Жоламан .Д ТГП (6)
.pdf16 —та•ырып. •€•Ы• Ж½НЕ ЗАŒ Ж•ЙЕЛЕР²
Адам •оƒамыныœ даму процесiнде бiр-бiрiмен байланысты милли ондаƒан •арым-•атынастар •алыптасып, жаœарып, ескiрiп жатады . Б•л объективтiк диалектикалы• процесс. Осы процестi реттеп-ба с•ару барысында •оƒамдаƒы •••ы• бiрнеше салаƒа, жŸйеге бšлiнiп жатады . •оƒамды• •атынастардыœ объективтiк даму процесiне с¾йкес •••ы• тыœ ••рылымы да, жŸйелерi де ескiрiп, жаœарып, дамып отырады.
Сонды•тан, •••ы• •оƒамдаƒы нормативтiк актiлердiœ тек жиын тыƒы ƒана емес. Ол •оƒамныœ, ¾р саласына с¾йкес объективтiк, диал ектикалы• даму процесi ар•ылы •алыптасатын ¾леуметтiк кšп салал ы, кšп жŸйелi ••былыс. Б•л кŸрделi к••ы• процесi сала-салаƒа, жŸйе-жŸйеге бšлiнумен шектелмейдi. Сонымен бiрге •оƒамныœ салалы•-жŸйелiк дамуын , олардыœ šзара байланысын, •атынасын реттеп-бас•арып отырады. Нормативтiк актiлердiœ ескiргенiн жаœартып, кемшiлiктерiн толы•тырып ••• ы•ты• нормаларды •оƒамныœ, объективтiк процесiне с¾йкес дамытып , олардыœ орындалуын тездетiп, жа•сартады. Б•л процестiœ байланысын да, •атынасында алша•ты••а ж¾не •айшылы••а •••ы•тыœ ••рылымы, жŸ йелерi жол бермеуге тиiс.
•••ы• жŸйелерiнiœ šзiне т¾н белгiлерi:
Бiрiншi – •••ы•, •оƒамныœ объективтiк – диалектикалы• даму процесiне с¾йкес •алыптас•ан нормативтiк актiлердiœ бiрлiгi ж¾не
•••ы•тыœ, •оƒамныœ даму процесiн реттеп, бас•аруы. •••ы• жŸ йелерi субъективтiк жолмен •алыптаспайды, сонды•тан б•л жŸйелер бiр-бiрiмен объективтiк тыƒыз байланыста, •атынаста болады. •оƒамныœ дамуына жа•сы ¾сер етедi. Егерде •оƒам мен •••ы•тыœ объективтiк бай ланысы, •атынасы д•рыс дамымаса •оƒам даƒдарыс•а •шырайды.
Екiншi – •••ы• •оƒамныœ кšп жŸйелi, кšп салалы ¾леуметтiк •ар ым- •атынастарын реттеп-бас•арып отыратын жалпыƒа бiрдей мiнд еттi нормалар.
•••ы•ты• жŸйелерi •оƒамныœ ¾р саласына с¾йкес •алыптасып , сол саланы реттеп, бас•арып отырады. Салы•, нормативтiк актiлер б¾рi бiрiгiп •оƒамды• •••ы•тыœ алдындаƒы т•рƒан бiр саясатты, бiр мŸдде -ма•сат- ты орындайды.
•••ы• ••рылымы. •оƒамдаƒы барлы• нормативтiк актiлердiœ мазм•- нына с¾йкес •алыптасады ж¾не сол •••ы•ты• нормалардыœ •а лай iске асуын, •алай орындалу т¾сiлдерi мен ¾дiстерiн аны•тап отырад ы. •••ы•
••рылымы жа•сы, д•рыс дамуына •оƒамныœ мемлекеттiк ••рылы мы,
– 141 –
саяси, экономикалы•, ¾леуметт³к, рухани, демократиялы• даму деœгейi зор ¾сер етедi.
•оƒамдаƒы демократия, бостанды•, ¾дiлеттiк, теœдiк, ¾леуметтiк-эко- номикалы• жаƒдай жа•сы д¾режеде болады. Ал б•л жаƒдайлард ыœ д¾режесi тšмен болса •••ы• ••рылымы да нашар дамиды. •••ы• ••рылымы туралы екiншi с•ра•та толыƒыра• айтылады.
