Жоламан .Д ТГП (6)
.pdf
17-Ÿëã³
•••ы•тыœ жŸйес³, оныœ ••рылыс элементтер³
•••ы•тыœ жŸйес³ – оныœ ³шк³ ••рылысы, •оƒамдаƒы барлы• нормативт³к акт³лер б³р принциппен б³р жина••а б³р³г³п, сонымен •атар мазм•ны т•рƒысынан жŸйе-жŸйеге, элементтерге, тарауƒа бšл³ну³
•••ы•тыœ ••рылыс элементтер³
•••ы•тыœ саласы
•оƒамды• šм³рд³œ б³р саласы ж¾не б³р-б³р³не ••сас •атынасты реттейт³н нормалардыœ жинаƒы. Мысалы: азаматты• •••ы•, •ылмысты• •••ы•.
•••û•òûœ ášë³ì³
•••ы• саласыныœ ••сас •атынастарын реттейт³н нормалардыœ жинаƒы. Мысалы: азаматты•
•••ы•тыœ «М³ндетт³к •••ы•
ášë³ì³».
•••ы• институты
•••ы•ты• саланыœ б³р бšл³г³н³œ •атынастарын реттейт³н нормалардыœ жинаƒы. Мысалы: •••ы•ты•
сауда-сату, жерд³ жалƒа (арендаƒа) беру.
•••ы•ты• норма
•••ы• жŸйес³н³œ б³р³нш³ бšл³м³, б³р на•ты •••ы•ты• •атынасты реттейт³н норма.
– 261 –
18-Ÿëã³
•••ы•ты• норма, оныœ белг³лер³
Норманыœ
òŸñ³í³ã³
•••ы•ты• жŸйен³œ šм³рге келген б³р³нш³ элемент³, мемлекетт³œ атынан •абылданƒан орындалуы м³ндетт³ ресми органныœ ба•ылауындаƒы заœды ••жат
Мемлекетт³к |
|
|
|
•àðûì- |
аппараттыœ |
|
•••û•òû• |
|
•атынастыœ |
áåê³òêåí |
|
норманыœ |
|
ìŸìê³íø³ë³ê |
немесе |
|
áåëã³ëåð³ |
|
òŸðëåð³í, |
•абылдаƒан |
|
|
|
шекарасын |
нормасы |
|
|
|
àíû•òàï |
|
|
|
|
æ¾íå |
|
|
|
|
•атынасушы |
|
|
|
|
субъект³лер- |
|
|
|
|
д³œ болаша• |
|
|
|
|
ò¾ðò³á³í |
|
|
|
|
кšрсету |
|
|
|
|
|
Норманыœ |
|
•атынасушы |
|
•îƒàìäàƒû |
орындалуы |
|
субъект³лер- |
|
•àðûì- |
м³ндетт³- |
|
䳜 •••ûƒû |
|
•атынасты |
åð³êò³, |
|
мен м³ндеттер³ |
|
мемлекетт³к |
åð³êñ³ç |
|
б³рге болады |
|
реттеуш³, |
|
|
|
|
бас•арушы |
|
|
|
|
|
– 262 –
19-Ÿëã³
Абсолютт³к
àíû•
•••û•òû•
норма
•••ы•ты• норманыœ тŸрлер³
Ìàçì•íûíà
байланысты
•••û•òû•
норманыœ
òŸðëåð³
|
Салыстырмалы |
|
|
Альтерна- |
|
|
|
òèâò³ê |
|
|
•••û•òû• |
|
|
|
|
|
|
•••û•òû• |
|
|
норма |
|
|
|
|
|
|
норма |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
•оƒамды• •арым-•атынастыœ |
|
|
||
субъект³лер³не байланысты |
|
|
||
|
|
|
|
|
Жалпыƒа б³рдей
•••ы•ты• норма
Субъект³лер³ белг³л³
•••ы•ты• норма
|
|
•••ы•ты• норманыœ •оƒамды• •атынасты |
|
||
|
|
•амту масшатбына, деœгей³не •арай тŸрлер³ |
|
||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Ò•ðà•òû |
|
|
Дефинивт³к |
|
Норма- |
áåê³ò³ëãåí |
|
|
|
принциптер. |
|
|
|
норма- |
|
||
норма. |
|
|
|
•••û•òû• |
|
|
|
арнаулы |
|
||
Мысалы: |
|
|
|
нормалардыœ |
|
|
|
ƒылыми |
|
||
азаматты• |
|
|
|
íåã³çã³ |
|
|
|
òŸñ³í³êòåð. |
|
||
•ылмысты• |
|
|
|
принциптер³: |
|
|
|
Мысалы: |
|
||
жалпылама |
|
|
|
бостанды•, |
|
|
|
гипотеза, |
|
||
òŸñ³í³êòåð |
|
|
|
òåœä³ê, |
|
|
|
диспозиция, |
|
||
беред³ |
|
|
|
демократизм, |
|
|
|
санкция |
|
||
|
|
|
|
гуманизм |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
– 263 – |
|
|
20-Ÿëã³
•••ы•ты• нормаларды ³ске асыру нысаны
•••ы•ты• норманы ³ске асыру – норманыœ мазм•ны адамдардыœ •арым-•атынасы, ³с ¾рекет³ ар•ылы толы• орындалуы. Оныœ тŸрлер³:
Мемлекетт³к лауазымды т•лƒалардыœ
•••ы•ты• норманы ³ске асыруы
•••ы•ты• нормада к š р с е т ³ л г е н мŸмк³нш³л³кт³ толы• пайдалану
•••û•òû•
норманы ³ске асыру нысаны
•••ы•ты• нормада кšрсет³лген н•с•ауларды, шарттарды толы• орындау
•••ы•ты• нормада тыйым салынƒан ³с¾рекеттен, •арым- •атынастан аула• болу
– 264 –
21-Ÿëã³
•••ы•ты• норманыœ ••рылысы
Гипотеза – (нег³зболжам) •андай жаƒдайда •арым- •атынас басталуƒа ти³с.
