Жоламан .Д ТГП (6)
.pdf2.Сiлтеме т¾сiл норманыœ жетiспейтiн элементi туралы осы заœн ыœ бас•а бšлiмiне, тарауына, бабына сiлтеме жасалады.
3.Бланкеттiк т¾сiл – норманыœ жетiспейтiн элементi туралы бас •а заœƒа, •аулыƒа сiлтеме жасау.
Сонымен, •••ы•ты• норма, заœныœ немесе нормативтiк актiлер дiœ баптары бiр-бiрiне ••сас емес баптарда норманыœ элементтер i тŸгел болмайды, бiра• оны iздестiр³п табуƒа болады.
•••ы•ты• нормалар бiрнеше тŸрге бšлiнедi:
1.•оƒамныœ ¾р саласына •арай šндiрiстiк, ауылшаруашылы•, ••рылыс, м¾дениет, экономика, ¾леуметтiк, бiлiм, ƒылым т.б. баƒыттаƒы нормалар.
2.•••ы•тыœ саласына •арай мемлекеттiк, ¾кiмшiлiк, •аржы, еœбек , жан•я, азаматты•, •ылмысты•, азаматты•-процессуалды•, •ыл мысты•- процессуалды• т.б. саладаƒы нормалар.
3.Ат•аратын ж•мысына •арай нормалар екiге бšлiнедi: реттеушi нормалар; •орƒаушы нормалар.
4.Мазм•нына •арай нормалар Ÿшке бšлiнедi: мiндеттеушi нормал ар; тыйым салушы нормалар; ерiк берушi нормалар.
5.Норманыœ элементтер³н³œ ••рылымына •арай нормативтiк а ктiлер Ÿшке бšлiнедi; на•ты белгiлi нормалар – мазм•ны толы• аны• жа зылƒан элементтерi тŸгел; салыстырмалы нормалар – мазм•ны, элеме нттерi тŸгел емес, м¾селенi болƒан iстiœ жаƒдайына •арай шешу; балама (альтернативтiк) нормалар – iстiœ орындалуыныœ, норманыœ жŸзеге асуыныœ бiрнеше баƒыты, ¾дiсi болуы.
6.Субъектiлерiне •арай нормалар екiге бšлiнедi: жалпылама нор малар, арнаулы нормалар.
7.Мамандандырылƒан •••ы•ты• нормалар – •оƒамныœ маманды• салаларыныœ •арым-•атынасын реттеп-бас•аратын нормалар . Мысалы азаматты•, •ылмысты•, заœгерлер, д¾рiгерлер, м•ƒалiмдер, инж енерлер баƒыттаƒы нормалар.
Мiне, осы кšрсетiлген баƒыттар, бойынша •••ы• šзiнiœ кŸнделiк тi •оƒам šмiрiн реттеп, бас•арып отырады. Мазм•ны жаƒынан •••ы • нормалары заœдылы• пен •••ы• т¾ртiп, азаматтардыœ •••ыƒы мен мiндеттерi, заœдарды šзгерту, жетiлдiру, толы•тыру жšнiндегi пiкiрлер мен кšз•а- растарды жина•тап •••ы•тыœ •оƒамдаƒы мiндеттерiн орындаудаƒы ж•мысын дамытып, жа•сартып отырады. •••ы•ты• нормалардыœ мŸлт iксiз орындалуы азаматтарды т¾рбиелеу, ба•ылау ¾дiстерiмен •атар ¾кiмшiлiк немесе сотты• жауап•а тарту ар•ылы •амтамасыз етiледi.
–121 –
Сонымен •••ы•ты• норма – •оƒамды• •атынастарды реттеуге •олданылатын ¾леуметтiк ережелердiœ еœ кŸрделi тŸрi.
2. •аза•стан Республикасыныœ •••ы•ты• нормалары
•аза•стан т¾уелсiздiкке •олы жетiп, егемендi мемлекет ••ру к езiнде
•••ы•тыœ даму процесi басталып, ая•талмаƒан жаƒдайда норм ативтiк актiлердiœдамуынжан-жа•тызерттепжа•сытŸсiнугетолы•мŸ мкiншiлiкбар.
