Жоламан .Д ТГП (6)
.pdfсаяси жŸйесi. •оƒамды• билiктiœ тŸрлерi: саяси билiк, мемлекеттiк билiк, •жымды• билiк, •йымды• билiк т.б. iрi-•са• билiктер. Саяси жŸйе мемлекетпен бiрiгiп, •оƒамныœ баƒдарламасын, мŸдде-ма•саты н аны•- тап, оныœ баƒыттарын, орындау механизмiн белгiлеп, мiндеттi н•с•ау, б•йры•тар берiп, iске асуын ба•ылап отырады.
Саяси жŸйеге мемлекет, бiрлестiктер, •йымдар, •жымдар кiредi. Мемлекет саяси жŸйеден кейiнгi •оƒамдаƒы еœ кŸрделi, еœ кšлемдi, еœ жауапты аппарат. •оƒам кšлемiнде ат•аратын ж•мыстыœ басым кšпшiлiгi мемлекеттiœ ••зырында.
•оƒамды• саясаттыœ тарихи тŸрлерi: алƒаш•ы •оƒамныœ саяса ты – •оƒамды• меншiк, •оƒамды• еœбек, •оƒамды•, теœдiк; ••лиелену •оƒамыныœ саясаты – šз атынан тŸсiнiктi; феодализм •оƒамыныœ саяса ты – феодалдыœ жерге меншiгi ж¾не •оƒамдаƒы Ÿстемдiгi; капитализм •о ƒамыныœ саясаты – капиталдыœ буржуазиялы• Ÿстемдiгi; социализм •оƒамыныœ саясаты – (теориялы• тŸрде, iс жŸзiнде толы• болƒан жо•) — жалпы •оƒамды• бостанды•, теœдiк, ¾дiлеттiлiк т.б.
½леуметтiк мазм•нына •арай саяси жŸйе бiрнеше тŸрге бšлiне дi: демократиялы•, либерал–демократиялы•, шовинистiк, •лтшылды •, расистiк, тоталитарлы•, фашистiк т.б. •оƒамды• ы•палына •арай саясат жариялы ж¾не ••пиялы болып екiге бšлiнедi. Идеологиялы• баƒ ытына с¾йкес саясат Ÿш топ•а бšлiнедi: оœшылдар, центристер, со лшылдар.
Бiрлестiктердiœ, ода•тардыœ, •жымдардыœ, т.б. •йымдардыœ ат•аратын саяси ж•мыстары šздерiнiœ ережелерi – уставтарыныœ маз м•нына с¾йкес келедi, šздерiнiœ •оƒамды• ••зырыныœ шеœберiнде жŸрг iзiледi. Б¾рiнiœ ж•мысын бiрiктiрiп айтса• – олардыœ •оƒамды• мŸдде-ма •сатты орындауда, саясатты iске асыруда Ÿлестерi šте зор. Мысалы: толып жат- •ан •жымдар: зауыт, фабрикалар, акционерлiк шаруашылы•, šндiрiстiк •йымдар •оƒамыœ материалды•, техникалы•, ¾леуметтiк, экономикалы•, м¾дениеттiк негiзiн дамытып ныƒайтады.
Саяси жŸйенiœ даму процесiнiœ бiрнеше тŸрi болды. Социалистiк типтi мемлекеттерде сталиндiк саяси жŸйе •алыптасты. Оныœ мазм•ны: жеке адамƒа табынушылы•, бiр партияныœ Ÿстемдiг³нiœ орнауы, ¾кiмшiлiк– ¾мiршiлiк, тоталитарлы• бас•ару жŸйенiœ •алыптасуы, демокра тияныœ, бостанды•тыœ, ¾дiлеттiктiœ арасыныœ зор шектелуi.
Саяси жŸйенiœ екiншi тŸрi дамушы елдерде XIX ƒасырдыœ 60–90 жж. •алыптас•ан нары•ты• экономика мен демократиялы• мемлекеттердiœ, šздерiнiœ Декларацияларына, Конституциясына с¾йкес дамуы. Сонымен,
– 71 –
б•л елдерде де толы• бостанды•, ¾дiлеттiк, теœдiк жо•. Мысалы , таптардыœ, топтардыœ ¾леуметтiк саяси теœдiгiнiœ жо•тыƒы.
