Жоламан .Д ТГП (6)
.pdfалса •оƒамныœ жан-жа•ты дамуына, адамдардыœ т•рмыс жаƒдай ларыныœ жа•саруына, халы• м¾дениетiнiœ šркендеуiне тиiстi жаƒдай туады.
•••ы• б•зушылы•тыœ м¾нi – оныœ субъект³с³н³œ šзiне ƒана т¾ н ерекшелiктерiнен т•рады. Еœ алдымен барлы• •••ы• б•зушылы •тыœ м¾нi •оƒамды• ••рылыстыœ, •оƒамды• •атынастар жŸйесiне келтiре тiн •ауiптiлiгi, зияндылыƒы. Яƒни, тек бiр ƒана ¾рекетт³œ •оƒамƒа •ауiптiлiгi мен зияндылыƒы емес, оныœ таралуы •оƒамды• •атынастарƒа а йтарлы•- тай залал келтiретiн адам ¾рекетiнiœ белгiлi бiр тŸрi ескерiлед i. Ал жекелеген ¾рекет-¾рекетсiздiк •оƒамды• šмiрдiœ бекiтiлген т¾ртiб iн, олар •оƒамда кеœ таралƒан жаƒдайда ƒана •оƒамды• т¾ртiптiœ •аупiне айналады.
Тиiсiнше, жекелеген ¾рекет-¾рекетсiздiк •оƒамƒа •ауiптi деп баƒалануы мŸмкiн. Ол ж¾не šзi зиян келтiретiндiктен емес, šзi тектес ¾рек ет¾рекетсiздiктiœ кšптеп орын алуына байланысты. Олар šз жиын тыƒында •оƒамныœ •алыпты šмiр сŸру жаƒдайын, •оƒамды• ••рылыстыœ реттiлiгi мен т¾ртiбiн б•зады, сонды•тан да •••ы• б•зушылы•пен кŸресудiœ мемлекеттiк •йымдас•ан •ызметiн •ажет етедi.
•••ы• б•зушылы•ты сипаттайтын белгi – нышандар:
1.•••ы• б•зушылы• •••ы•ты, оныœ •аƒидаларын, •••ы• жŸктеге н мiндеттердi б•зу, тыйым салынƒан ¾рекеттердi жасау. Яƒни б•л адамдардыœ iс–¾рекетi, •ылыƒы немесе ¾рекетсiздiгi. Адам šзiнiœ iс-¾рек етi, •ылыƒы ар•ылы бас•а адамдармен, •оƒамымен, мемлекетпен •а рым- •атынас•а тŸседi. Демек, •••ы• б•зушылы• адамныœ мiнез-••л• ы ар•ылы бай•алады. Мiнез-••л•ы, iс-¾рекетi ар•ылы кšрiнбеген адамныœ ой-т•лƒа- сы, сезiмдерi •••ы• б•зушылы• болып табылмайды. М¾селен, ада м šзiнiœ ойын, сенiмiн кŸнделiкке, таспаƒа жазып, суретке тŸсiруi мŸмкiн . Адамныœ ой желiсi заœмен реттелмейдi. Бiра• •андай да болсын iс-¾рекет, мiнез-••лы•, ойдыœ, сана-сезiмнiœ •атысуынсыз жасалмайды. Ол ар •ашан да ойдыœ елегiнен šтiп, ба•ылауында болады. Б•л дегенiмiз, а•ылесi д•рыс адамныœ iс-¾рекетi ерiк пен ойдыœ ар•асында жŸзеге асырылады деген сšз. Яƒни •••ы• б•зушылы• саналы тŸрде жасалат ын ерiктi iс-¾рекет немесе ¾рекетсiздiк болып табылады.
2.•••ы• б•зушылы• •••ы• нормалары •орƒайтын мŸддеге н••с ан келтiрiп, •оƒамныœ ж¾не адамныœ мŸддесiне зиянын тигiзедi, бе лгiленген
•••ы•ты• т¾ртiптi б•зады. •••ы• нормаларыныœ талаптарын орындамау н¾тижесiнде •••ы•ты• т¾ртiп б•зылады, •оƒамды• •атынастар ƒа кесел келедi, белгiлi бiр игiлiк, ••нды зат жоƒалады, адамныœ •••ы•та рына, šмiрiне, денсаулыƒына, рухани сезiмiне зиян келтiредi. Зиянныœ кšлемi, мšлшерi тŸрлi болуы мŸмкiн.
–191 –
Коƒамды• зиянды аны•таудыœ мынадай т¾сiлдерi белгiлi:
1.Заœдылы•ты б•зудыœ объектiсi адамдардыœ šмiрiне, денсаулыƒына, •оƒамдаƒы негiзгi •арым-•атынас•а зиян келтiрудi аны•тау.
2.Зиянныœ тŸрiн, мšлшерiн аны•тау.
3.•ылмысты жасаƒан ¾дiсiн, уа•ытын, орнын аны•тау.