Šткен та•ырыптарда кšрсетiлгендей •••ы• пен мемлекет •оƒ амныœ экономикалы•, ¾леуметтiк даму процесiн, жеке ж¾не заœды т•лƒалардыœ •арым-•атынастарын реттеп-бас•ару Ÿшiн šмiрге келдi. Б•л – объективтiк процесс. Сонды•тан, •••ы•тыœ •оƒамда •алыптас уы Ÿш баƒытта дамиды. Бiздiœ •аза•стан Республикасыныœ •••ыƒы да осы Ÿш баƒытта дамуда:
–•оƒамда šмiрге келiп, •алыптас•ан •атынастарды реттеп-ба с•ару Ÿшiн •••ы•ты• нормалар •абылданып, •ызмет жасауда;
–•оƒамныœ объективтiк даму процесiнiœ болашаƒын болжап, ол арды бас•ару Ÿшiн алдын-ала нормативтiк актiлердi дайындау;
–•оƒамныœ šткен д¾уiрiн ƒылыми т•рƒыдан зерттеп заœды т¾ж iрибелiк •орытындылар жасап •••ы•ты• нормалардыœ сапасын жа•сарту.
Сонымен, •••ы•ты• нормалар •оƒамныœ экономикалы•-¾леуметтiк •ажеттiлiктерi ар•ылы šмiрге келiп •••ы•ты •алыптастырады. • ••ы• тек •оƒамныœ ¾леуметтiк-экономикалы• даму процесiн бас•арумен шектелмейдi. Сонымен бiрге адамдардыœ ж¾не заœды т•лƒалар дыœ •арым-•атынастарын да реттеп-бас•арып отырады.
Осы процесте халы•тыœ, •йымдардыœ •оƒамныœ дамуы •ажеттiл iгiн, тiлектерiн жа•сы д•рыс тŸсiнуiн – объективтiк •••ы• дейдi. Ал сол объективтiк процестi нормативтiк актiлер ар•ылы реттеп-бас•аруды –
субъективтiк •••ы• дейдi.
Б•л екi процестiœ арасында тыƒыз байланыс, бiр-бiрiне т¾уелдiл iк, iс¾рекетiнде бiрлестiк болады, б•ларсыз объективтiк ж¾не субъ ективтiк процесс д•рыс, жа•сы дамымайды. Сонды•тан, мемлекет б•л пр оцестiœ бiржа•ты дамуына жол бермеуге тиiстi. Субъективтiк •••ы•тыœ белгiнышандары:
–субъектiлердiœ •••ы•тарыныœ заœды тŸрде болуы;
–ол •••ы•тарды iске асыруƒа, пайдалануƒа мŸмкiншiлiктiœ бол уы;
–субъектiлердiœ бостандыƒын, •••ы•тарыныœ д•рыс дамуын мемлекеттiœ ба•ылауында, •орƒауында болуы.
–122 –
•аза•стан мемлекетiнiœ •••ыƒыныœ объективтiк ж¾не субъект ивтiк •алыптасу жолдары осындай. Б•л жолмен ¾лемдегi, барлы• мем лекеттер де šттi. •••ы•тыœ даму негiздерi де, нысаны да ••сас деуге болады. Тек аздап ерекшелiктерi бар. Мысалы, бiздiœ •аза•стан мемлекетiмiздiœ
•••ыƒыныœ даму процесiнде дiни нормалардыœ т¾жiрибесiн ж¾н е прецеденттiк нормаларды šте аз пайдаланады. Дамыƒан елдер дiœ демократияны дамыту т¾жiрибелерiн šте кеœ пайдаланамыз. •аза•с тан Республикасыныœ •••ы• нысаныныœ тŸрлерi:
–•••û•òû• ¾äåò-ƒ•ðûï, ñàëò-ä¾ñòŸð;
–•••ы•ты• прецедент;
–нормативтiк шарттар;
–нормативтiк •••ы•ты• актiлер.