Саяси жŸйенiœ Ÿшiншi тŸрi – дамушы елдерде XX ƒасырда •алыпта- с•ан аралас мемлекеттiк ••рылыс – либеральды• конвергенция теориясы. Капитализм мен социализм •оƒамыныœ экономикалы•, саяси, ¾леуметтiк, м¾дени дамуыныœ, жа•сы т¾жiрибелерiн бiрiктiру. Б•л саяси жŸйеде де кемшiлiктер кездеседi.
Адам •оƒамыныœ тарихында •лтшылды•, шовинистiк, расистiк, фашистiк саяси жŸйелерi •алыптасып аз болса да šмiр сŸрген.
•азiргi заманда мемлекеттердiœ саясаты дŸниежŸзiлiк бiрлiкке , ода••а бет б•руда. Б•л объективтiк прогрестiк ••былыс. Глобалды• проблемаларды шешуге •олайлы жаƒдай •алыптасуы мŸмкiн.
Сонымен, •оƒамныœ саяси жŸйесi – мемлекеттiк ж¾не •оƒамды• •йымдардыœ, еœбек •жымдарыныœ, бiрiгiп елдiœ саяси šмiрiне кiрi сiп, •оƒамды дамытуƒа, ныƒайтуƒа Ÿлес •осуы.
Саяси жŸйенiœ негiзгi элементтерi: саяси ж¾не •••ы•ты• норма лар, саяси ••рылыс, саяси iс-¾рекет, саяси сана ж¾не саяси м¾дениет. Ендi осы элементтерге толы• тŸсiнiк берейiк.
1)Саяси идеология ж¾не саяси •••ы•ты• нормалар – •алыптас•ан немесе •абылданƒан т¾ртiп ережелерi, саяси •атынастарды р еттейтiн т¾сiлдерi, •оƒамдаƒы конституция, кодекстер, ережелер, партиялардыœ баƒдарламалары, саяси ¾дет-ƒ•рып т.б. Саяси нормаларды, сол ар•ылы šмiрге келетiн •атынастарды – саяси институттар деп атайды. Идеяныœ даму процесi ар•ылы нормаƒа, т¾ртiптiœ ережелерiне айнал уы, содан кейiн саяси •йымдардыœ •аƒидасына айналуын институци онализация деп атайды.
2)Саяси ••рылыс – •оƒамдаƒы саяси, мемлекеттiк, •оƒамды• •йымдардыœ ара•атынасы, байланысы. Б•л ••рылыс адамдардыœ ара сында да саяси •атынастыœ т•ра•ты •алыптас•анын кšрсетедi.
3)Саяси iс-¾рекет – •оƒамдаƒы саяси билiктi дамыту ж¾не •орƒау Ÿшiн баƒытталƒан адамдардыœ ¾р тŸрлi iс–¾рекеттерi. Б•л ¾рек ет ¾р тŸрлi деœгейде жŸргiзiледi: белсендi, сылбыр, енжар, т•ра•ты, н¾тижелi т.б.
4)Саяси сана – адамдардыœ сан•ырлы рухани сана-сезiмiн коƒамдаƒы саяси бил³ктi •олдап, адамдардыœ iс-¾рекетiн саяси •аты настарды дамытып, ныƒайтуƒа баƒыттау. Саяси санада екi тŸрлi баƒыт болуƒа тиiс: концептуалды• – саяси теория, доктрина, iлiм, баƒдарлама; кŸнделiктi – ой-пiкiр, ¾дет-ƒ•рып, мораль, т¾ртiп.
5)Саяси м¾дениет – •оƒамдаƒы саясатты, саяси •атынастарды рет-
–72 –
теп-бас•ару Ÿшiн •алыптас•ан рухани ••ндылы•тардыœ, саяси идеяныœ, сенiмнiœ, символдыœ жиынтыƒы. Саясатта бiрлiк, дербестiк тек а дамдардыœ рухани байланысы ар•ылы болады.
6) Саяси жŸйенiœ еœ кŸрделi, еœ маœызды элементi – мемлекет. Саяси жŸйенiœ •оƒамды бас•арудаƒы еœ орталы• буыны мемлекет. Бiрiншiден, ол саяси жŸйенiœ билiгiн, мŸдде-ма•сатын iске асыра тын еœ негiзгi аппараты. Екiншiден, мемлекет саяси жŸйенiœ барлы• эл ементтерiн бiрiктiрiп, саяси функция ар•ылы •оƒамныœ игiлiктi ••ндылы•та рын ¾дiлеттi болу процесiн бас•арып отырады. Б•л процестi бас•ару, ба•ы- лап отыру дегенiмiз – •оƒамдаƒы •арым-•атынастарды, оларды œ šзара байланысын реттеп отыру, т•ра•ты, жа•сы дамуын •амтамасыз ету.
