстыœ саны кŸрт šседi, •оƒамда ƒы заœдылы• пен •••ы•ты• т¾ртiп нашарлайды. Оныœ себептерi:
1)Азаматтардыœ кšпшiлiг³нде демократиялы• м¾дениеттiœ жо• тыƒы.
2)•îƒàìäà ¾êiìøiëiê-¾ìiðøiëiê æŸéåíiœ •çà• óà•ûò šìið ñŸðói.
3)Ескi мемлекеттiœ ыдырауы, жаœа жŸйенiœ толы• •алыптаса •ой-
ìàóû.
4)•îƒàìíûœ экономикалы•-¾леуметтiк деœгейiнiœ нашарлауы. •азiргi šтпелi кезеœде •аза•стан Республикасыныœ алдында т•рƒан
мŸдде-ма•саттар šте кšп. Солардыœ бiрi – хал•ымыздыœ •••ы•ты• сауаттылыƒын кšтеру, оныœ негiзгi баƒыттары:
–елiмiзде •••ы•ты• т¾рбие ж•мысын жа•сарту. Б•л iске •оƒам болып кiрiсу;
–т¾рбие ж•мысын барлы• баƒытта жандандыруƒа кšœiл бšлу; и набаттылы•, парасаттылы•, патриотты•, т¾ртiпшiлiк, еœбекшiлдiк, дiни т.б. баƒыттарда;
–халы•тыœ рухани сана-сезiмiн, бiлiмiн жа•сарту;
–мемлекеттiœ заœ шыƒару, •••ы•ты• нормаларды орындау ж•мысын жа•сарту;
–мемлекет аппараттарындаƒы •ызметкерлердiœ маманды• са пасын кšтеру;
–156 –
– çàœäûëû••à, •••û•òû• ò¾ðòiïêå •àòàœ áà•ûëàó æŸðãiçó.
Осы кšрсетiлген баƒыттар ар•ылы •••ы•ты• т¾рбиенi жа•сарт у тек аппараттыœ ƒана ж•мысы емес. Б•л кŸрделi ж¾не šте šзектi iск е •оƒамдаƒы барлы• бiрлестiктер, ода•тар, •жымдар, саяси аƒымдар ме н •йымдар белсендi тŸрде •атысулары керек.
•••ы•ты• т¾рбиенi жа•сарту Ÿшiн •оƒамныœ экономикалы•, ¾леуметтiк жаƒдайын, жа•сарту, демократияны, бостанды•ты, теœдiктi дамыту керек, сонда ƒана iс н¾тижелi болады.
Сонымен, •••ы•ты• сананыœ сапасын жа•сартып, •оƒамдаƒы он ыœ маœызын кšтеруге зор Ÿлес •осатын •••ы•ты• психология мен •••ы•ты•
идеология. Б•л психология мен идеологияны теœестiрсек идеология басым болады. Šйткенi психология адамдардыœ санасында заœдарƒа олардыœ •олданылуына байланысты туƒан тек ¾серлерiн, кšœiл-кŸй iн, сезiмдерiн ƒана кšрсетедi. Ал, идеологияныœ •оƒамƒа ¾серiнiœ шеœберi де, кеœiстiгi де šте кеœ, маœызы да анаƒ•рлым жоƒары. Идеологи я •••ы•
жšнiндегi пiкiрлер мен кšз•арастарды белгiлi бiр жŸйеге келтiр iп, ƒылыми негiзде д¾лелдеп •ызмет ат•арады.
М•ндай т•ра•ты •алыптас•ан демократиялы•, м¾дени ¾леуме ттiк
•••ы•ты• идеология ¾р мемлекетке šте •ажет. Онсыз •оƒам сапалы, жа•сы дами алмайды. Оны бiздiœ елiмiздiœ 10 жыл т¾уелсiз дамыƒан тарихымыз д¾лелдеп отыр. Кеœестiк д¾уiрде 60 жыл Ÿстемдiк жасаƒан коммунистiк салт идеологияƒа нигилистiк кšз•арасты •алыптастырып, елiмiз кšптеген •иыншылы•ты, •олайсыз жаƒдайларды бастан кешiп отыр. “Т¾уелсiздiкке •ол жеттi, Ата Заœ •абылдады•, дŸниежŸзiлiк •йымдарƒа теœ •••ылы мŸше болды•” дегелi 7–8 жылдан асса да, ненi а рда•- тап, ненi манс••тауды бiлмейтiн п•шайманды• таƒы бар. М•ныœ аты – •лтты• немесе мемлекеттiк идеологияныœ жо•тыƒы. Идеологи я дегенiмiз – мемлекеттiœ жŸрегi. ЖŸрегiнде šзiне т¾н •асиет жо• адамныœ дара т•лƒа еместiгi кiмге ••пия? Šзiндiк идеологиялы• баƒ ыт-баƒ- дары, •лтты• бiтiмi жо• мемлекет ше? Ол кiмге •ажет? ½рине, бiзге •ажетi жо•. Бiра• сырттаƒы бiреулерге ол •найды. Šйткенi м•ндай мемлекеттi бостанды•та •стау оœай.