•••ы•ты• жŸйе. •••ы• теориясында •••ы• жŸйесi ж¾не •••ы•ты•
жŸйе деген екi дербестiк ƒылыми •ƒым бар. Жер жŸзiндегi барлы• мемлекеттердiœ •••ы• ••рылымы, жŸйесiнiœ •алыптасуы, дамуы бiрдей
– еш•андай айырмашылыƒы жо•. Ал, •••ы•ты• жŸйенiœ •алыптас уы, сол ар•ылы •••ы•тыœ тарихи šмiрге келуi, дамуы ¾р елде ¾ртŸр лi болады. Šйткенi ¾р елдiœ тарихи дамуы, •лттыœ •алыптасуы, мемлек еттiк саяси-экономикалы• ••рылысы бiр-бiрiне ••самайды. Сонды•тан,
•••ы•ты• жŸйелердiœ де •алыптасуы, дамуы ¾ртŸрлi болады. М• ны жанжа•ты зерттеп бiлу šте пайдалы. ½р елдiœ •••ы•ты• жŸйелерiнi œ жа•сы т¾жiрибелерiн алып, пайдаланып šз •лтты• •••ы•ты• жŸйенi жа •сы дамытуƒа болады.
Сонымен, •••ы•ты• жŸйе дегенiмiз – ¾р елдiœ тарихи, •лтты• ерекшелiктерiне •арай, ¾дет-ƒ•рып, д¾стŸрiнде •алыптасатын •••ы•ты•
жŸйелер.
•••ы• ••рылымы дегенiмiз – •••ы•ты• нормалардыœ iшкi ••рылымы ж¾не олардыœ дамуыныœ, орындалуыныœ ¾дiстерi мен т¾сiл дерi.
•••ы• жŸйесi дегенiмiз – •••ы•тыœ šмiрге келуiмен оныœ жŸйежŸйеге бšлiнуiнiœ объективтiк заœдылы•тары. •••ы• жŸйесi та• ырыптыœ еœ кŸрделi šзектi мазм•ны. •••ы• ••рылымы мен •••ы•ты• ж Ÿйе •оƒамдаƒы •••ы•ты дамыту, ныƒайту Ÿшiн, оныœ ж•мысын жа•сарту Ÿшiн •алыптасады.
•оƒамныœ даму процесiнде кšпшiлiк •арым-•атынастар šмiрге к еледi. Сол •атынастарды реттеу-бас•ару Ÿшiн объективтiк жолмен • ••ы• жŸйелерi •алыптасады. •оƒамдаƒы •••ы•тыœ •алыптасу деœге йiне •арай нормативтiк актiлердi бiрнеше салаƒа, топ•а бšледi.
Еœ тšменгi деœгейдегi бiрiншi бšлiм – •••ы•ты• норма. Б•л деœгейде норма бiр •атынастыœ iшкi мазм•нын, оныœ орындалу жолд арын, субъектiлердiœ екi жа•ты •••ы•, мiндет, жауапкершiлiктерi кšрсетiледi. Šмiрде •атынас бiр нормамен шектелмейдi. Ол •атынастыœ неме се бiрнеше ••сас •атынастардыœ толы• д•рыс орындалуына бiрне ше
•••ы•ты• нормаларды бiрiктiруге тура келедi. Мысалы: азаматт ы• •атынастар, •ылмыскердiœ •••ы•тары т.б.
– 142 –
•••ы•ты• институт – б•л жŸйеге бiр-бiрiмен байланысты нормалардыœ ж¾не •оƒамды• •атынастардыœ ••састыƒына •арай реттеп-бас•ару. Мысалы, азаматты• •••ыƒы меншiк, шартты• байланыстары т.б. м¾селелерi; ¾кiмшiлiк •••ыƒы, лауазымды т•лƒалардыœ жауапкершiлiгi, мемлекеттiк органдарыныœ •ызметтерiнiœ •аƒидалары мен фун кциялары т.б.
•••ы•ты• бšлiм – б•л жŸйеге •••ы• саласыныœ бiр тарауындаƒы •атынастарды реттеп-бас•ару. Мысалы, азаматты• •••ы•таƒы авторлы• •атынастарды реттейтiн нормалар; еœбек •••ыƒындаƒы еœбектi •орƒау, айлы• тšлеу т.б. м¾селелер жšнiндегi нормалар.