Мiне, жоƒарыда кšрсетiлген саяси жŸйенiœ элементтерiнiœ даму процесiнен •оƒамда ¾р тŸрлi саяси жŸйелер •алыптасады: ¾кiм шiлiк, ¾дiлеттi – бiрлiк жŸйелерi. •оƒамныœ жа•сы-жаман дамуын осы жŸ йелер шешедi, соƒан с¾йкес саяси жŸйе ¾р тŸрлерi •алыптасып жа тады, олардыœ негiзгi тŸрлерi:
1)Формациялы• саяси жŸйелерi – ••лиелену, феодалды•, буржуазиялы•, социалистiк формацияларыныœ саяси жŸйелерi.
2)Авторитарлы• саяси жŸйелер – тоталитарлы•, партократты •, диспотиялы•, фашистiк т.б. саяси жŸйелер.
3)Демократиялы• саяси жŸйелер – либеральды-демократиялы •, ха- лы•ты•-демократиялы•, социал-демократиялы• т.б.
4)Прогрестiк, реформаторлы•, консервативтiк, реакцияшыл т.б. саяси жŸйелер.
Саяси жŸйенiœ даму заœдылы•тарына ¾сер ететiн топты•, •лтт ы•, ¾леуметтiк, саяси, н¾сiлдiк, халы•аралы•, мемлекетаралы• т.б. •айшылы•тар. Ол •айшылы•тарды бейбiтшiлiк жолмен реттеп, бiр келiсiмге келiп, саяси жŸйенiœ, билiктiœ д•рыс жа•сы дамуына мŸмкiншiлiк жасалып отырады.
Сонымен, жŸйенiœ даму заœдылы•тары дегенiмiз – коƒам šмiрiнiœ ¾р кезеœiнде саяси-¾леуметтiк ••былыстардыœ бiрлесiп саяси жŸ йесiнiœ объективтiк, т•ра•ты даму процесiнiœ заœдылы•тарына айнал уы.
3.Саяси жŸйедегi мемлекеттiœ алатын орны
•оƒамныœ саяси жŸйесiндегi мемлекеттiœ алатын орны šте зор , šте жауапты. Мемлекет, саяси партиялармен бiрiгiп •оƒамныœ барлы• саласыныœ д•рыс, жаƒымды дамуына жауапты ж¾не сол жауапты ж•мыстыœ
– 73 –
басым ауыртпалыƒын мемлекет šз мойнына алады. ½рине, б•л тоталитарлы• мемлекеттiœ тŸсiнiгi емес, демократиялы• мемлекеттiœ сипаттамасы, мазм•ны. Мемлекетт³œ •оƒамды• саясатты орындаудаƒы ерекшелiктерi:
–мемлекет саяси ж•мысын •оƒам кšлемiнде заœды кŸшi бар к•• ы•- ты• нормалар ар•ылы жŸргiзедi;
–мемлекет •оƒамды• ж•мыстыœ негiзгi баƒыттарын аны•тап, б ас•а- рып отырады;
–мемлекет iшкi-сырт•ы iстердi ат•аруƒа, егемендi т¾уелсiз аппарат. Мемлекет •оƒамныœ саяси жŸйесiне кiретiн барлы• •йымдарды ,
бiрлестiктердi, ода•тарды, •жымдарды бiрiктiрiп, кšмек жасап от ырады. Мемлекеттiœ б•л баƒыттаƒы ж•мыстарыныœ тŸрлерi.
Мемлекет ж¾не саяси партиялар – б•л екеуi бiрiгiп •оƒамды бас- •арудаƒы еœ шешушi кŸш. Бас•арудыœ сапалы немесе сапасыз болуы осы екi бiрлестiктiœ •ызметiне байланысты. Сонды•тан, оларды œ iс-¾рекетi халы•тыœ, Ÿк³меттiœ Ÿнемi ба•ылауында болады.
Мемлекет ж¾не •оƒамды•, •йымдар мен бiрлестiктер – •азiргi заманда халы•тыœ мŸдде-ма•сатын орындайтын тек мемлекет пен саяси партиялар ƒана емес. Ол мŸдде-ма•саттыœ басым кšпшiлiгi •оƒа мды• •йымдар мен бiрлестiктердiœ •олында. Сонды•тан, мемлекет ол арƒа кšмек кšрсетiп, iс-¾рекеттерiн, ж•мыстарын ба•ылап отырады.