4.•ылмысты жасаƒан адамныœ šзiнен ж¾не осы iске тиiстi матери алды, фактiлердi жинастыру, толы• мiнездеме беру.
•алай болса да заœ б•зушылы• •оƒам Ÿшiн зиянды iс-¾рекет, šйткенi жоƒарыда айтылƒандай жеке адамƒа (šмiрiне, денсаулыƒына, ар-намы- сына, бас бостандыƒына), мŸлiкке, •оƒамды• т¾ртiпке н••сан к еледi. Кейбiр жаƒдайда келтiрiлген зиянныœ орнын толтыру мŸмкiн болмайды. М¾селен, кiсi šлтiру, мŸгедектiкке душар ету, жазылмайтын ауруƒа со•тыру т.б.
5.•••ы• б•зушылы• ¾р•ашан да •••ы• нормаларыныœ талаптар ына •айшы келедi. Сонды•тан да оныœ •••ы• нормаларымен реттел iп ж¾не •орƒалатын •оƒамды• •атынастарƒа •арсы баƒытталƒанды•т ан, •••ы••а
•айшы ¾рекет деуге болады. •••ы••а келiстi ж¾не ол р••сат бе рген ¾рекет, еш•ашан •••ы• б•зушылы• ретiнде баƒаланбайды.
•••ы• б•зушылы• еœ алдымен неге •ауiп тšндiредi? Заœныœ •орƒауына алынƒан šзге т•лƒалардыœ мŸддесiне. Дегенмен адамныœ барлы• мŸддесi заœмен •орƒала бермейдi, сонды•тан да оларƒа н••са н келтiру ¾р уа•ытта да •••ы••а •айшы болып саналмайды, тиiсiнше •••ы • б•зушылы• ретiнде баƒаланбайды. М¾селен, б¾секелестiк, бiреудiœ жеке экономикалы• мŸддесiне залал келтiруi мŸмкiн, бiра• б•л •••ы• б• зушылы••а жатпайды. Яƒни, •••ы• б•зушылы•тыœ м¾нi мемлекет шыƒ арƒан
•••ы• нормаларына •айшы ¾рекеттермен байланысты болады .
6.•••ы• б•зушылы• •••ы• субъектiсiнiœ кiн¾лi ¾рекетi ар•ылы ƒана жŸзеге асады. Кiн¾лi деп танылу Ÿшiн заœды б•зƒан адамныœ а• ыл-есi д•рыс болу керек. Есi д•рыс емес немесе ¾рекет •абiлеттiлiгi ж о• деп танылƒан адам (¾рекет •абiлеттiлiгiнiœ жо•тыƒы соттыœ шешiмiм ен аны•- талады) •••ы• нормаларыныœ талаптарын •алай б•зса да жауап•а тартылмайды, себебi, ол šз ¾рекетiнiœ м¾нiн тŸсiнбейдi, одан бас•а ƒа зиян келетiнiн болжай алмайды. К³н¾лi болу Ÿшiн адамныœ есi д•рыс ж ¾не ¾рекет •абiлеттiлiгi шектелмеген болуы шартты жаƒдай. ½реке т •абiлеттiлiк деген адамныœ šз еркiмен саналы тŸрде iс-¾рекет жасап, сол Ÿшiн жауап беру мŸмкiндiлiгiн³œ болуы. Кiн¾ – •••ы• б•зушыныœ šзiнiœ •••ы• •а •айшы ¾рекетiне •атысты психикалы• •арым-•атынасы. Кiн¾нiœ екi тŸрi белгiлi:
–192 –
1.Тiкелей немесе жанама ниетпен жасалƒан •аса•аналы•. Егер адам šз iс-¾рекетiнiœ (¾рекетсiздiгiнiœ) •оƒамƒа •ауiптi екенiн •ƒынып, оныœ •оƒамды• •ауiптi зардаптары болуыныœ мŸмкiн екенiн немесе болмай •оймайтынын алдын-ала бiлсе ж¾не осы зардаптардыœ болуын тiлесе, ¾рекет тiкелей ниетпен жасалƒан •аса•аналы• деп танылады .
Егер адам šз iс-¾рекетiнiœ (¾рекетсiздiгiнiœ) •оƒамƒа •ауiптi екенiн
•ƒынып оныœ •оƒамды• •ауiптi зардаптары болуыныœ мŸмкiн екенiн ал- дын-ала бiлсе, осы зардаптардыœ болуын тiлемесе де оƒан сана лы тŸрде жол берсе не б•ƒан нем••райды •араса, ¾рекет жанама ниетп ен жасалƒан деп танылады.
2.Абайсызды•. Ол менмендiк ж¾не нем••райдылы•пен жасалады. Егер адам šз iс-¾рекетiнiœ (¾рекетсiздiгiнiœ) •оƒамƒа •ауiп туƒызуы
мŸмкiн екенiн алдын-ала бiлсе, бiра• б•л зардаптарды жеткiлiкт i негiздерсiз жеœiлтектiкпен болƒызбау мŸмкiндiгiне сенсе б•л менменшiлдiк деп танылады. М¾селен, жŸргiзушi кšлiгiнiœ техник алы• а•аулы•тарын бiле отырып жолƒа шыƒады, жеœiлтектiкпен жол апатын болдырмаймын деп ойлайды, ал н¾тижесiнде жол апатына кезiг едi.