Т¾уелсiз жас мемлекеттiœ iргесiн ны•тауƒа байланысты т•жырымныœ бiрi iлiмдiк жаƒынан •орытылуƒа тиiс. Ондай €лтты• идеологиян ыœ негiздерi бiзде жо• емес. Тек оны на•тылай, д¾лелдей тŸсу керек. •ылым д¾режесiне •арай бейiмдеу •ажет. •••ы•ты• •оƒамы бар мемлекет ••рамыз, оƒан керегi жалпы адамзатты• идея деп т•рса• та, •аза•с танныœ šзiне лайы• идеологиясы болуын ешкiм жо••а шыƒармас.
– 157 –
•орыта айтса•, •••ы•ты• идеологияны жаœƒырту, озы• šркениет жетiстiгiн •абылдау, м¾дениет пен šркениеттi •штастыру, •лтты• т•лƒа т¾рбиелеу, мемлекетiмiзде •аржы-•аражат, заœ, šндiрiс, šндiргiш кŸш, бiлiм беру, денсаулы• са•тау мен б••аралы• а•параттыœ Ÿйлесiмiн тауып Ÿндестiретiн ••рал – мемлекеттiк, •лтты•, •••ы•ты• идеяны •алыптастыру.
Б•л жерде ескеретiн м¾селе Кеœестiк д¾уiрде заœ ƒылымын марксизм теориясына с¾йкес тŸсiнiп, ƒылыми зерттеулердi, •••ы•ты• мамандарды дайындауды осы баƒытта жŸргiзiп келдiк. ДŸниежŸзiлiк заœ ƒылымымен байланысымыз жо•тыœ •асы болды. Олардыœ мемлекет ж¾не ••• ы• теориясыныœ жаœалы•тары мен жетiстiктерiн бiз •олданбады•, па йдаланбады•. Сšйтiп, Кеœестiк заœ ƒылымы бiржа•ты дамып, кšп кемшiлiктерге ¾кеп со•ты.
•азiргi кезеœде ТМД (т¾уелсiз мемлекеттер достастыƒы) елде рiнде заœ ƒылымы бiр идеологияныœ ••рсауында болудан бостанды• алып, дŸниежŸзiлiк ƒылыммен •ауышып, мемлекет ж¾не •••ы• теориясын жанжа•ты дамытуƒа мŸмкiншiлiк •алыптасып, б•рынƒы жiберiлген •ателiктердi, кемшiлiктердi тŸзетуде,
XX² ƒасырда •оƒамныœ объективтiк даму заœдылы•тарын ƒылым и т•рƒыдан жан-жа•ты зерттеп, •орытынды т•жырымдар жасауы •ажет. Оны дŸниежŸзiндегi барлы• елдерд³œ ƒалымдарымен б³р³г³п жасау. Сонда ƒана н¾тиже болады.
•аза•станда •••ы• жŸйесiнiœ болаша•та даму баƒыттары:
1.•••ы•ты• идеологияны •алыптастыруƒа •оƒамдаƒы барлы• с аяси, ¾леуметтiк кŸштер, •йымдар б¾рi бiрiгiп, Ÿлес •осуы •ажет. ½рбiр ода• ¾р жа••а тартса •оƒамда т•ра•ты бiрлiк те, сапалы •••ы•ты• и деология да болмайды. М•ндай •оƒамныœ болашаƒы жо• деуге болады.
2.•••ы•ты• идеологияны •алыптастыру ж•мысы жариялы, ашы• , демократиялы• тŸрде жŸргiзiлiп, барлы• халы•ты, олардыœ ••рƒан •йымдарын •атыстыруƒа толы• мŸмкiншiлiк беру •ажет.
3.•••ы•ты• идеологияны •алыптастыру процесiнде халы•тыœ кšпшiлiгiнiœ мŸддесiн iс жŸзiне асырамыз деп, азшылы•тыœ, жеке адамдардыœ ма•сатына н••сан келтiрiлмеуi •ажет. Šйткенi демократиялы• •оƒамда жеке адамдардыœ бостандыƒы мен •••ы•тарына шект еу жасауƒа •атаœ тыйым салу •ажет.