Мемлекет ж¾не еœбек •жымдары – šндiрiсте, шаруашылы•та м¾селенiœ басым кšпшiлiгi еœбек •жымдарыныœ ••зыретiнде: шар уашылы•тыœ н¾тижелi ж•мыс жасауы, т¾ртiптiœ жа•сы д¾режеде болуы, адамдардыœ бiрлiгi, достыƒы, м¾дени, рухани бiлiмi, денсаулыƒы т.б. Осы баƒытта •жымныœ ат•аратын •ызметiнiœ маœызы, ••ндылыƒы еж елеп айтпаса да белгiлi. Б•л м¾селенi •жым мемлекетпен бiрiгiп iске асырады.
Мемлекет пен жергiлiктi šзiн-šзi бас•ару мекемелерiнiœ •ызмет i
жергiлiктi бас•ару мекемелерi šзiнiœ ¾кiмшiлiк – территориясын да мемлекеттiк билiктi жŸрг³зуге ••зыретi болады ж¾не ол Ÿшiн жауапты. Б•л ж•мыс•а сол территориядаƒы азаматтар белсендi •атысы п,барлы• м¾селенi реттеп-бас•аруƒа мiндеттi. Жергiлiктi мемлекеттiк бас•ару органы оларƒа жан-жа•ты кšмек кšрсетуге мiндеттi. Осы екi орган тыƒ ыз байланыста •ызмет жасауƒа тиiс. Сонда ƒана н¾тиже болады.
Мемлекет пен азаматтар – азаматтар мемлекеттiœ ж•мысына тiкелей •атысып немесе šздерiнiœ šкiлдерi ар•ылы šз ой-пiкiрлерiн бiлдi рiп отыруƒа •••ы•тары бар ж¾не а•парат, радио, теледидар да šздерiнiœ тiлектерiн, талаптарын, сын-пiкiрлерiн айтуƒа ••зыретi бар. Мем лекеттiк
– 74 –
органдар кšмек кšрсетiп, толы• бостанды• беруге мiндеттi. Ег ерде б•л iс-¾рекет екi жа•ты сапалы жŸргiзiлсе •оƒамƒа, халы••а тиетiн жа•сылыƒы кšп болады деуге болады.
Мемлекет пен дiн. Мемлекеттiœ дiнмен •арым-•атынасына с¾йкес Ÿш тŸрлi мемлекеттер болады: зайырлы, теократиялы•, клерик алды•:
–зайырлы мемлекеттiœ дiнмен тiкелей байланысы болмайды, ол ар бiр-бiрiнiœ ж•мысына тiкелей •атынаса алмайды, жай байланыс жасауƒа болады. Оныœ баƒыттары – демократияны, бостанды•ты, ¾дiлдiк тi, теœдiктi дамыту, халы•тыœ м¾дени, рухани бiлiмiн кšтеру, жастарды инабаттылы••а, парасаттылы••а, адамгершiлiкке т¾рбиелеу, •лттарды бiрлiкке, досты••а т¾рбиелеу т.б.
–теократиялы• мемлекеттi бас•ару церковь к•зыретiнде 1921 жылƒа дейiн Монголия осындай мемлекетке жатты. •азiр – Ватикан ос ы жŸйедегi мемлекет.
–клерикалды• мемлекет зайырлы ж¾не теократиялы• мемлек еттерiнiœ ортасындаƒы мемлекет. Олар мемлекетпен бiрiкпейдi, бiра• заœ шыƒару процесiне •атысты мемлекеттiœ саясатына ы•пал жасайды. Б• л мемлекеттерге жататындар: Великобритания, Дания, Норвегия, Швеция, Израиль, Италия ж¾не 20 ша•ты ислам мемлекеттерi.
– 75 –
8 – та•ырып. АЗАМАТТЫ• •О•АМ Ж½НЕ •€•Ы•ТЫ• МЕМЛЕКЕТ
1. Азаматты• •оƒам ж¾не •••ы• пен мемлекет туралы теориялар
Азаматты• •оƒам ж¾не •••ы•ты• мемлекет туралы толып жат• ан ойпiкiрлер, ¾р тŸрлi теориялар бар. Б•л ой-пiкiрлердiœ, теориялар дыœ кšп болатын себептерi •оƒамдаƒы барлы• таптардыœ, •лттардыœ т оптардыœ мŸдде-ма•сатына •атысты болуы. Таƒы да б•л м¾селе ¾р тŸрлi и деологиямен, саяси партиялармен байланысты болуы.