Егер адам •ажеттi ••ыптылы•пен са•ты• болƒанда ол зардапт арды болжап бiлуге тиiс ж¾не болжап бiле алатын бола т•ра šз iс-¾ре кетiнiœ (¾рекетсiздiгiнiœ) •оƒамды• •ауiптi зардаптарыныœ болуы мŸмк³н екенiн болжап бiлмесе, ¾рекет нем••райдылы•пен сипатталады. М¾се лен, жŸрг³зушi жолƒа шыƒар алдында кšлiгiнiœ техникалы• жаƒдайы н тексермейдi. Ал ол кšлiктiœ техникалы• а•аулыƒы болƒан едi. Осыныœ салдарынан жол апаты орын алады.
•••ы• б•зушылы• šз жиынтыƒында •оƒамныœ •алыпты šмiр сŸру жаƒдайын, •оƒамды• ••рылыстыœ реттiлiгi мен т¾ртiбiн б•затын ды•тан, оƒан мемлекет атынан шара •олданылып, жауаптылы• таƒайындалады.
•••ы•ты• жауаптылы• Ÿш белгiсiмен сипатталады:
–мемлекеттiк м¾жбŸрлеу,
–•••ы• б•зушыны жауап•а тарту,
–•••ы• б•зушыныœ šзiне жаƒымсыз жаƒдай тудыру.
М¾жбŸрлеу шарасын мемлекет белгiлейдi. •••ы• нормаларыныœ •аƒидаларын бiр ауыздан •орƒау •ажет болƒан жаƒдайда олардыœ са•талуы м¾жбŸрлеу ар•ылы •амтамасыз етiледi. Егер •••ы•ты• нор маныœ каƒидалары б•зылатын болса, мемлекет органдары тиiстi шар алар •олдануƒа •••ылы.
Заœ б•зушыны мемлекет жауап•а тартады. Мемлекет органдары заœсыз ¾рекеттi ай•ындап, ¾шкерелеу Ÿшiн тиiстi шаралар •олдана ды – тер-
– 193 –
геу жŸргiзедi, адамныœ кiн¾сi бары-жоƒын аны•тайтын д¾лелдер , ••жаттар жинайды. Жиналƒан деректердiœ барлыƒын жан-жа•ты текс ерiп соныœ н¾тижесiнде шешiм •абылдайды.
½ркез •••ы• б•зушыныœ šзiне катысты жаƒымсыз жаƒдай жŸзег е асырылады. Ол оныœ мŸлкiне немесе šз басыныœ бостандыƒына келетiн н••сан. Яƒни, кiн¾лi адам бiреудiœ мŸлкiне келтiретiн зиянды тšлейдi немесе оныœ орнын толтырады. Кšп жаƒдайда шара кiн¾лi адамныœ жеке басына •олданылады: оны бас бостандыƒынан айырады, жŸрiп-т •ру еркiндiгiн шектейдi.
½рекет-¾рекетсiздiктiœ •оƒамƒа зияндылыƒы ж¾не •••ы•ка •а йшылыƒын аны•тау оны •••ы•ка сай ¾рекеттен бšлiп •арауƒа негiз болады. Алайда, б•л ерекшелiктер •••ы• б•зушылы•ты тŸсiнуге мŸмкiн дiк бергенмен де, оныœ мазм•нды белгiлерiн на•тылау •ажеттiлiгi туындайды. Осы ма•сатта заœ ƒылымында •••ы••а •айшы ¾рекет-¾рекетсiз дiктi •••ы•
б•зушылы• ретiнде саралауƒа негiз болатын элементтердiœ жиынтыƒы, яƒни •••ы• б•зушылы•тыœ заœды ••рамы болады: объективтiк жаƒы, объект, субъективтiк жаƒы, субъект.
1.•••ы• б•зушылы•тыœ объективтiк жаƒыныœ элементiне ¾реке т- ¾рекетсiздiкпен келтiретiн зиянныœ арасындаƒы себептi байл аныс ж¾не келтiрiлген залал жатады. Заœ теориясында себептi байланыс дегенiмiз келтiрiлген зиянныœ басты ж¾не тiкелей себебi •••ы••а •айшы ¾рекет¾рекетсiздiк болып табылатын, зиянды ¾рекет-¾рекетсiздiкпе н пайда болƒан н¾тиже арасындаƒы объективтiк байланыс болып табылады. М• нда зиян
•••ы• б•зушылы•тыœ терiс н¾тижелерiнiœ жиынтыƒы ретiнде кš рiнедi. •андай да бiр игiлiктiœ немесе ••ндылы•тыœ жойылуы, оларды п айдалануƒа шек •ою, азаматтардыœ бостандыƒына •ол с•ƒу, олардыœ субъективтi
•••ы•тарын б•зу т.с.с.