•аза•стан мемлекетiнiœ нормативтiк актiлерiнiœ тŸрлерi, жŸйе лерi Конституцияда толыƒымен кšрсетiлген. Мемлекеттiк органдар, •оƒамды• •йымдар мен бiрлестiктер, саяси партиялар, еœбек •жымда ры šздерiнiœ ••зыретiне, šкiлеттiлiгiне с¾йкес нормативтiк актiле р шыƒарады. Олар Конституцияƒа н••сан келтiрмеуге мiндеттi. Конституцияныœ талаптарыныœ д•рыс орындалуын Президенттiœ аппараты мен Конституциялы• Кеœес ба•ылап отырады.
Республика Конституциясында кšрсетiлген жаƒдайда Президент заœ кŸшi бар ж¾не жай жарлы•тар шыƒарады. Республика Президен тiнiœ жарлы•тары Конституция мен Республика заœдарыныœ негiзiнде ж¾не оларды орындау Ÿшiн шыƒарылады. Республика Президентiнiœ Жарлыƒымен:
1.Республика Президентiнiœ актiсiн шыƒаруды талап ететiн Президенттiœ конституциялы• šкiлеттiгi жŸзеге асырылады.
2.Конституцияда ж¾не šкiмет органдарыныœ хал•ыныœ алдындаƒы жауапкершiлiк заœдарында белгiленген мемлекеттiк билiктiœ барлы• тармаƒыныœ Ÿйлесiмдi ж•мыс iстеуiн •амтамасыз ету м¾селелерi ше шiледi:
3.Парламенттiœ заœды мiндетiне кiрмейтiн, сондай-а• Ÿкiмет пен бас•а да мемлекеттiк органдардыœ заœда кšрсетiлген мiндеттерiне жатпайтын м¾селелердi •••ы•ты• жŸйелендiру жŸзеге асырады.
4.Республиканыœ экономикалы• ж¾не саяси-¾леуметтiк дамуы жšнiндегi стратегиялы• м¾селелер бойынша шешiмдер •абылда нады.
Республика Парламентiнiœ актiлерi: Парламент Республиканыœ бŸк³л аумаƒында мiндеттi кŸшi бар Республиканыœ заœдары, оныœ iшiнде Парламенттiœ Конституциялы• ж¾не заœдарды •олдануды енгiзу м¾селелерi жšнiндегi Парламентт³œ нормативтiк •аулылары тŸрiнде заœ
–123 –
актiлерiн •абылдайды, Парламент, šз ••зыретiндегi м¾селелер бойынша, сондай-а• дара сипатты •аулылар •абылдайды.
Парламент пен Палаталар šз к•зыретiндегi м¾селелер бойынш а Ÿндеулер, декларациялар, м¾лiмдемелер ж¾не заœды• сипаты болмайтын šзге де актiлер •абылдауƒа ха•ылы. Парламент заœ актiлерiн ж¾не бас•адай актiлердi палаталар бiрлескен отырыстарында •абылдаƒан кезде дауыс беру Палаталар бойынша бšлек жŸргiзiледi.
•кiмет актiлерi – заœдардыœ ж¾не Республика Президентi актiл ерiнiœ негiзiнде ж¾не соларды орындау Ÿшiн шыƒарылатын Ÿкiметiн³œ нормативтiк актiлерi ж¾не жеке •аулылары. •кiмет актiлерi ал•алы• отырыстарында дауыс беру ар•ылы •абылданады, оƒан Премьер-министр •ол •ояды. Премьер-министр šз ••зыретi бойынша жеке šкiмдер шыƒарады. •кiмет •аулыларыныœ ж¾не Премьер-министрдiœ šкiмдерiнiœ Респубикасыныœ бŸк³л аумаƒында мiндеттi кŸшi болады. •кiмет •аулыларыныœ кŸшiн Республика Президентi мен •кiметтiœ šзi, ал Премь ерминистрдiœ Ÿкiмдерiнiœ кŸшiн Республика Президентi немесе Пр емьерминистр жоя алады.
Жоƒарƒы сот актiлерi – Республика сот билiгiнiœ жоƒарƒы органыныœ заœды нысанда еркiн бiлдiруi. Б•л жоƒарƒы соттыœ Президи умы, Пленумдары мен Тšрал•асыныœ •аулылары мен šзге де актiлерi. Сот практикасыныœ м¾селелерi бойынша соттарƒа тŸсiнiк беретiн нормативтiк актiлердi Республиканыœ жоƒарƒы сот Пленумыныœ •абылдауƒа ха•ысы бар.