Б•л жерде ескерте кететiн бiр м¾селе, Кеœес д¾уiрiнде елiмiзде марксистiк мемлекеттiк теория т•рƒысынан зерттеп, тŸсiнiп к елдiк. Ол кезде •оƒам мен мемлекеттi тапты• т•рƒыдан зерттеуге тыры сты•, бас•а теорияны, бас•а баƒытты сырып тастап отырды•. •азiр ол теор ияларƒа кšз•арас тŸзелдi, д•рысталды. Тарихи теориялардыœ б¾рiнде аздап болса да шынды• ж¾не тарихи на•ты д¾лелдер болады. Сонды•тан , ол теорияларды бiлу, д•рыс жаƒын алу, пайдалану šте •ажет. Сол деректердi ескере отырып жŸргiзiлген зерттеудiœ ƒылымƒа, •оƒамƒа пайдасы мол. Таƒы бiр ескертетiн м¾селе “азаматты• •оƒам” деген алƒаш•ы •ауымды• •оƒамда да, ••лиелену формациясында да, феодалды• фор мацияда да болƒан жо•. Себебi ол •оƒамдарда “азаматты•” деген •ƒым болƒан емес. Б•л •ƒым тек буржуазиялы• •оƒамда šмiрге келдi. Сонды•тан, бiз
теорияны тек •••ы•ты• мемлекет туралы •арастырамыз.
•••ы•ты• мемлекетт³к парасаттылы•тыœ, ¾дiлеттiлiктiœ шынайы белгiсi ƒана емес, сонымен бiрге адамныœ бостандыƒын, •адiр-• асиетiн, ар-намысын, теœдiгiн •орƒайтын, демократияны •алыптастыра тын кŸш. Мiне, •оƒамныœ алдында т•рƒан осы мŸдде-ма•сатты орындау мемлекеттiœ мiндетi, ал осы баƒытта •алыптас•ан •••ы•ты• нормаларды орындау, сол ар•ылы заœдылы•ты, •••ы•ты• т¾ртiптi •атаœ са•тауƒа Ÿлес •осу адамдардыœ мiндетi. •••ы•ты• мемлекет екi жа•ты жауапты объективтiк процесс.
•••ы•ты• мемлекеттi •алыптастыру, дамыту адам •оƒамыныœ кšне заманнан берг³ негiзгi ма•саты болды. Кšне д¾уiрдiœ ойшылдар ы: Сократ, Демокрит, Платон, Аристотель, Цицерон •••ы• пен мемлекеттiœ šзара •атынасын инабаттылы•, парасаттылы•, ¾дiлеттiлiк жол мен дамуын армандады. Аристотель: «Заœ Ÿстемдiгi болмаса демократи я жо•», – дедi. Феодалды• д¾уiрде Н. Макиавелли, Ж. Боден т.б. саяси •айраткер-
– 76 –
лер •••ы•ты• мемлекет орнату тšœiрегiнде кšп •иялданып, бiр аз пiкiрлер айтып кеттi.
•••ы•ты• мемлекет орнату концепциясына пiкiр айтып šте зор Ÿлес •ос•ан ата•ты ƒалымдар: Г. Гроцкий, Б. Спиноза, Д. Локк, Ш. Монтескье,
Ä.Дидро, П. Гольбах, Т. Джефферсон, Вольтер, Гельвеций, Кант, т.б. Гроцкий – •оƒам тарихында •алыптас•ан •••ы•ты екiге бšлдi: та-
биƒи •••ы• – адамды •оршаƒан ортаныœ ¾серiнен ж¾не жеке адамныœ šзiнiœ а•ыл, парасаттылыƒынан •алыптасатын •••ы•тар; екiншiсi – мемлекеттiœ •абылдаƒан нормативтiк актiлер ар•ылы ешкiмге зиян келтiрмей орындауƒа тиiс. Мемлекет – •оƒамды• жалпы халы•ты• шарт ар•ылы šмiрге келдi деп тŸсiндiрдi.
Монтескье – мемлекет адамдардыœ саяси ж¾не азаматты• бостандыƒын, теœдiгiн •атаœ орындауы керек. Сонда ƒана •••ы•ты• мемлекет болады.