Зиян материалды•, физикалы• бас•а да •асиеттерге ие болад ы, жеке мŸддеге, сондай-а• жалпы •оƒамды• мŸддеге де •ауiп тšндiредi. Iс¾рекеттiœ сипаты ж¾не одан келген зиян •оƒамƒа •ауiпш³лiктiœ деœгейiн аны•тап, •••ы• б•зушылы•ты бас•а •••ы• т¾ртiбiн б•зудан айырудыœ объективтiк негiзiн •алайды.
2.Объект – •••ы• нормалары •орƒайтын б•зылƒан мŸлiктiк неме се мŸлiктiк емес игiлiк. Яƒни, •••ы•пен реттелiп ж¾не •орƒалатын •оƒамды• •атынастар. •••ы• б•зушылы• šз iс-¾рекетiнде •••ы• т¾рт iбiне •арсы баƒытталып, •андай да бiр зиян келтiредi.
•оƒамды• •атынастыœ, оныœ субъектiлерiнiœ •••ы•тары мен мŸ дделерi кšптŸрлi болуына с¾йкес на•тылы •••ы• б•зушылы•тыœ объек тiлерi де бiрнеше болуы мŸмкiн.
–194 –
3.•••ы• б•зушылы•тыœ субъективтiк жаƒын адамныœ •••ы• б•з у- шылы•ты жасауƒа жол берген ¾леуметтiк-психологиялы• механизмiн сипаттайтын, элементтердi ••райды. Субъективтiк жаƒынан а лып •араƒанда барлы• •••ы• б•зушылы•, еœ алдымен кiн¾нiœ болуымен б айланысты болады. Б•л т•рƒыдан •араƒанда •••ы• б•зушылы• – •• •ы• б•зушыныœ еркi ж¾не санасы ар•ылы жол берген кiн¾лi ¾рекет болып табылады.
Дегенмен, м•нда •••ы• б•зушылы••а жол берген психологиялы• факторлар да ескерiледi. Барлы• ерiктi ¾рекет iштей реттелге н ж¾не белгiлi бiр ма•сатты кšздейдi. Осыƒан байланысты •••ы• б•зушылы•т ыœ субъективтiк жаƒына ¾рекет–¾рекетсiздiктiœ ниетi мен ма•са ты да кiредi.
4.Субъект – ¾рекет •абiлеттiгi бар заœды б•зушы т•лƒа. Егерде субъект •••ы• б•зушылы• кезiнде šзге •••ы•ка сай жолды таœдау мŸмк³ндiгiне адам-есiнiœ кемдiгi, жасыныœ толмауы, физикалы• немесе психикалы• жетiспеушiлiгiн³œ салдарынан жол берсе, ¾рекет-¾ рекетсiздiк зиянды н¾тижеге ¾келiп со•са да •••ы• б•зушылы• деп санал майды.
•••ы••а •арсы ¾рекеттердi •••ы• б•зушылы• деп тану Ÿшiн за œ оныœ субъектiсiне белгiлi бiр талаптар •ояды. Еœ алдымен белгiлi бiр жас•а толу керек. Айталы•, •ылмысты• жауапкершiлiк 16 жастан басталады, кейбiр •ылмыс тŸрлерi Ÿшiн 14 жас, ¾кiмшiлiк жауапкершiлiк 16 жас, азаматты• жауапкершiлiк 15 жастан есептеледi.
Сонымен •••ы• б•зушылы• – ¾рекет кабiлеттiлiгi иеленушi субъ ектiнiœ заœды жауапкершiлiкке тартылатын •оƒамƒа зиянды немесе •ауiптi
•••ы••а •айшы ж¾не кiн¾лi ¾рекет-¾рекетсiздiгi.
•••ы• б•зушылы•тыœ тŸрлерi: Барлы• •••ы• б•зушылы• •оƒамƒа •ауiпш³лiгiн³œ сипаты мен деœгейiне байланысты екi топ•а бšлiнедi. 1) •ылмыс, 2) Терiс •ылы•.
Обьектiнiœ ••ндылыƒы, •••ы••а •айшы ¾рекеттiœ мазм•ны, жаƒд айы, уа•ыты, ¾дiсi, келтiрiлген зиянныœ кšлемi мен сипаты, кiн¾нiœ ны саны
•••ы••а •айшы ¾рекеттiœ кŸшейе тŸскендiгi, оныœ себебi, •••ы • б•зушыныœ жеке мiнездемесi ар•ылы аны•талатын •оƒамƒа зияндыл ы•тыœ сипаты мен деœгейi негiз болады. ½рекет-¾рекетсiздiктi •••ы• •а •айшы деп тануƒа ы•пал етушi субъектi фактор негiз болады.