•••ы• саласы – •оƒамдаƒы барлы• нормативтiк актiлердi жŸйежŸйеге, сала-салаƒа бšлу. Мысалы, мемлекеттiк, ¾кiмшiлiк, азаматты•, •ылмысты•, еœбек, •аржы, отбасы т.б. •••ы•тар.
•••ы• – салалы• •••ы•тарды бiрiктiрiп зерттеу, •олдану, пайдалану. Сонымен, •••ы• жŸйесi šзiнiœ ••рамына жеке норманы, •••ы•ты•
институтты, бšлiмдi ж¾не •••ы•ты• саланы бiрiктiредi. •азiргi к езеœдегi
•••ы• жŸйесiнiœ негiзгi салалары:
1.Мемлекеттiк (конституциялы•) •••ы• – б•л сала ¾р елдiœ •оƒамды• ж¾не мемлекеттiк ••рылысын, азаматтардыœ •••ы•ты• жаƒ дайын, мемлекеттiк аппаратты ••руын, оныœ ж•мыстарын реттеп-бас• арып отырады.
2.½кiмшiлiк •••ы• – б•л сала •оƒамды, мемлекеттi бас•ару •арым - •атынастарын реттеп, дамытып отырады.
3.•аржы (•аражат) •••ыƒы – б•л сала ¾р елдiœ мемлекеттiк •арж ы- •аражат кšлемiндегi •атынастарды бас•арады.
4.Жер •••ыƒы – б•л сала жер, су, šсiмдiк, табиƒат, экологиялы• баƒыттаƒы •атынастарды реттеумен ш•ƒылданады.
5.Азаматты• •••ы• – •оƒамныœ еœ кŸрделi саласындаƒы мŸлiктi к •атынастарды реттеп отырады.
6.Еœбек •••ыƒы – азаматтардыœ еœбек баƒытындаƒы •атынаст арын дамытып, реттейдi.
7.Жан•ялы• •••ы• – осы саладаƒы ерлi-зайыптылардыœ, олардыœ балаларыныœ šзара •атынастарын реттейдi.
8.Азаматты•-процессуалды• •••ы• азаматтардыœ азаматты•, еœбектiк, жан•ялы• шаƒым iстерiн •араƒандаƒы •арым-•атынас тарды реттеумен ш•ƒылданады.
9.•ылмысты• •••ы• – •ылмысты• iстердi жан-жа•ты тексерiп, д•р ыс шешу барысындаƒы м¾селелермен ш•ƒылданады.
–143 –
10.•ылмысты•-процессуалды• •••ы• – милиция, прокуратура, со т т.б. •••ы•, •орƒау аппараттарыныœ •ылмысты• iстердi тергеу, жŸрг³зу, д•рыс шешiм, Ÿкiм жасау барысындаƒы •атынастарды жан-жа•ты реттеп отырады.
11.Еœбекпен тŸзеу •••ыƒы – •ылмыскерлердi т¾рбиелеп, д•рыс жолƒа салып, •оƒамƒа пайдалы азамат болуын •амтамасыз ету жолын даƒы •атынастарды •амтиды.
12.Халы•аралы• •••ы• – мемлекеттердiœ арасында туындайтын •атынастарды реттейтiн •••ы•ты• нормалар.
•••ы• жŸйесi •оƒаммен бiрге дамып, жаœарып отырады. •оƒамны œ даму процесiнен šмiрге келген жаœа •атынастарды реттейтiн , бас•аратын нормативтiк актiлердi дер кезiнде •абылдап •••ы• жŸйеле рiн, салаларын жаœартып елдiœ жа•сы дамуына мŸмкiншiлiк жасап отырад ы.
Б•л процесте ерекше маœызды рšл ат•аратын •••ы• жŸйесiнiœ азаматты•, мемлекеттiк, ¾кiмшiлiк, •ылмысты•, процессуалды• сал алары. Себебi осы салалар •оƒамныœ экономикалы•, саяси, ¾леуметтiк, м¾дени негiзiн ••растырып, дамытады. Сонды•тан, б•л салалар •••ы• ж Ÿйесiнiœ дiœгегi, •йт•ысы, бас•а салаларƒа šзiнiœ ¾серiн тигiзiп, оларды œ жа•сы дамуына жаƒдай жасап отырады.