Министрлiк – ведомстволар šз ••зыретi бойынша б•йры•, н•с•ау бередi. Šздерiнiœ жŸйесiнде б•л актiлердiœ заœ кŸшi болады. Ола рдыœ орындалуын šздерi ба•ылап отырады.
Жергiлiктi мемлекеттiк бас•ару органдарыныœ актiлерi
½к³мш³л³ктер, М¾слихаттар šз ••зыретiндегi м¾селелер бойы нша шешiмдер, ал ¾кiмдер – тиiстi ¾кiмшiлiк-аума•ты• бšлiнiстiœ аймаƒында орындалуƒа мiндеттi шешiмдер мен šкiмдер •абылдайды. Конституцияƒа с¾йкес м¾слихаттардыœ жергiлiктi бюджет кiрiсiн •ыс•артуды немесе шыƒысын •лƒайтуды кšздейтiн шешiмдерiнiœ жобалары ¾кiмнiœ оœ •орытындысы болƒан кезде ƒана •арауƒа енгiзiлуi мŸмкiн.
Парламенттiк Республика. Заœ жŸзiнде жоƒарƒы šкiмет органы Парламент, сайлауда жеœiп шы••ан саяси партия šкiлдерiнен •кiмет ••рылады. •кiмет šз ж•мысы жšнiнен парламентке баƒынышты ж¾не о ныœ алдында есеп бередi. Парламент конституциялы•, тšтенше таƒы бас•а заœдарды •абылдайды, бекiтедi, •аулылар •абылдайды, шыƒарады.
– 124 –
Мемлекеттiœ бас•а органдарыныœ (президенттiœ, Ÿк³меттiœ, пр емьерминистрдiœ, сот органдарыныœ, жергiлiктi бас•ару органдарыныœ т.б.) нормативтiк актiлер шыƒару, •абылдау, бекiту ••зыреттерi Президенттiк Республикадан кšп айырмашылыƒы жо•. •аза•стан 1993ж. Конституция бойынша Парламенттiк Республика, 1995 ж. екiншi Конституцияƒа с¾йкес – Президенттiк Республика болды.
– 125 –
14 – та•ырып. •€•Ы• ШЫ•АРМАШЫЛЫ•Ы
1. •••ы• шыƒармашылыƒыныœ тŸсiнiгi мен мазм•ны
•оƒамды бас•аруда мемлекет пен •••ы• сан алуан нормативтiк актiлердi šмiрге ¾келiп, ескiргенiн жаœартып, кемшiлiктерi болса толы•- тырып отырады. Б•л процесте заœƒа кšп кŸрделi талаптар •ой ылады. Заœ неƒ•рлым мазм•ны жаƒынан šмiр талаптарына с¾йкес, халы•ты œ ойы мен негiзгi мŸдделерiн тереœ •амтыса, нысаны жаƒынан да ¾бде н жетiлсе соƒ•рлым ол т¾уелсiз демократиялы• мемлекет ••ру кŸрес³н е тияна•ты Ÿлес³н молынан •осады, заœныœ беделi артады. Сол себептi заœ жобасын жасауƒа оны жан-жа•ты тал•ылауƒа кšпшiлiк халы•тыœ, •оƒам •йымдарыныœ белсене •атысуы бiздiœ жалпы халы•ты• мемлекетiмiзде заœдылы••а айналды. Šте маœызды заœ жобалары халы•тыœ тал•ылауына тŸседi.