•ылмыс •оƒамƒа •ауiптi ж¾не заœмен жазалау •атерiмен тыйым салынƒан айыпты ¾рекет-¾рекетсiздiк. Ол •оƒамныœ •алыпты šмiр немесе мемлекеттiк ••рылыс, шаруашылы• жŸйе, меншiк ж¾не азаматта рдыœ саяси, еœбектiк, мŸлiктiк ж¾не бас•а да •••ы•тары. •ылмыстыœ заœды сипаты – оларƒа •ылмысты• заœмен тыйым салу мен жазалау шарала-
–195 –
рын •олдану болып табылады. •ылмысты заœда кšрсетiлген, •ы лмыстыœ барлы• нысанды• белгiлерiн иеленушi •••ы• б•зушылы• šз iнiœ жеœiл м¾ндiлiгiне байланысты •оƒамƒа •ауiптi болмаса, •ылмыс болып саналмайды.
Терiс •ылы• дегенiмiз – •ылмыспен салыстырƒанда •оƒамƒа •ауiптiлiгi бiршама тšмен ж¾не •оƒамдаƒы •••ы•ты• т¾ртiптiœ жекелеген жа•тарына н••сан келтiрушi •••ы• б•зушылы•.
Терiс •ылы• •оƒамƒа зиян келтiргендiктен, ¾леуметтiк •ауiптi болып табылады. Терiс •ылы• •оƒам šмiрiнiœ •ай саласында жасалуы, келтiрген зияныныœ сипаты ж¾не тиiстi •••ы•ты• санкциясын ыœ ерекшелiктерiне байланысты ¾кiмшiлiк, т¾ртiптiк, азаматты• •• •ы• б•зушылы•тарƒа жiктелiнедi.
1.•кiмшiлiк •••ы• б•зушылы• – мемлекеттiк бас•ару саласында ƒы •оƒамды• •атынастарƒа зиян келтiретiн ¾кiмшiлiк, •аржылы•, ж ер ж¾не бас•а •••ы• салаларыныœ нормаларымен реттелетiн, ¾леуметтiк •ауiптi ¾рекет-¾рекетсiздiк.
М•ндай •••ы• б•зушылы•тар ат•ару ж¾не билiк етудiœ •алыпты •ызметiне кедергi келтiредi, жалпы •оƒамды• т¾ртiптi б•зады (ж ол ережесiн б•зу, šндiрiстегi •ауiпсiздiк ережесiн б•зу ж¾не т.б.), азаматтардыœ •••ы•тары мен заœды мŸдделерiне н••сан келтiредi.
•кiмшiлiк •••ы• б•зушылы•тар тек объектiлерiнiœ жалпы сипатыж¾не мемлекеттiк бас•арудыœ •••ы• т¾ртiбiне •арсы баƒытталƒандыƒымен ƒана емес, жазалау сипатында •олданылатын санкциялармен де ерекшеленедi. М¾селен ескерту, айыпп•л, жŸрг³зу ку¾лiгiн алып •ою ж¾не т.б.
2.Т¾ртiптiк •••ы•б•зушылы• •ызметтiк •атынас саласында баƒ ынушылы• т¾ртiбiн б•зуƒа баƒытталатын, ¾леуметтiк •ауiптi ¾рекет¾рекетсiздiк. Ол šндiрiстiœ •ызметтiк, ¾скери ж¾не о•у т¾ртiбiн б•зып, олардыœ алдында т•рƒан шаруашылы•, ¾леуметтiк-м¾дени, бас •ару ж¾не де ма•саттар мен мiндеттердi орындауƒа кедергi болады. Б•л Ÿшiн мынадай санкциялар •олданылуы мŸмкiн: ескеру, сšгiс, ж•мыстан шыƒару, о•у орнынан шыƒару ж¾не т.б.
3.Азаматты• •••ы•б•зушылы• азаматты• •••ы• нормаларымен реттелетiн мŸлiктiк ж¾не онымен байланысты жекелеген •аты настарƒа зиян келтiретiн, ¾леуметтiк •ауiптi ¾рекет-¾рекетсiздiк. Ол шартты• ж¾не шартсыз деп екiге бšлiнедi. Шартты – азаматты• •••ы•тыœ шарт •а •атысушы субъектiлердiœ, ¾рекетiнен туындаса, шартсыз азаматты • •••ы•тыœ
нормаларыныœ талаптарын са•тамау ж¾не орындамаумен байланысты болады.
–196 –
Азаматты• •••ы• б•зушылы•тыœ •ылмысты• ¾рекеттерден ай ырмашылыƒы олардыœ заœда тiзiмi берiлмеген. Яƒни, азаматты• •••ы • б•зушылы••а т¾н ерекшелiк оларƒа мŸлiктiк ж¾не мŸлiктiк емес сан кциялармен тыйым салынуы болып табылады. М•нда ж¾не б•зылƒан ••• ы•тыœ •алпына келтiрiлуi кšзге тŸседi: заœƒа •айшы келетiн м¾мiленi šзгерту, келтiрiлген мŸлiктiк зиянныœ орнын толтыру ж¾не т.б. •••ы•ты •алпына келтiрушi санкциялар азаматты• •••ы• б•зушылы• келтiрiлге н зиянды салдарын баƒалау ж¾не азаматтар мен •йымдардыœ б•зылƒан •••ы•тары мен заœды мŸдделерiнiœ •алпына келтiруiн кšздейдi.