Дамыƒан елдердiœ тарихында •••ы• жŸйесiнiœ šз iшiнде кешендi (комплексный) салалар •алыптаса бастайды. Б•л объективтiк, диалектикалы• даму процесiнiœ н¾тижесi. Мысалы: теœiздiк •••ы•т ыœ нормалары ¾кiмшiлiк, азаматты•, жер, процессуалды• жŸйелерден т •рады ж¾не олармен бiрлестiгi. Б•л процесс •••ы• жŸйесiн³œ екi-Ÿш •а бат•а айналуы. Жаœа салалар šзiнiœ негiзгi жŸйелерiнен байланысын Ÿзбейдi.
•оƒамдаƒы нормативтiк актiлердiœ, жа•сы ж•мыс жасауын •амтамасыз ету Ÿшiн оныœ жŸйеге, салаƒа бšлiну³н ж¾не олардыœ бiрле стiгiн мемлекет •атаœ тŸрде ба•ылап, ныƒайтып, дамытып отырады. • ••ы•ты жŸйеге, салаƒа бšлудiœ екi себеп-ма•саты бар: бiрiншiсi – жŸйеге, салаƒа жататын (кiретiн) •арым-•атынастардыœ мазм•нын, негiзгi баƒы тын аны•- тау; екiншi – сол жŸйелiк, салалы• •атынастарды реттеудегi, бас•арудаƒы •••ы•ты• ж•мыстардыœ т¾сiлдерi мен ¾дiстерiн аны•тау.
Б•л ¾дiс-т¾сiлдердiœ тŸрлерi мемлекет ж¾не •••ы• теориясыме н бiрге дамып, ныƒайып келедi. •••ы• жŸйесiнiœ ¾р саласыныœ šзiне т¾н ¾дiст¾сiлдерi бар. Мысалы: •оƒамдаƒы •атынастардыœ субъектерiн е •••ы•ты•
нормалар басым кšпшiлiгiне толы• бостанды• бередi. Šз ерiкте рiмен
•••ы•ты• норма ар•ылы •арым-•атынас жасап мŸдде-ма•сатта рына жетуге мŸмкiншiлiк бередi. Субъектiлердiœ екiншi тобына •••ы•ты• нор-
–144 –
малар тиiстi мiндеттер жŸктейдi. •атынастардаƒы субъектiлер дiœ Ÿшiншi тобына •••ы•ты• нормалар шектеулi, на•ты тыйым салады. Осы кšрсетiлген •••ы• жŸйесiнiœ т¾сiлдерi мен ¾дiстерi •••ы•тыœ б арлы• салаларында бар.
•••ы• жŸйесiнiœ т¾сiлдерi мен ¾дiстерiн дамытуƒа, ныƒайтуƒа м атериалды• ж¾не процессуалды• •••ы•пен б••аралы• ж¾не жеке т•лƒа
•••ы•тары кšп Ÿлес •осады. Б•лардыœ нормативтiк актiлерiнiœ д•рыс, тез, жа•сы орындалуында маœызы šте зор.
Материалды• •••ы• – •оƒамдаƒы •арым-•атынастарды реттеп, жа•тап, •орƒап отыратын нормалар. Мысалы: •ылмысты• •••ы•ты• нормалар, азаматты• •••ы•ты• нормалар, ¾кiмшiлiк •••ы•ты• норм алар т.б.
Процессуалды• •••ы• – материалды• •••ы•ты •алай, •ашан, •андай жаƒдайда •олдануды кšрсетедi. Мысалы: •ылмысты•-процессуал- ды• ж¾не азаматты• процессуалды• •••ы•тарда кšрсетiлген нормалар.
•оƒамныœ тарихи даму процесiнде •••ы• жŸйелерi азаматтард ыœ, бiрлестiктердiœ, •жымдардыœ, мемлекеттiœ мŸдде-ма•саттарын •орƒап, дамытып отырады. Б•л мŸдде-ма•саттар екiге бšлiнедi: б••арал ы• ж¾не жеке т•лƒа ма•саттары. Осы екi мŸдде-ма•сат•а с¾йкес •оƒам да б••аралы• ж¾не жеке т•лƒа •••ыƒы •алыптасады.
Сонымен, б••аралы• •••ы• – мемлекет б••аралы• ж¾не жеке т•лƒа арасындаƒы •атынастарды реттеп, бас•арады; жеке т•лƒаныœ •••ыƒы
– жеке адамдардыœ арасындаƒы •атынастарды реттеп-бас•арады. Б•л екi
•••ы• бiр-бiрiмен тыƒыз байланыста дамиды.