Толы• тŸр³ норманыœ баптарында: гипотеза, диспозиция, санкция толы• жазылады.
•••ы•ты• норманыœ ••рылысы
Диспозиция – болу, орналасу. Субъект³лерд³œ т¾рт³б³,
•••ыƒы, м³ндеттер³ кšрсет³лед³.
•••ы•ты• акт³лерд³œ баптарында норманыœ элементтер³н³œ жазылунысаны, тŸрлер³.
Бланкетт³к тŸр³ – бапта жет³спейт³н элемент туралы бас•а нормаларƒа, бас•а заœдарƒа с³лтеу жасайды
Санкция – жауапкерш³л³к норма д•рыс орындалмаса, жауапкерш³л³кт³œ тŸрлер³ кšрсет³лед³.
С³лтеу тŸр³ норманыœ Ÿш элемент³н³œ б³реу³ бапта болмауы мŸмк³н. Онда жет³спейт³н элемент туралы осы норманыœ бас•а баптарына с³лтеу жасалады.
– 265 –
22-Ÿëã³
•••ы•ты• нормаƒа тŸс³н³к беру
Нормаƒа тŸс³н³к беру –•оƒамдаƒы барлы• б³рлест³ктерге, ода•тарƒа, •жымдарƒа, жеке адамдарƒа нормативт³к акт³ туралы тŸс³н³к бер³п, •••ы•ты• нормалардыœ мазм•нын •аƒидаларын толы• б³лу³н •амтамасыз ету
Жеке адамныœ норма- |
|
ÒŸñ³í³ê |
íû ä•ðûñ òŸñ³íó³í •àì- |
|
беруд³œ |
тамасыз ету |
|
òŸðëåð³ |
|
||
|
|
|
Грамматикалы• т¾с³л – |
|
|
ÒŸñ³í³ê |
|
|
|
осы анализ ар•ылы |
|
|
беруд³œ |
|
|
|
норманыœ мазм•нын |
|
|
ò¾ñ³ëäåð³ |
|
|
|
|
|
|
|
|||
òŸñ³íó |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Тарихи-саясат тал•ылау. |
|
|||
|
|
Сол уа•ыттыœ саяси жаƒ- |
|
|||
|
|
дайын тŸс³ну |
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
Б³рлест³ктерд³œ, ода•- тардыœ, •жымдардыœ, шаруалардыœ норманы жа•сы тŸс³ну³не ж¾рдемдесу
ЖŸйел³к – норманы жŸйе-жŸйеге бšл³п тŸс³н³к беру
Д¾лме-д¾л тŸс³н³к – заœныœ жазылуы мен мазм•ны тура келу
ÒŸñ³í³ê
беруд³œ •орытындыларыныœ тŸрлер³
Кеœ³рек тŸс³н³к – норманыœ мазм•ны жазылуынан кеœ³рек болуы
Шектеул³ тŸс³н³к – мазм•ны жазылуынан кем³рек
– 266 –
23-Ÿëã³
•••ы•ты• нормаƒа •орытынды тŸс³н³ктерд³œ тŸрлер³
Ресми |
|
|
|
|
|
|
Ресми |
мемлекет |
|
|
|
|
|
|
åìåñ |
органы |
|
|
|
ТŸс³н³к беруд³œ субъект³с- |
|
òŸñ³í³ê – |
|
òŸñ³í³ê |
|
|
|
³íå •àðàé òŸðëåð³ |
|
орындалуы |
|
беред³. |
|
|
|
|
|
|
м³ндетт³ |
Ì•íû |
|
|
|
|
|
|
åìåñ |
орындау |
|
|
|
|
|
|
|
м³ндетт³ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Доктриналы• тŸс³н³к – |
|
Соттыœ тŸс³н³г³ |
|
|
|
|
ƒалымдар, заœгерлер |
||
|
|
|
|
|
|
беред³ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
½ê³ìø³ë³ê |
|
|
|
|
|
|
|
органдардыœ тŸс³н³г³ |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Нормативт³к тŸс³н³к – •оƒамды• •атынастыœ кŸрдел³ – кŸрдел³ салалары бойынша бер³лед³ – •аулы, б•йры• тŸр³нде
Кšлем³не •арай ресми тŸс³н³к
Казуальды• тŸс³н³к – б³р жеке на•ты ³с бойынша бер³лед³