Заœ •абылдайтын орган – Парламент кšпшiлiктiœ •сыныстарын а жiтi кšœiл бšледi, оныœ т•ра•ты комиссияларында м••ият тексерiлiп, Парламентке арналƒан •сыныстар алынады. Демократияныœ •аƒидалары ос ылайша заœ •абылдау саласында iс жŸзiне асады. Заœ жобасы туралы пiкiр айтуда азаматтарƒа, олардыœ •оƒамды• •йымдарына шек •ойылмайды . М•ндай •сыныстар тиiстi мемлекеттiк органдарда жан-жа•ты •аралад ы. Заœ жобасын •сынудыœ ерекше тŸрi бар, оны депутаттар тобы мен мемлекеттiœ Ÿкiметi ƒана жасай алады. Олардыœ •сынƒан заœ жобалары Парл аменттiœ тал•ылауына тŸседi. Заœƒа т¾уелдi нормативтiк актiлерде осылай жанжа•ты тал•ылаудан šтiп барып •абылданады.
•••ы• шыƒармашылы• процесiнiœ сапасын жа•сартуƒа екiншi зо р Ÿлес •осатын елiмiздегi сан алуан нормативтiк актiлердi топт астырып жŸйе-жŸйеге, сала-салаƒа бšлiп реттеп отыратын. ½д³лет мини стрл³г³ •оƒамныœ диалектикалы• даму барысында мемлекеттiк орган дардыœ
•••ы•ты• нормаларын жаса•тау мiндетi де кŸшейе тŸседi. Б•рын •абылданƒан кейбiр заœдар кŸшiн жояды немесе оларды жаœа жаƒдайƒа бейiм деп толы•тыру талабы •ойылады. Осыƒан байланысты мезгiл-мезг³л сол
•••ы•ты• нормаларды •айта •арау, реттеу, бiр жŸйеге келтiру •ажет. Нормативтiк актiлердi реттеудiœ негiзгi екi жолы бар. Олар – инкорпорация ж¾не кодификация деп атайды. Инкорпорация – •олданып келген •••ы•ты• нормаларды мазм•ны жаƒынан šзгертпей, сырт• ы белгiлерi мен кšрiнiстерi бойынша ƒана бiр жŸйеге келтiру, сšйтiп, оларды пайдалануды жеœiлдету. Ал кодификация – •••ы•ты• нормаларды салаларына с¾йкес талдап жинау, •айта •арау ар•ылы жаœа жаƒдайларƒа сай етiп жаœа заœ шыƒару, яƒни заœды мейлiнше жетiлдiру.
– 126 –
•••ы• шыƒармашылыƒыныœ негiзгi •аƒидалары:
1.Демократизм мен жариялы• – шыƒармашылы• процесiне •алыœ-б••ара, •оƒамды• •йымдар, бiрлестiктер, еœбек •жымдар ы, саяси партиялар, а•парат, заœгерлер, ƒалымдар •атысып, šздерiнiœ пiкiрлерiн айтып, •сыныстарын бередi. Šте кŸрделi м¾селе бойынша жалпы халы•- ты• референдум жŸргiзiледi.
2.Заœды к¾сiп•ойлы• – мемлекеттiœ заœ шыƒармашылы• органдарыныœ к¾сiп•ойлы• саласын кšтеру, оныœ ж•мысына заœгерлердi, ƒалымдарды, социологтарды, политологтарды т.б. т¾жiрибелi азаматтарды •атыстыру. Заœ шыƒармашылы• процестiœ сапасын кšтеру Ÿшiн: бiрiншiден – •ыс•а ж¾не •за• мерiзiмдi заœ шыƒару жоспары болу керек; екiншiден – заœ ж¾не заœƒа т¾уелдi нормаларды шыƒарудыœ кšп жылƒы тексерiстен, т¾жiрибеден šткен ережелерi болу •ажет; Ÿ шiншiден
–заœныœ жобасын т¾уелсiз ƒылыми экспертизадан šткiзiп бар ып, парламентте тал•ылау керек; тšртiншiден – парламенттегi депутаттардыœ
•••ы•ты• сауаттылыƒын •алыптастыру •ажет.
3.•••ы• шыƒармашылы•таƒы заœдылы• – жаœа •абылданƒанмен нормалар Конституцияныœ талаптарына с¾йкес šмiрге келуi •ажет. Егерде мемлекеттiœ еœ жоƒарƒы šкiлеттi органдары Конституцияƒа н••сан келтiрсе, ол мемлекеттен жа•сылы• кŸтуге болмайды.