Локк – Маркс •••ы•тыœ мазм•нын šте д•рыс, ашы• тŸсiндiрдi. Мемлекет адамдардыœ •••ы•тарын •орƒау Ÿшiн •алыптасты. •••ы•ты•
мемлекеттiœ негiзгi мазм•ны халы•тыœ табиƒи бостандыƒын, т еœдiгiн •орƒау.
Кант – •••ы•ты• мемлекеттiœ философиялы• негiзiн ƒылыми т•рƒыдан зерттедi. Мемлекеттiк ж•мыстыœ šзектi м¾селесi жеке адам ныœ •адiр- •асиетiн, ар-намысын, бостандыƒын, теœдiгiн •орƒау, адамныœ •оƒамда Ÿстемдiгiн •алыптастыру деп тŸсiндiрдi.
Гегель – •оƒамды• ƒылымдардыœ негiзгi баƒыттарыныœ бiрi –
•••ы•ты• философия. Мемлекет дегенiмiз жан-жа•ты дамыƒан • ••ы• деп тŸсiндiрдi. Азаматты• •оƒам •••ы• ар•ылы адамдардыœ мŸд де-ма•- сатын •орƒайды. Мемлекет •••ы• пен моралдыœ бiрлестiгiн дам ытып халы•тыœ ¾леуметтiк жаƒдайын жан-жа•ты жа•сартуы.
Маркс – •••ы• пен мемлекеттi •оƒамныœ тапты• ••рылысына с¾йкес •араƒан. Таптар жойылса •••ы• пен мемлекет те жойылады. Б• л процесс •оƒамда •••ы•ты• мемлекет •алыптасып, бостанды• орнаумен ая•талуƒа тиiс. Бостанды•, – Маркстiœ •ƒымында, •оƒамдаƒы ме млекеттiœ Ÿстемдiгiн жойып, оны •оƒамƒа баƒындырып, халы•тыœ мŸдде-ма •сатын орындайтын органƒа айналдыру. Сонда ƒана •••ы•ты• мемлекет •алыптасады1.
•азiргi заманда •••ы•ты• мемлекет туралы пiкiр жан-жа•ты дам ып, дŸние жŸзiнiœ ƒалымдары бiр т•жырымƒа келiп, орта• ƒылыми кš з•арас •алыптасты деуге толы• болады.
1Маркс К., Энгельс Ф. Соч. т. 17, 26 б.
– 77 –
Сонымен, •••ы•ты• мемлекет туралы теорияны •орыта келiп, оныœ негiзгi мазм•ны – халы•тыœ, адамдардыœ егемендiгi, олардыœ табиƒи бостандыƒы мен •••ы•тары. Ол мемлекеттi •алыптастырудыœ негiзгi кŸшi – адам, •алыœ б••ара. Сонды•тан, мемлекет пен ••• ы• демократияны дамытып, халы•ты •оƒамныœ барлы• саласын бас• аруƒа •атыстыру •ажет.
Азаматты• •оƒам ƒылыми т•рƒыдан šте аз зерттелген, ол тур алы •ома•ты бiрде ƒылыми еœбек жо•. Оныœ себебi ƒалымдар азамат ты• •оƒам мен мемлекеттiœ мазм•ны ••сас деп тŸсiнiп келдi. Расында ••састы• бар, бiра• та айырмашылы• басым. Адам •оƒамыныœ •алыптас•а нына 1,5 млн. жыл šттi, ал мемлекеттiœ šмiрге келгенiне 6 мыœ жыл ƒана болды. Мемлекет •оƒамныœ сан•ырлы кšрiнiсiнiœ бiр ƒана нысан ы. •оƒам туралы ой-пiкiрлер кšне д¾уiрде де болды, ал “азаматты• •оƒа м” толы• маƒынада б•л •ƒым šмiрге тек XV²II ƒасырда келдi. Басында азама тты• •оƒам деп меншiк, отбасы, рынок, мораль салаларындаƒы •атын астарды тŸсiнiп келдi. Мемлекет б•л •атынастарƒа толы• бостанды• бе рдi. Гегельдiœ ойынша азаматты• •оƒам жеке меншiктiœ, дiннiœ, отбасыныœ, моралды• т.б. талаптарын iске асырудыœ жŸйесi (Работы разных лет. Т. 2. М., 1973. С. 50). Азаматты• •оƒамда ¾р адам šз мŸддесiн кšздейдi, бас•а- ларды кšрмейдi... Бас•аларсыз ол šз мŸддесiн iске асыра алмай ды, – деген Гегель (Философия права. М., 1990. С. 228). К. Маркстiœ пiкiрi – бiр саяси жŸйенi алып мазм•нына •арасаœ, ол азаматты• •оƒамныœ сан• ырлы кšршiсiнiœ бiр нысаны болып шыƒады. (Маркс К., Энгельс Ф. Соч. Т.З. С. 64)