Ресми •орытынды тŸс³н³ктерд³œ заœ кŸш³ болады. Себеб³ – онда ••жаттардыœ кемш³л³ктер³н, жет³спейт³н жерлер³н, •айшылы•тарын жоюƒа кšœ³л бšл³нед³
– 267 –
24-Ÿëã³
Нормативт³к-•••ы•ты• акт³лер, оларды жŸйеге келт³ру
Нормативт³к-•••ы•ты• акт – ресми мемлекетт³к ••жат, •••ы•ты• нормалардыœ жинаƒы
Нормативт³к акт³лер
Мемлекет бас•арушы аппараттыœ бек³ткен, •абылдаƒан нормалары немесе референдумда •абылданƒан нормалар
•••ы•ты• норманыœ мазм•ны толы• бер³лед³
Б•л нормалардыœ тŸрлер³: заœ, •аулы, указ, ••жат, устав ж¾не т.б.
Нормативт³к акт³лер
•••ы•ты• норманыœ ресми нег³з³ деп саналады. Олардыœ кŸш³ мемлекетт³œ Конституциясына теœ
Жеке субъект³лерге арналƒан
•••û•òû• àêò³ëåð
Нормативт³к акт³лерд³ •олданатын, орындайтын органдар бек³тед³
•••ы•ты• норма бола алмайды
•••ы•ты• нег³з³ бола алмайды, тек •••ы•ты• акт³де кšрсет³лген адамдарƒа кŸш³ бар ••жат
••жат – б•йры•, жарлы•, указ, •аулы тŸр³нде жарияланады. Осы ••жаттарда кšрсет³лген адамдарƒа ƒана ти³ст³
– 268 –
25-Ÿëã³
Нормативт³к акт³н³œ тŸрлер³
Заœдылы• кŸш³не •арай нормативт³к акт³лер ек³ге бšл³нед³
ÇÀŒÄÀÐ
•оƒамды• šм³рд³œ кŸрдел³ м¾селелер³ бойынша •абылданады
Айры•ша заœ шыƒару жолымен бек³т³лед³
Заœды парламентте немесе референдум ар•ылы бек³тед³
Заœды мемлекетт³œ бас•а органдары šзгерте алмайды
Заœ – •••ы•ты• жŸйен³œ нег³з³ болады
Çàœíûœ òŸðëåð³:
–конституциялы•
–æàé çàœäàð
– 269 –
ÇÀŒ•À Ò½ÓÅËIJ ÀÊÒ²ËÅÐ
Заœнан туатын, заœды орындау барысында •абылданатын акт³лер
Мемлекет басшысыныœ нормативт³к жарлыƒы
•к³метт³œ нормативт³к •аулысы
Министрл³ктер ж¾не ведостволардыœ нормативт³к акт³лер³
Жерг³л³кт³ бас•ару мемлекетт³к аппараттыœ нормативт³к шеш³мдер³
Тšтенше заœдар
26-Ÿëã³
•••ы•ты• норманы •олдану
Норманы •олдану – мемлекетт³к органдардыœ лауазымды т•лƒалардыœ акт³лер³, орындалуын бас•ару жеке •••ы•та кšрсет³лген •арым- •атынастыœ д•рыс жŸрг³з³лу³н ба•ылау
•••ы•ты• норманыœ •олданылу кезеœдер³
•••ы•ты• нормада кšрсет³лген жаƒдайдыœ, себепт³œ ³с жŸз³нде болуы
•••ы•ты• норманыœ •олданылƒан бабын м••ият тексеру керек: заœдылы••а •айшы келмейме, соны б³лу керек
Егерде тексер³с н¾тижес³нде нормада, оныœ бабында с¾йкест³к болмаса, оны тŸзеу керек
Нормада кšрсет³лген •арым- •атынастардыœ šз³не керект³ тŸр³н субъект³лерд³œ таœдап алуы
•олданатын норманыœ заœды• кŸш³н³œ уа•ыты, кеœ³ст³г³ ж¾не азаматтарды •амтуы с¾йкес келеме, соны тексеру керек
Кемшл³кт³ тŸзегеннен кей³н жаœа акты •абылдап, оны •атысушы субъект³лерге тŸс³нд³ру керек
– 270 –