4.•••ы• шыƒармашылы• процесiнiœ ƒылыми сапасын кšтеру
–á•ë Ÿøií •îƒàìíûœ саяси-экономикалы•, м¾дени-¾леуметтiк жŸйелерiн жан-жа•ты зерттеп, олардыœ ƒылыми т•рƒыдан талаптарын аны •тап, •орытынды т•жырымдар жасап, оны •алай сапалы заœƒа айналд ыру жолдарын, баƒыттарын белгiлеу. Ол ƒылыми т•жырымдарды т¾жiрибеден, тексерiстен šткiзiп алу керек.
Сонымен, •••ы• шыƒармашылы• мемлекеттiœ ж•мысыныœ еœ кŸрделi, šте жауапкершiлiк тŸрi. Норма шыƒармашылы• •оƒамдаƒы •арым-•атынастарƒа тiкелей ы•пал ететiн негiзгi жол, •••ы•ка мемлекеттiк кŸш беретiн ••рал. •••ы• шыƒармашылы• тек мемл екеттiœ ж•мысы, мемлекеттiœ, •оƒамныœ, жеке адамдардыœ мŸдде-ма•са тын iске асыратын, орындайтын бiрден-бiр ай•ындалƒан жол. Басында но рма туралы ой-пiкiр табиƒи жолмен •алыптасып жаœа •атынастарды р еттеуге, бас•аруƒа Ÿлес •оса бастайды. Бiрте-бiрте ой-пiкiр норманыœ ж обасына айналады. Сšйтiп, мемлекеттiк органныœ •арауына, тал•ылануына тŸседi.
•••ы• шыƒармашылы•тыœ Ÿш тŸрi бар:
1.Тiкелей мемлекеттiк органныœ нормативтiк актiлердi •абылдауы, бекiтуi, шыƒаруы:
–127 –
2.Šмiрде кšп жылдар бойы •алыптас•ан ¾леуметтiк нормаларды •абылдап, бекiту.
3.Нормаларды референдум ар•ылы бекiту. Норма шыƒармашылы•- тыœ šзiне т¾н •аƒидалары: ¾дiлеттiк, демократизм, заœдылы•, т еœдiк, досты•, бостанды•. Мiне, осы •аƒидалар д•рыс дамыса мемлекеттiœ жа•сы ж•мыс жасауыныœ сипаттамасы. Б•л •аƒидаларды б•зуƒа жол бермеу керек.
Норма шыƒармашылы•тыœ кезеœдерi:
1.Норманыœ жобасы туралы тиiстi органƒа •сыныс жасау. €сыныс жасайтын субъектiлер ¾р мемлекеттiœ конституциясында кšрсетiледi.
2.Тиiстi ресми мемлекеттiк орган •аулы •абылдап жоба жасауƒа тапсырма бередi.
3.Жобаны тал•ылау. Оƒан мамандарды, заœгерлердi •атыстыру.
4.Жобаны парламентте тал•ылау (1–3 ðåò).
5.Нормативтiк актiнi •абылдау, бекiту.
6.Норманы жариялау.
Жаœа норманыœ сапалы болып шыƒуына, мазм•нды, ы•шамды болуына šте •атаœ кšœiл бšлу, терминдерге тŸсiнiк беру; кšп жŸйелердi бiрiктiрiп халы•тыœ тŸсiнуiн ауырлатуƒа жол бермеу. Оныœ орнына бiрнеше жеке норма шыƒарƒан д•рыс. Норманыœ мазм•нын Ÿш тŸрде бер уге болады:
–тiкелей сол норманыœ šз iшiнде толы• мазм•нныœ болуы (гипо теза, диспозиция, санкция);
–сiлтеме тŸрде беру – норманыœ бiр бšлiмi, элементi жетiспесе сол заœныœ бас•а баптарына сiлтеме жасау;
–бланкеттiк тŸрде беру – норманыœ жетiспейтiн жерi туралы б ас•а заœдарƒа сiлтеме жасау.