Бiз šткен ƒасырдаƒы iрi ƒалымдардыœ пiкiрiн ¾дейi келтiрiп отыр ƒан себебiмiз азаматты• •оƒам м¾селесi сол кездегi šмiрдiœ объек тивтiк даму процесiнiœ алдына •ойƒан талабы дегiмiз келедi. Сол себептi Гегель мен Маркс таƒы бас•а ƒалымдар азаматты• •оƒамды бiраз зерттеп ••нды теориялы• ƒылыми м•ра •алдырып кеттi. Ендi осы ••нды ƒылыми м•раƒа сŸйене отырып, •азiргi заманныœ талабына с¾йкес азаматты• •оƒамды ƒылыми т•рƒыдан зерттеудi жалƒастыру керек. Бiздiœ пiкiрiмiз – азаматты• •оƒамныœ мазм•ныныœ сан•ырлы кšрiнiсi тšмендегiдей бол уƒа тиiс:
–экономикалы• бостанды•, ¾р тŸрлi меншiк, нары•ты •атынас;
–адамдардыœ табиƒи бостандыƒы мен •••ы•тарын •алыптаст ырып, •орƒау;
–заœды, демократиялы• билiк; а•парат•а бостанды• беру;
–заœныœ, соттыœ алдында адамдардыœ теœдiгi болу;
–тапты•, •лтты• бiрлiк, досты•, келiсiм болу;
–78 –
– адамдардыœ ¾леуметтiк жаƒдайын, денсаулыƒын, м¾дени, рухани бiлiмiн, санасын кšтеру, жа•сарту.
Азаматты• •оƒамныœ ••рылымы – •оƒамды šзiнiœ табиƒи мŸддема•саттарына с¾йкес ••рушы, реттеп-бас•арушы – адам. Адам •оƒамы ••рылымыныœ негiзгi элементi – дiœгегi. Адамдардыœ бiрлестiкт ерi, •йымдары, ода•тары, еœбек •жымдары, саяси партиялары, мемлекет, олардыœ ара •атынастары – азаматты• •оƒамныœ элементтерi.
•азiргi •аза•станныœ азаматты• •оƒамын бес жŸйеге бšлуге болады: ¾леуметтiк, саяси, экономикалы•, рухани-м¾дени ж¾не а•паратты• жŸйелер:
½леуметтiк жŸйе – объективтiк т•рƒыдан •алыптас•ан адамдардыœ бiрлестiктерi, •йымдары, ода•тары т.б., олардыœ šзара байланысы б•л жŸйеге азаматты• •оƒамныœ еœ негiзгi •йымдастырушы жŸйесi Ÿштоп•а бšл³недi: бiрiншi тобы – •оƒамныœ Ÿзiлiссiз šмiр сŸру негiзiн жасаушы, дамытушы топ: отбасы, бала т¾рбиелеу, табиƒи šмiрдi жалƒастыру; екiншi тобы – адамдардыœ šзара, бiр-бiрiмен байланысы, •атынасы; Ÿшiн шi тобы – •оƒамды• •йымдардыœ, таптардыœ, топтардыœ, •лттард ыœ ара •атынастары.
Экономикалы• жŸйе – •оƒамдаƒы меншiктiœ тŸрлерi, šндiрушi кŸш пен šндiрiстiк •атынастар, материалды• кiрiстi ¾дiл бšлудi •алыптастыру. Б•л жŸйенiœ ••рылым элементтерi: жеке, муниципалды•, акцион ерлiк, кооперативтiк, мемлекеттiк, фермерлiк меншiктер мен шаруашылы•тар ж¾не •оƒамды• кiрiстi, байлы•ты ¾дiл бšлу.
Саяси жŸйе – мемлекет, саяси партиялар, •оƒамды• •йымдар, бiрлестiктер ж¾не жеке адамдар, депутаттар, т.б., олардыœ ара •атынастары. Оныœ iшiнде еœ кŸрделiсi мемлекеттiк билiктi iске асырудаƒы •атынастар. •атынастардыœ даму процесiнде субъектiлерге боста нды• берiлуге тиiс. КŸштеу тек заœдылы•ты, т¾ртiптi б•зса ƒана •олдануы •ажет.