•••ы• б•зушылы•тыœ себептерi тšœiрегiнде ежелден осы кŸнг е дейiн сан тŸрлi пiкiрлер айтылуда. Айтылƒан ойларды т•жырымдаса• адамдардыœ •••ы•ты• нормаларды б•зуына, еœ алдымен ¾леуметтiк ж¾не биологиялы• жаƒдайлар ¾сер ететiнiн бай•аймыз.
½леуметтiк жаƒдайлар – отбасы, мектеп, •ызмет iстейтiн •жым, жалпы •оƒам šмiрiнiœ ¾серi. Бiра• б•лар ¾р адамƒа ¾ртŸрлi ы•пал ет едi. Т•рмысы ауыр, •иын жаƒдайда т¾рбиеленiп, šмiр сŸрет³ндер де, сонымен бiреуге уайымсыз, то•ты•та šскендер де заœды б•зуы мŸм кiн. Б•л жаƒдайды бабаларымыз ежелден-а• бай•аƒан. “Жаманнан жа•с ы туар, адам айтса нанƒысыз, жа•сыдан жаман туар, бiр ауыз сšзге алƒысыз” — деген ма•ал айƒаƒы болса керек.
Биологиялы• жаƒдайлар. Бiр отбасында дŸниеге келiп, т¾рбие ленiп, šскен балалардыœ ой-šрiсiнiœ сапасы ¾ртŸрлi болатыны белгiлi . Бiреуi мейiрiмдi, салма•ты, жiгерлi болса, екiншiсi •атыгез, жеœiлтек, жiг ерсiз болуы мŸмкiн. ½рине балалардыœ жаратылысынан ¾ртŸрлi болу ы, б•за- •ылы•, адамныœ тегiне байланысты деген сšз емес. Б•зы•ты• т ••ым •уаламайды, бiра•, адамныœ жаратылысына т¾н жаман мiнездер дi šсiп– šнетiн кезеœге тап болса, адам ¾депсiздiк заœ б•зушылы• •ылы •тан тайынбайды.
Маœызды м¾селенiœ бiрi заœдар туралы м¾лiметтердiœ жеткiлiкс iз болуы да олардыœ талаптарын орындамауƒа себебiн тигiзетiнi сšзсiз. Шынында да мемлекетiмiзде жŸздеген заœдар •абылданƒан. Олар да азаматтарƒа сан алуан •••ы•тар берiлiп, кšптеген мiндеттер жŸктел ген. Азаматтар ол заœдардыœ б¾рiн бiле бермейдi. ½рине заœды бiлмей б •зƒанмен, бiле т•рып •аса•ана немесе абайсызда б•зƒанныœ салда ры арасында šте Ÿлкен айырмашылы• бар. Конституция бойынша •андай да болмасын •абылданƒан заœды ••жаттар баспасšз бетiнде жариялануы •ажет. Егер жарияланбаса, оныœ кŸшi болмайды. Ондай ••жаттыœ тала птарын орындамаƒан адам жауап•а тартылмайды (•Р Конституциясы, 39–6).
– 197 –
•••ы• б•зушылы•тыœ субъективтiк себебi б•л, мемлекеттiк ид еологияƒа, адами к•ндылы•тар мен •оƒамды• мŸддеге •арама-•айш ы
•••ы•ты• сананыœ тšмен деœгейлiгi.
Ал объективтiк себебi – šмiрдегi, экономикалы• ж¾не ¾леуметтiк •атынас саласындаƒы на•тылы •айшылы•тар. •••ы• б•зушылы•ты тудырушы объективтiк жаƒдайƒа оныœ субъективтiк ж¾не объективтi к себептерiнiœ орын алуына жол беретiн, •йымдастырушылы• ж¾не техникалы• т¾ртiптiœ жеткiлiксiздiгiн айтуƒа болады.
•••ы• б•зушылы• •ашан да жекелiк сипатта болады. Жеке т•лƒаныœ •абылдаƒан ж¾не оныœ •ажеттiлiк ма•саты ар•ылы аны•та латын
•••ы••а •айшы шешiм, •••ы• б•зушылы•тыœ тiкелей себебi болы п табылады. Бiра• •••ы• б•зушылы• себебiн белгiлi бiр ¾леуметтiк • •былыс ретiнде •арастыру жеткiлiксiз.
К.Маркс былай деген болатын: •оƒам тек адамдардан ƒана т•р майды, олардыœ ара байланысы мен •арым-•атынасын бейнелейдi (К . Маркс, Ф. Энгельс. Шыƒ. жинаƒы, 3–т, З–б.). Сонды•тан да, •••ы• б•зушылы•- тыœ себебiн жекелеген •••ы••а •айшы ¾рекеттер ар•ылы тŸсi ну мŸмкiн емес.