Мемлекет ж¾не •••ы• •оƒамдаƒы халы• Ÿшiн, олардыœ мŸдде-ма •- саттарын iске асыру Ÿшiн, орындау Ÿшiн šмiрге келедi. Олар •алыœ- б••ара атынан ж•мыс жасайды. Кеœестiк тоталитарлы• жŸйе кезiнде б•л м¾селе керiсiнше айтылып, керiсiнше ж•мыс жасалды. Онда адам дар мемлекет Ÿшiн ж•мыс жасайды деп келдiк. Б•л пиƒыл, пiкiр бiзде •азiр толыƒымен жойылды. Мемлекет ж¾не •••ы• халы• Ÿшiн ж•мыс ат •а- рып, солардыœ мŸдде-ма•саттарын iске асыратын болды. Б•л мiн деттерiн мемлекет пен •••ы• •алыœ-б••арасыз д•рыс уа•ытында орынд ай алмайды.
Сонды•тан, мемлекет нормативтiк актiлердiœ сапасын жа•сар тып, сол
–128 –
ар•ылы халы•ты, •оƒамды бас•аруƒа молыра• •атыстыруƒа ты рысады. Халы•ты, •оƒамды бас•аруƒа •атыстыру тŸрлерi:
–•оƒамныœ барлы• саласындаƒы •атынастарƒа •алыœ-б••ара тiкелей •атысады;
–мемлекеттiœ бас•ару органдарына халы• депутаттар сайла йды, сол ар•ылы мемлекеттiœ ж•мысымен танысып оныœ жа•саруына ы•п ал жасап отырады;
–кŸрделi м¾селелер бойынша заœныœ жобасын тал•ылауƒа радио, телеэкран, газет-журнал ар•ылы халы• •атысып отырады;
–мемлекеттiк референдумƒа халы• шыƒармашылы• ж•мыстарƒ а •атысады;
–•оƒамды• бiрлестiктер, ода•тар, •йымдар к¾сiпкерлер одаƒы , саяси партиялар ар•ылы •алыœ-б••ара мемлекет пен •••ы•тыœ ж•мы старыныœ дамуына, жа•саруына, ныƒаюына ы•пал етiп отырады.
2. Нормативтiк актiлердiœ заœды кŸшiнiœ уа•ыты, кеœiстiгi ж¾не адамдарды •амтуы
•оƒамдаƒы сан•ырлы •арым-•атынастарды реттеп-бас•араты н нормативтiк актiлердi заœ жŸйесi деп атайды. Б•л ресми заœ кŸ шi бар
•••ы•ты• нормалардыœ •ызметiн Ÿш тŸрге бšледi: нормативтiк актiлердiœ уа•ыты, нормативтiк актiлердiœ кеœiстiгi, нормативтiк актiлерд iœ адамдарды •амтуы. ½р нормативтiк актiнiœ мазм•нында осы Ÿш •ызме ттiœ •айсысы бар екенiн бiлуге болады. Яƒни норманыœ •анша уа•ыт •а заœды кŸшi болатын, •андай šлкелерге •олдануƒа болады, •андай мамандаƒы адамдарды •амтиды? Мiне, осы с•ра•тарƒа жауапты норманыœ šзi бередi. Šйткенi норманыœ šзiнде iс-¾рекеттiœ шеœберi, кеœiстiгi ж ¾не •андай •ызметтегi, мамандаƒы, ж•мыстаƒы адамдарƒа тиiстi шыƒарылд ы, толы• кšрсетiледi.