Рухани-м¾дени жŸйесi – осы баƒыттаƒы мемлекеттiк, •оƒамды• органдар мен •йымдар, олардыœ ара •атынастары. Б•л жŸйенiœ негiзгi баƒыттары: бiлiм, ƒылым, м¾дениет, рухани сана-сезiм, дiн, адамдардыœ денсаулыƒы.
А•паратты• жŸйе – осы а•паратты• баƒыттаƒы барлы• •йымдар, бiрлестiктер, мемлекеттiк органдар, саяси партиялар, оларды œ ж•мыстары мен ара •атынастары. Б•л баƒытта iс-¾рекеттерге толы• бо станды• берiлуi •ажет.
Осы кšрсетiлген азаматты• •оƒамныœ жŸйелерiнiœ жа•сы, сана лы дамуына зор маœызды Ÿлес •осатын мемлекет пен •••ы•, •оƒа мды•
– 79 –
•йымдар мен партиялар ж¾не •оƒамдаƒы демократияныœ жоƒа рƒы д¾режеде болуы.
Азаматты• •оƒамныœ белгi-нысандары:
–адамдардыœ экономикалы•, ¾леуметтiк, саяси бостандыƒы мен
•••ы•тарыныœ •амтамасыз етiлуi;
–•оƒамда бостанды•тыœ, жариялылы•тыœ болуы, а•параттыœ ж •мысына азаматтардыœ •атысуы, iшкi-сырт•ы байланыстарƒа •аты суƒа, жŸрiп- т•руƒа толы• •••ы•тарыныœ болуы;
–азаматтардыœ •оƒамды• •йымдар, бiрлестiктер ••рып, šз мŸд дема•саттарын орындауƒа, iске асыруƒа ж¾не шет елдердiœ сондай •йымдарымен байланыс жасауƒа •••ы•тарыныœ болуы;
–æåðãiëiêòi šзiн-šзi бас•аруƒа толы• бостанды• болуы, оныœ ж• мысына мемлекеттiœ араласпауы, •ажет болса тиiстi кšмегiн кšрсетуi; жергiлiктi šзiн-šзi бас•аратын мекеме жергiлiктi мемлекеттiк ор ганмен тыƒыз байланыста ж•мыс жасауы;
–азаматты• •оƒам – толы• бостанды•, демократия •алыптас• ан •оƒам болуы •ажет, ол болаша• •••ы•ты• мемлекеттiœ талаптарын iске асырып, сол мемлекеттiœ объективтiк т•рƒыдан негiзi болуƒа тиiс тi.
Сонымен, азаматты• •оƒам ж¾не •••ы•ты• мемлекет екеуi •ат ар дамып, šрескел •айшылы•тарды бiрлесiп реттеп, •оƒамныœ бейбiт шiлiк, прогрестiк жолмен дамуына толы• мŸмкiншiлiк жасаулары •ажет. •аза•- стан Республикасыныœ Конституциясында б•л м¾селенiœ негiзгi баƒыттары кšрсетiлген. Оныœ бiрiншi бабында азаматты• •оƒамныœ ж¾не
•••ы•ты•, мемлекеттiœ еœ негiзгi •аƒидалары былай деп жария ланƒан: “•аза•стан Республикасы šзiн демократиялы•, зайырлы, •••ы •ты• ж¾не ¾леуметтiк мемлекет ретiнде орны•тырады; оныœ еœ •ымбат •а зынасы – адам ж¾не адамныœ šмiрi, •••ы•тары мен бостанды•тары“ (•Р Конституциясы. А. 1995. С. 4).
2.•••ы•ты• мемлекеттiœ тŸсiнiгi мен мазм•ны
•азiргi заманда •••ы•ты• мемлекетт³ ••ру •алыптастыру м¾с елесi ƒаламды• проблемаƒа айналды. Šйткенi адам •оƒамыныœ даму тарихында еш•ашан, еш елде •••ы•ты• мемлекет болƒан емес. •азiргi кезд е де жо•. Болаша•та да барлы• елдерде бiр мазм•нды, бiр нысанды • ••ы•ты• мемлекет болуы мŸмкiн емес. Себебi ¾р елдiн экономикасы, м¾дениетi, ¾леуметтiк жаƒдайы, рухани санасы, саясаты бiр деœгейде бол майды. Б•ƒан •оса олардыœ географиялы•, •лтты• ерекшелiктерi бол ады.
– 80 –