•ылыми зерттеу н¾тижесi •••ы• б•зушылы•тыœ себебi жеке ад амныœ •ажеттiлiктерi мен оны •анаƒаттандырудыœ ¾леуметтiк мŸмкiндiгiнiœ арасындаƒы •айшылы•та деп тŸсiндiредi. Яƒни, б•л šз кезегiнд е •оƒамды• жаƒдайдыœ сипатына т¾уелдi болады. Б•л дегенiмiз •оƒамд ы• •атынастар жŸйесiнде šндiрiс, саясат, м¾дениет, шаруашылы•, т•тыну салаларында белгiлi бiр орынƒа ие болу. Ал •алыпты šмiр сŸру жаƒдайында б•лар бiр-бiрiмен с¾йкес келiп отыруы тиiс. •оƒамды• еœбек бšл iнiсi жŸйесiндегi белгiлi бiр орынды иелену адамныœ к¾сiп•ойлы• д¾ режесiн, бiлiмiн ж¾не м¾дени м¾ртебелiгiн ай•ындайды.
Жеке адамныœ ¾леуметтiк м¾ртебелерiнiœ бiр-бiрiне с¾йкес келмеуi оны •оƒамды• т¾ртiптi б•зуƒа итермелейдi. Яƒни саяси-экономикалы• Ÿстемдiкке ¾леуметтiк саладаƒы жаƒдай с¾йкес келмеуi, жеке адамдардыœ бiлiм м¾ртебесiне экономика, м¾дениет саласында тиiстi орынды •амтамасыз етпеген жаƒдайда, олар заœсыз ¾рекеттерге барады. Кейбiр саяси •ызметкер šзiнiœ жаƒдайын мемлекеттегi рšлiмен теœестiру Ÿшiн, билiктi терiс ма•сатта пайдаланады. Еœ арысы жалданбалы ж•м ысшы да, сат•ын ж•мыс кŸшiнiœ а•ысы оныœ •оƒамды• •ажеттiгiн šтем есе •олайсыз мŸмкiндiктердi пайдалануƒа бет б•рады.
Жоƒарыда айтып šткен •••ы• б•зушылы•тыœ негiзгi себептерiн т•жырымдай келе бай•айтынымыз заœды мiнез-••лы•, •••ы•ты• сан а,
•••ы•ты• м¾дениеттiœ б•л т•рƒыда алатын орны ерекше.
– 198 –
Заœды мiнез-••лы• •••ы• нормаларыныœ н•с•ауларына с¾йкес келетiн жеке т•лƒаныœ мiнез-••л•ы. Ол ар•ылы заœ орындалады, жŸзеге асырылады. Егер адамдардыœ мiнез-••лы•тары •••ы• нормаларыны œ талаптарына с¾йкес келсе, онда •••ы•ты• т¾ртiп ныƒаяды.
Азаматтар •••ы• нормаларыныœ талабын белсендiлiкпен неме се енжарлы•пен орындайды. Соƒан с¾йкес мiнез-к•лы• екiге бšлiнед i:
1)Белсендi заœды мiнез-••лы• лауазымды т•лƒалардыœ, азаматтардыœ šз бастамасымен белгiлi ма•сат•а бейiмделген заœды ¾ре кеттерi оныœ тŸрлерi сан алуан.
2)Енжарлы мiнез-••лы•тыœ кšрiнiсi де сан алуан. Азамат šзiне жŸктелген мiндеттердi сала•ты•пен сапалы орындамайды, šзi нiœ •••ы•тары мен бостанды•тарын жŸзеге асыруƒа енжарлы•пен, нем••р айлы•- пен •арайды. ½рине м•ндай мiнез-••лы•, •••ы• нормаларына •а йшы келмесе де адамныœ еœ алдымен šзiне зиян келтiредi, себебi ад амныœ игiлiгi Ÿшiн берiлетiн заœды мŸмкiндiктер iске аспай •алады. М•н дай мiнез-••лы•тан •оƒам да ештеœе •тпайды. Демек, екi тарапта • тылыста болады. М•ндайда енжар мiнез-••лы• басым болса, мемлекетке зиян келедi. Азаматтардыœ енжарлыƒын нем••райлыƒын пайдаланы п, терiс ниеттi лауазымды т•лƒалар мемлекет органыныœ •ызметiн халы•тыœ ба•ылауынан тыс •оюƒа ¾рекет жасауы мŸмкiн.
Мiне, осындай енжарлы•ты белсендiлiкке айналдыру •ажет. Оныœ негiзгi шарты еœбекке баулу. •••ы• нормаларын адал, а• ниетпен iс жŸзiне асырƒан азаматтарƒа кšтермелеу шараларын белгiлесе, ол но рмалар белсендiлiкке негiз болары сšзсiз.