Нормативтiк актiлердiœ заœды кŸшiнiœ басталуы мен ая•талуын , оныœ •оƒамды толы• •амти ма немесе бiрнеше šлкелерге ƒана •аты сты ма ж¾не адамдардыœ •аншасын •амтуын халы• жа•сы бiлуi •ажет. Оныœмаœызы šте зор. Сонымен, осы Ÿш м¾селеге жеке-жеке то•талы• :
Нормативтiк актiлердiœ заœды кŸшiнiœ уа•ыты – б•л м¾селенi тšрт топ•а бšлiп карастырƒан жšн: 1) норманыœ заœды кŸшiнiœ ба сталу уа•ыты; 2) ая•талу уа•ыты; 3) заœныœ керi кŸшi; 4) жойылƒан норман ыœ кŸшi кейбiр жаƒдайда са•талуы. Норманыœ заœды кŸшiнiœ басталу уа•ыты: •абылдаƒан немесе а•паратта басылƒан кŸннен, норманыœ šзiнде
– 129 –
кšрсетiлген кŸннен басталады. Кейбiр нормаларда басталу уа•ыты бiрнеше тŸргебšлiнедi:заœныœ¾рбšлiмiнемесе¾рбабы¾руа•ыттабасталуы мŸмкiн, б•л заœныœ šзiнде кšрсетiлуi тиiс. Кейбiр нормада заœды кŸшiнiœ басталуы бiр уа•иƒамен байланысты болады, б•нда кšрсетiледi. Норм аныœ заœды кŸшiнiœ ая•талуы: уа•ыты бiтсе, жаœа заœ •абылданса, заœды кŸшi жойылса, заœды šмiрге ¾келген о•иƒа-себептер жойылса. Заœныœ керi кŸшi – šмiрде болƒан бiр о•иƒадан кейiн •абылданып, кŸшiне енген заœныœ сол iске •олданылуы. ½лемдегi мемлекеттердiœ т¾жiриб есi бойынша заœныœ керi кŸшi болмайды. Заœныœ керi кŸшi болады, егерде сол жаœа заœныœ šзiнде аны• кšрсетiлсе. •ылмысты• •••ы•та, •ылмысты• жауапкершiлiктi жеœiлдету немесе оны аны•тау Ÿшiн заœныœ керi кŸшi •олданылады. Жойылƒан норманыœ заœды кŸшiнiœ са•талуы – жаœа нормаƒа с¾йкес •атынасты реттеп бiр жолƒа •ойƒанша бiраз уа•ы т болады. Осы кезде ескi заœ жойылса да šмiрде •олданылып жатады. Жаœа заœ жергiлiктi бас•ару органдарƒа жетпесе ескi заœƒа с¾йкес м¾с еле •арала бередi – тек жауапкершiлiк жеœiлдейтiн болса.
Нормативтiк актiлердiœ заœды кŸшiнiœ кеœiстiгi – мемлекеттiœ жоƒарƒы бас•ару органдарыныœ заœдары, нормалары •оƒамны œ барлы• территориясына заœды кŸшi болады, оны орындау барлы• жеке ж¾не заœды т•лƒаларƒа мiндеттi. Кейбiр заœдар бiр šлкеге немесе бiрнеше šлкеге с¾йкес •абылданады. М•ндай заœныœ кŸшi сол š лкелерде ƒана болады. Облысты•, ауданды•, •алалы• бас•ару органдарыныœ •абылданƒан нормаларыныœ заœды кŸшi šз ¾кiмшiлiк – тер риториясында ƒана болады. Экстерриториялы• м¾селесi халы•а ралы•
•••ы• ар•ылы •аралады.
Нормативтiк актiлердiœ заœды кŸшiнiœ адамдарды •амтуы. Мемле кеттiœ
•••ы•ты• нормалары толы• šз елiнiœ азаматтарын, шет елдерд iœ азаматтарын осы елде т•ратын азаматтарды •амтиды. Б¾рiде šздерi т •рƒан мемлекеттiœ заœдарын, т¾ртiбiн орындауƒа мiндеттi. Егерде заœдылы•ты, заœды б•зса жауапкершiлiкке тартылады. Мемлекеттiœ кейбiр заœдары барлы• азаматтарды •амтымауы мŸмкiн (зейнеткерлер, студенттер, д¾рiгерлер, шахтерлер т.б.).
Министрлiктердiœ, ведомстволардыœ нормативтiк актiлерi тек šз жŸйесiндегi азаматтарды •амтиды.
Сонымен, адамдарды •амтуы нормативтiк актiлерд³œ šзiнде кš рсетiлуге тиiс: норма кiмдердi, •андай территорияны, šлкенi, облысты •ам тиды, •андай мамандарƒа •олданады. Бас•а елдердiœ азаматтары да šзiмiздiœ азаматтармен теœ •••ы•ты. Тек олар сайлауƒа •атыса ж¾не сайлана ал-
– 130 –