Б••аралы• •••ы• мемлекеттiк билiкпен байланысты, оныœ рет теп– бас•аратын •атынастары šте кŸрделi м¾селелердi •амтиды. Š йткенi олар •оƒамды• мŸдде-ма•саттарды iс жŸзiне асыру баƒытында •ызм ет ат•а- рады. Б•л топ•а кšбiнесе конституциялы•, ¾кiмшiлiк, •аржылы•, •ылмысты•, процессуалды•, ¾скери нормалар жатады. Жеке т•лƒа •••ыƒы адамдардыœ ж¾не заœды т•лƒалардыœ мŸдде-ма•саттарын iске асырады, •орƒайды. Б•л топ•а азаматты•, еœбек, отбасы, сауда, к¾сiпшiлiк, кооперативтiк нормалар жатады. Сонымен, б••аралы• •••ы• – мемлекеттiк iстермен, ал жеке т•лƒалар •••ыƒы – жекелiк iсте рмен ш•ƒылданады. Жеке т•лƒалар •••ыƒы жеке меншiкпен тыƒыз байланыста дамиды. Жеке меншiк болмаса жеке т•лƒалар •••ыƒы да болмайды. Бiздiœ елде Кеœестiк д¾уiрде жеке т•лƒалар •••ыƒы жо•тыœ •асы болды. •азiргi нары•ты• жŸйе •алыптасу кезiнде меншiктiœ неше тŸрле рi šмiрге келiп, жеке т•лƒа к••ыƒын жан-жа•ты дамытуƒа мŸмкiншiлiк туды.
– 145 –
2. •••ы• жŸйесi мен заœ жŸйесiнiœ •атынасы
•••ы• жŸйесi объективтiк ••былыс. Ол •оƒамныœ диалектикал ы• даму процесiнiœ объективтiк заœдылы•тары ар•ылы šмiрге кел едi. Бiр жаƒынан •••ы•ты• нормалар субъективтiк жолмен •алыптаса ды. Екiншi жаƒынан, •••ы•ты• нормалар •оƒамныœ объективтiк табиƒи да му процесiнiœ тiлегiне с¾йкес •алыптасып, елдегi ¾леуметтiк •ар ым-•атынас- тарды реттеп-бас•арып жатады. Сонды•тан, мемлекеттiк органдар
•••ы•ты• нормаларды šз бетiмен, •алай болса солай •абылда й салмайды. •оƒамныœ ¾леуметтiк •арым-•атынастарыныœ даму процесi не с¾йкес
•••ы•ты• нормалар жан-жа•ты тал•ыланып, бекiтiледi. •оƒамды • •атынастарды реттеп-бас•ару процесiнде нормативтiк актiлер са ла-салаƒа, жŸйе-жŸйеге бšлiнiп, дамып жатады. Сšйтiп •••ы• жŸйесi •алыпт асады.
Заœ шыƒару жŸйесiнiœ šмiрге келу жолы бас•а. Б•л жŸйе басым тŸрде субъективтiк процесс ар•ылы •алыптасады. •оƒамдаƒы •арым- •атынастарды жа•сы дамыту Ÿшiн нормативтiк актiлердi дер ке зiнде •абылдап, елдi, мемлекеттi даƒдарыс•а •шыратпай бас•ару ке рек. Мiне, б•л м¾селемен мемлекеттiœ заœ шыƒару баƒытындаƒы аппарат тары ш•ƒылданады. Осылай •оƒамда заœ жŸйесi •алыптасады.
Заœ жŸйесi дегенiмiз – Парламент ар•ылы •••ы•ты ••растыратын (•алыптастыратын) нормативтiк актiлердiœ жиынтыƒы (негiздерi). Нормативтiк актiлерсiз, заœсыз •••ы• болмайды. Заœ жŸйесi мен •••ы• жŸйесi бiр-бiрiмен тыƒыз байланысты.
Заœ шыƒару жŸйесiнiœ негiзгi салалары:
1.Бiр салалы• •атынастарды реттейтiн заœ жŸйесi. Заœ жŸйесiнiœ б•л тŸрi •••ы• жŸйелерiмен ••сас. Мысалы: азаматты• •••ы•, ¾кiмш iлiк
•••û• ò.á.