2. Заœды жауапкершiлiктiœ тŸсiнiгi, оныœ тŸрлерi
Заœды жауапкершiлiк – жеке адам, •оƒам, мемлекеттiœ мŸддесiн •орƒайтын бiрден-бiр жол болып табылады. Ол •••ы•ты• нормалард ыœ б•зылуы н¾тижесiнде пайда болып, •••ы• б•зуƒа мемлекеттiк кŸштеу шарасын •олдану нысанымен сипатталады. •••ы• б•зушыƒа жауапкершiлiктiœ белгiлi бiр шарасы кšзделген •••ы•ты• норманыœ санкциясын •олданудан т•рады.
Заœды жауапкершiлiктiœ заœды негiзi – •••ы• б•зушылы• болып табылады. Егерде субъектiнiœ iс-¾рекетi •••ы• б•зушылы•тыœ бел гiлерiне с¾йкес келмесе онда ол заœды жауапкершiлiкке тартылмайды.
Заœды жауапкершiлiк кŸрделi ¾леуметтiк ••былыс. М•нда кем дегенде екi жа• •атысады: мемлекет ж¾не •••ы• б•зушы. Олардыœ ара-
– 199 –
сында •••ы• •орƒаушы •атынас •алыптасады ж¾не екi жа•та заœ шеœберiнде, •олданылып отырƒан жауапкершiлiктiœ •••ы•ты• нормаларыныœ на•ты санкциясыныœ негiзiнде жŸзеге асады.
Заœды жауапкершiлiк •••ы•ты• жŸйенiœ ••рам бšлiгi бола отырып, оƒан •атысты маœызды мiндет ат•арады. Кеœ маƒынада жауапкершiлiктiœ тŸсiнiгi – т•лƒаныœ •оƒам мен мемлекетке •атысты šз мiндетiн мойындап, оны орындауы болып табылады. Тар маƒынада мемлекеттiœ жасалƒан •••ы• б•зушылы••а •арсы жауабы болып саналады.
Заœды жауапкершiлiк тарихи ••былыс. М¾селен, •ылмысты•
•••ы•тыœ атышулы жазаларыныœ тŸрлерi мен олардыœ дамуы, тарихтыœ кŸрделi кезеœдерiнiœ ерекшелiктерiмен тiкелей байланыст ы. •ылмыстыœ кšпшiлiк белгiсi танылмай т•рƒан кезде ж¾не ол жеке а даммен оныœ мŸддесiне •ауiп тšндiру деп саналƒан уа•ытта жаза šзiнiœ сырт•ы нысаны бойынша, •••ы• б•зушы келтiрген зиянныœ орнын толт ыру ж¾не оныœ šзiне ж¾бiрленушi шеккен зиянды келтiруден т•рады.
Заœды жауапкершiлiктiœ •ай тŸрi болмасын ол еœ алдымен •••ы•
б•зушылы••а санкция ретiнде, яƒни •••ы• нормаларыныœ тала птарын орындау Ÿшiн мемлекеттiк кŸштеу ретiнде кšрiнедi. Мемлекеттiк кŸштеу мен заœды жауапкершiлiк •ашанда екеуi байланысты болады. Заœды жауапкершiлiктiœ б•л белгiсi ¾р •••ы• саласында тŸрлiше сипатталады. Айталы•, азаматты•, шаруашылы•, еœбектiк заœдар мiндеттеме нi ерiктi тŸрде орындау мŸмкiндiгiн •арастырады.
Шарттыœ мiндетiн б•зƒан азамат немесе к¾сiпорын šз еркiмен з аœда кšрсетiлген айыпп•лды тšлеп, шыƒынды •алпына келтiре алад ы. Ерiктi орындау жŸзеге асырылмаƒан кезде ƒана, жауапкершiлiк сот ар•ылы белгiленедi. •ылмысты• ж¾не ¾кiмшiлiк •••ы•та мемлекеттiк кŸ штеу анаƒ•рлым аны• кšрiнедi ж¾не мемлекеттiœ арнайы органдары ныœ ¾рекеттерi ар•ылы жŸзеге асырылады.
Заœды жауапкершiлiк тек •ана •••ы•ты• нормалар б•зылƒан кезде пайда болып •оймай, оларды •атаœ са•тау ар•ылы да орындалады. Бас- •аша айт•анда •••ы• б•зушыныœ заœды жауапкершiлiктi орындауы
•••ы•ты• нормалар бойынша бекiтiлген белгiлi бiр процедурал ы• iс жŸрг³зу т¾ртiбiн б•зƒан кезде ƒана мŸмкiн болма•. Сонымен, з аœды жауапкершiлiктiœ белгiлерi мыналар болып табылады.
1.Мемлекеттiк кŸштеу ар•ылы жŸзеге асады.
2.Кiн¾л³нi белгiлi бiр шектеуге мiндеттейдi.
3.Тек •ана жасалƒан •••ы• б•зушылы•тыœ негiзiнде пайда болады. Заœды жауапкершiлiк бiр•атар •аƒидалардыœ негiзiнде жŸзеге асы-
рылады:
– 200 –