4.•••ы•ты• идеологияныœ алдындаƒы сан•ырлы мŸдде-ма•сатт ыœ еœ кŸрделiсi, еœ маœыздысы: •оƒамныœ саяси-экономикалы• ж¾не •аза•- станныœ т¾уелсiздiг³н, •орƒанысын кŸшейту. Мiне, осы м¾селелерге мем-
–158 –
лекет, халы•, барлы• •йымдар, бiрлестiктер, •жымдар, саяси партиялар бiрiгiп iс-¾рекет жасаулары šте •ажет. Мемлекетiмiздiœ т¾уелсiздiгi мен егемендiгi кŸшеймей, бас•а жа•сылы•тарды кŸту, болады ƒой деп сену
– æàé •èÿë.
Сонымен, •••ы•ты• сана халы•тыœ, адамдардыœ саяси ж¾не •• •ы•ты• жауапкершiлiгiн арттырады, šздерiнiœ заœдарда кšрсетiлген •••ы•тары
мен мiндеттерiн адал орындап отыруына, мемлекеттiк ж¾не еœб ек т¾ртiбiн •атаœ са•тауƒа зор Ÿлес •осады.
– 159 –
18 –та•ырып. •€•Ы•ТЫ• М½ДЕНИЕТ
1. Жалпы м¾дениеттiœ тŸсiнiгi ж¾не тŸрлерi
М¾дениет – адамзат жасайтын ж¾не адамдардыœ рухани •ажеттiл³ктерi мен мŸдделерiн •анаƒаттандыруƒа баƒытталƒ ан материалды• ж¾не рухани ••ндылы•тардыœ жиынтыƒы. •оƒамныœ м¾дениетi бiрнеше тŸрге бšлiнедi: саяси, экономикалы•, ¾леуметтiк, парасаттылы•, инабаттылы•, экологиялы• •••ы•ты•, т.б. м¾дениет жŸйесалалары. Олар бiр-бiрiмен тыƒыз байланыста •оƒамныœ экономикалы• саяси, ¾леуметтiк дамуына с¾йкес дамиды. Сонымен •атар ола р •оƒамныœ ¾р саласындаƒы •арым-•атынастарды реттеп-бас•арып от ырады. М¾дениет салаларыныœ ара•атынасы бiрлестiкте ж¾не дербес тiкте дамып •оƒамныœ экономикасын, ¾леуметтiк жаƒдайын жа•сартып, ныƒайтып отырады. Жа•сы дамыƒан экономика, м¾дениеттiœ жан-жа•ты ныƒауына мŸмкiншiлiк жасайды. М¾дениеттiœ жа•сы дамуына мемлекетпен бiрге бiрлестiктер, ода•тар, •жымдар зор Ÿлес •осады. Жоƒары деœгейi м¾дениетке •••ы•ты• мемлекет жол ашады.
Сонымен, •оƒамныœ парасаттылы•, инабаттылы• т¾рбиелiк т.б. деœгейi м¾дениеттiœ деœгейiмен ай•ындалады. Ал м¾дениеттiœ деœгей i •оƒамныœ экономикасыныœ, саяси-¾леуметтiк деœгейiне байланысты.
•оƒамда б•л екi жа•ты байланыс бiр елдiœ, бiр мемлекеттiœ шеœб ерiнде ƒана болады. М¾дениеттiœ дамуына сырт•ы •олайлы жаƒдай зо р ¾сер етедi. Мысалы, дамыƒан елдердiн м¾дениетi артта •алƒан елдер ге Ÿлг³ болып, олардыœ рухани байлыƒын, сана-сезiмiн кšтерiп, м¾дени етiн дамытады.
М¾дениеттiœ мазм•ны туралы ƒылымда бiрнеше пiкiрлер бар, ола рды Ÿш топ•а бšлуге болады: антропологиялы•, социологиялы•, ф илософиялы• кšз•арастар – жiктеулер:
–антропологиялы• жiктеу – м¾дениет адамдардыœ iс-¾рекетi м ен •оƒамныœ тарихи даму процесiнде •алыптас•ан материалды• ж¾не рухани жетiстiктер. Б•л концепцияныœ šкiлдерi м¾дениеттiœ мазм•нын жа•сы тŸсiну Ÿшiн •оƒамныœ барлы• саласыныœ жетiстiктерiн бiрiктiрiп зерттеудi жа•тайды;
–социологиялы• жiктеу – м¾дениет •оƒамныœ даму процесiнд е •алыптас•ан рухани жетiстiктер. Б•л концепцияныœ šкiлдерi м¾дениеттiœ маз- м•нын тŸсiну Ÿшiн •оƒамныœ ¾леуметтiк ж¾не идеологиялы• же тiстiктерiн бiрiктiрiп зерттеудi •остайды;
–160 –