2.Саланыœ šз iшiндегi •атынастарды реттейтiн заœдар. Мысалы: а заматты• •••ы•тыœ iшiндегi авторлы• •••ы•; жер-су заœдарыныœ i шiндегi тау-кен, экология туралы заœдар т.б.
3.Кешендi заœдар жŸйесi (бiрнеше салаларды •амтитын заœдар). Мысалы: шаруашылы•, транспортты• т.б. заœдар. Б•л заœ жŸйелерi •оƒамныœ бiрнеше салаларыныœ ••сас •атынастарын реттеп о тырады.
4.•орƒаныс – ¾скери заœ жŸйелерi. Б•л жŸйе •••ы• жŸйесiнiœ басым кšпшiлiгiн бiрiктiредi. Мысалы: мемлекеттiк, ¾кiмшiлiк, •аржы, ж ер, •ылмысты• т.б. •••ы• салаларын бiрiктiредi.
½скери заœ жŸйесi арнаулы, ерекше заœ саласы болƒанмен •оƒам-
–146 –
даƒы •••ы•тыœ негiзгi •аƒидаларын •атаœ са•тауƒа тиiс: азаматтардыœ теœдiгiн, бостандыƒын т.б.
Сонымен, заœ жŸйесi объективтiк жолмен •алыптас•ан нормат ивтiк актiлердi субъективтiк т•рƒыдан бiрiктiрiп дамытып отырады. • ••ы•тыœ дамып •алыптасу кезеœдерi:
1.•îƒàìäàƒû •арым-•атынастардыœ šмiрге келiп сала-салаƒа бš лiнуi.
2.•атынастарды реттеп-бас•ару Ÿшiн •••ы• жŸйелерiнiœ •алыпт а-
ñóû.
3.Объективтiк т•рƒыдан •алыптас•ан •••ы•ты• нормаларды з аœ жŸйесiне айналдыру. Сšйтiп •••ы•тыœ рšлiн, маœызын кŸшейту, олардыœ •олдануын жеœiлдету, нормативтiк актiлердiœ орындалуын жа•сарту.
½р елдiœ •••ы• жŸйесi халы•аралы• •••ы•пен тыƒыз байланысты болады. Барлы• мемлекеттер ол •••ы•ты д•рыс орындауƒа мiндеттi. Šз нормативтiк актiлерiн осы халы•аралы• •••ы••а с¾йкес •абылдауƒа тиiс. Егер •айшылы•тар болса, халы•аралы• •••ы•тыœ нормалары б асым болады.
•••ы• ж¾не заœ жŸйелерiнiœ даму баƒыттары – •••ы• пен заœныœ дамуы •оƒамныœ саяси-экономикалы•, м¾дени-¾леуметтiк реформаларƒа байланысты. Б•л процесте •••ы• пен заœныœ мазм•ны да, сапасы да тереœдеп, жа•сара тŸседi. •••ы• ж¾не заœ жŸйелерiн³œ д аму баƒыттары: 1) •оƒамдаƒы диалектикалы• ••былыстардыœ •••ы• п ен заœды объективтiк т•рƒыдан дамытуы; 2) •••ы• жŸйесiнiœ дамуы; 3) За œ шыƒармашылы• процестiœ сапасыныœ жа•саруы.
•оƒамныœ диалектикалы• даму процесiнде адамдар мен •••ы• тыœ šзара байланысы жа•сарып, шеœберi кеœейiп, адамдардыœ бост андыƒы мен •••ы•тары нормативтiк актiлердiœ негiзгi •ызметiне айнал ып, жеке т•лƒалар •••ыƒы •оƒамдаƒы еœ кŸрделi, еœ маœызды •••ы• сал асына айналуы объективтiк процесс. Сšйтiп, келешекте мемлекет пе н •••ы•тыœ
мiндеттерi мен бостандыƒы бiрте-бiрте теœесуге тиiстi. Б•л ••• ы•ты• мемлекет кезiнде шынды••а айналады.
•оƒам объективтiк даму процесiнде кšп м¾селенi реттеп-бас•аруды бiрте-бiрте •оƒамды• •йымдарƒа, бiрлестiктерге, •жымдарƒа бе рiп,
•••ы•тыœ •ызметi азая беруi šмiрге келедi. Б•ƒан кŸм¾н келтiр уге болмайды. М•ндай процесс мемлекетаралы•, халы•аралы• •••ы•т а да болуы мŸмкiн.
Келешекте •••ы• жŸйелерi де дамып, сапалы šзгерiстерге •шырауы объективтiк процесс. Бiрнеше •••ы• салалары бiрiгiп, нормати втiк актiлердiœ кешендi жŸйелерi •алыптасуы ¾бден мŸмкiн. Б•л про цесс
–147 –
нормалардыœ мазм•нын, сапасын, маœызын жоƒары деœгейге кš теруi даусыз деуге болады.
Жоƒарыда кšрсетiлген •••ы• жŸйесiнiœ келешекте объективтiк даму процесi мiндеттi тŸрде заœ шыƒармашылы• •ызметтi де кšтеруг е, жа•- сартуƒа объективтiк, заœды негiз деп толы• сенiп айтуƒа бола ды. •оƒамныœ даму процесiнде заœ шыƒармашылы• •ызметтi бiрте-бiрте Па рламенттен тšменгi органдарƒа беруге болатынына сенуге бола ды. Ол органдар šздерiнiœ ¾кiмшiлiк территориясында м¾селелердiœ басым к šпшiлiгiн šздерi толы• реттеп-бас•аруƒа кšшуi мŸмкiн.
– 148 –
17 –òà•ûðûï. •Î•ÀÌÄÛ• ƽÍÅ •€•Û•ÒÛ• ÑÀÍÀ
1. •оƒамды• ж¾не •••ы•ты• сананыœ тŸсiнiгi мен мазм•ны
Сана – объективтi шынды•ты идеалды тŸрде бейнелеудiœ адамƒа ƒана т¾н еœ жоƒарƒы нысаны. Сана адамныœ šз болмысы мен объекти втi дŸниенiœ м¾н-жайын, мазм•нын, •ƒымын бiлуiнде белсендi •ызмет ат•аратын психикалы• процестердiœ (тŸйсiну, сезiну, •абылдау, ойлау т.б.) заœды н¾тижесi болып табылады. Сана – шынды•ты бейнелеудiœ механизмi мен нысандарын тарихи дамудыœ сатыларына с¾йкес ай•ындайтын философия, социология мен психологияныœ ж¾не жалпы танымныœ еœ басты категорияларыныœ бiрi. Сана негiзiнен жеке адам санасы ж¾не •оƒамды• сана болып екiге бšлiнедi. Сана – адамдардыœ •оƒамды•- šндiрiстiк iс-¾рекетiмен еœбек процесiнде пайда болып, тiлдiœ шыƒуымен тыƒыз байланыста •алыптасады. •ай д¾уiрде болмасын ад ам туƒаннан бастап алдыœƒы •рпа• жасап кеткен затты• дŸниеге тап болады да, тек сол затты• дŸниенi белгiлi ма•сатта пайдаланып Ÿйренге нде ƒана ол саналы адам болып •алыптасады.
Адам тарихи •алыптас•ан iс-¾рекеттер, даƒды мен т¾сiлдердi и герiп, ¾сiресе тiлдi Ÿйрену н¾тижесiнде айналадаƒы заттар мен ••бы лыстардыœ объективтi заœдылы•тары мен •асиеттерiн танып бiледi. Адам а йналадаƒы дŸниеге, šзiн •арама-•арсы •ойып, белгiлi ма•сатта iс-¾ре кетпен ш•ƒылданƒанда сол объективтi шынды• туралы šзiнiœ бiлетiн тŸ сiнiгi мен бiлiмiне сŸйенедi. БŸк³л адамзат тарихыныœ барысында •алыпт асып жина•талƒан рухани •азына, м¾дениет, мораль, дiн, •оƒамды• психология, šнер, ••рал-жабды• адамныœ творчествосынан туып, оныœ •ол ымен жасалƒан бŸк³л затты• дŸние тŸгелiмен адамзаттыœ •оƒамды• с анасы болып табылады. Сана тарихи т¾жiрибенi, бiлiм мен ойлау т¾сiлдерiн бойына сiœiрiп, шынды•ты, рухани идеалды игерiп, алда т•рƒан ма•сат, мiндеттердi белгiлеп адамзат •оƒамыныœ бŸк³л практикалы• iс-¾рекетiн баƒыттайды. Адамдар šзiнiœ творчестволы• ойларын жŸзеге а сырып, табиƒатты, •оƒамды дамытумен бiрге, šздерiн де жетiлдiредi.
•оƒамды• сана – объективтi дŸние мен •оƒамды• болмыстыœ адам санасында бейнеленуi. •оƒамды• сана адамныœ т¾жiрибелiк iс¾рекеттерiнен бай•алады. Сана •оƒамныœ рухани м¾дениетiнi œ ••рамды бšлiгi болып табылады. •оƒамды• сананыœ тŸрлерi: саясат, •••ы•, философия, мораль, šнер, дiн, •оƒамды• болмысты бейнелей отыры п, оƒан белсендi ы•пал етедi. •оƒамды• сананыœ тŸрлерiнiœ ¾р•айсысы ныœ šз
– 149 –
объектiсi мен бейнелеу т¾сiлi болуына •арамастан, болмыс пен адам санасына šзiндiк ¾серiн тигiзедi. Идеологияныœ саяси •••ы•ты• нысандары •оƒамныœ экономикалы• •атынасын саяси ж¾не •••ы•ты• тiлде, ал šнер – кšркемдiк образдармен, мораль – адамдардыœ мiнез-••л •ыныœ белгiлi •аƒидалары мен ережелерi тŸрiнде бейнелейдi.
•оƒамды• сананыœ тŸрлерi •оƒамныœ экономикалы• базисымен байланыс жасау сипатына •арай ¾ртŸрлi болады. Мысалы, идеологияныœ саяси ж¾не •••ы•ты• тŸрлерi бас•а нысандарына •араƒанда экономикалы• базиске жа•ын т•рады. Б•лар •оƒамныœ šндiрiстiк, шаруашы лы• •атынастарын тура, тiкелей бейнелеп, олардыœ тšте ы•пал жасауымен •алыптасады. •оƒамды• сананыœ тŸрлерi тарихи šзгерiстерге тŸсiп, белгiлi тарихи кезеœде осы нысандардыœ бiрi •оƒамныœ рухани šмiрiнде Ÿстем болып, •алƒандарын šзiне баƒынышты етедi. Мысалы, феод ализм д¾уiрiнде дiн Ÿстемдiк еттi. Капиталистiк •оƒамда •••ы•пен са ясат билiк алып, философия, šнер мораль мен дiннiœ дамуына зор ы•палын тигiздi.
•••ы•ты• сана – •оƒамды• сананыœ бiр тŸрi. Саяси ж¾не моральды• санамен тыƒыз байланысты. Мазм•ны жаƒынан тиiстi мемле кетте •олданылып отырƒан •••ы• нормалары, заœдылы• пен •••ы•ты • т¾ртiбi, •ылмыс ж¾не оны жазалау, •оƒам мŸшелерiнiœ •••ы•тары мен кšз•арастары жатады. Антагонистiк •оƒамда таптардыœ šзiне т¾н ••• ы•ты• санасы болады. Оныœ мазм•ны ¾р таптыœ •оƒамныœ экономикалы•, саяси, м¾дени šмiрiнде алатын орнына байланысты.
•••ы•ты• нормаларды жŸзеге асыру – •оƒамƒа пайдалы iс-¾ре кет
•••ы• нормаларыныœ талабын орындау, заœ белгiленген мŸмкiндiктi пайдалану Ÿшiн азамат белгiлi баƒытта ¾рекет жасап, белсендiлiг iн кšрсетуi •ажет. •••ы•ты• белсендiлiктiœ, екiншi жаƒы адамныœ сана сезiмiне байланысты. •••ы•ты• сана-сезiм белгiлерi мыналар:
–•••û•òû áåëãiëåó.
–•••û•òû òŸñiíó.
–•••ы•ты ••рметтеу.
–•••ы•тыœ д•рыстыƒына ж¾не ¾дiлдiгiне сену.
–•••ы•ты са•тауƒа даƒдылану.
–•••ы•тыœ талаптарын б•лжытпай орындау.
•••ы•ты• сана – •аза•стан Республикасы азаматтарыныœ жŸзеге асырылып жŸрген заœдарƒа, оларды •олдануƒа азаматтардыœ •••ы•тары мен бостанды•тарына ж¾не •алауына, •••ы••а бас•а да •••ы•ты•
••былыстарƒа •••ы•ты• сезiмдерiнiœ, ¾серлiгiнiœ, кšз•арастар ыныœ, пiкiрлерiнiœ, баƒаларыныœ жŸйесi.
– 150 –