59. Заңды факт

Зањды факт деп ќ±ќыќ нормасы ќ±ќыќтыќ ќатынастардыњ пайда болуын, µзгеруін немесе тоќтатылуын байланыстыратын µмірлік наќты мєн-жайларды айтамыз. Зањды фактілер ќ±ќыќтыќ ќатынастардыњ алѓы шарты болып табылады. Олардыњ моделі зањдыќ норманыњ гипотезасында тіркеледі.

Зањды фактілерді де єр т‰рлі негізде жіктеуге болады.

1. Туындайтын нєтижелерініњ сипатына байланысты:

• ќ±ќыќ ќалыптастырушы (жоо-на түсу);

• ќ±ќыќ µзгертуші (күндізгі бөлімнен сырттай оқу нысанына ауысу);

• ќ±ќыќты тоќтатушы (жоо-ны тәмамдау) болып бµлінеді.

2. Ќ±ќыќтыќ ќатынасќа ќатысушылардыњ еркіне байланысты:

• оќиѓа;

• єрекет болып бµлінеді.

Оќиѓа ќ±ќыќтыќ ќатынастыњ пайда болуына, µзгеруіне немесе тоќтатылуына єсер ететін, адамдардыњ еркінен тыс µтетін зањдыќ факт. Оѓан баланыњ туылуы, тµтенше оќиѓалар – өрт, зілзала, сел, нәтижесінде адамдар қатерге ұшырайды, мүлікке зиян келеді т.б. жатады.

Єрекет ќ±ќыќтыќ ќатынасќа т‰суші субъектініњ еркіне байланысты болады да екіге бµлінеді: ќ±ќыќтыќ (жұмысқа орналасу, зейнеткер демалысына шығу, неке тіркеу) жєне ќ±ќыќќа ќарсы (құқықбұзушылықтың барлық түрлері).

Ќ±ќыќтыќ єрекеттіњ µзі екіге бµлінеді: зањдыќ актілер жєне зањдыќ єрекет. Зањдыќ акт белгілі бір зањдыќ нєтижелерге (мәмілелер, мұралық, сот шешімдері және т.б.) жетуге баѓытталѓан єрекет. Зањдыќ єрекет жанныњ ой-пиѓылынан тыс зањдыќ нєтижелердіњ (көркем өнер туындылары және т.б.) пайда болуына єкелетін єрекеттер.

Ќ±ќыќќа ќарсы єрекеттер ќылмыстыќ, азаматтыќ, єкімшілік, тєртіптік болады.

Кейде ќ±ќыќтыќ ќатынастыњ пайда болуына, µзгеруіне немесе жойылуына бір факті аздыќ етеді, б±ндайда зањдыќ ќ±рам єрекет етеді. Мысалы зейнет демалысына шығу үшін зейнеткерлік жасқа жету, қажетті еңбек стажының болуы, содан зейнеткерлік демалысқа шыққаны туралы шешім; ішкі істер органына қызметке тұру үшін дене бітімінің жетілгендігі, белгілі жасқа толуысияқты талаптарды орындау керек.

60. Құқықтық қатынас құрамы (элементтері)

Ќ±ќыќ субъектісі деп зањдыќ нормалар негізінде жеке ќ±ќыќтыќ ќатынастарѓа т‰сетін, жеке ќ±ќыќтар мен зањды міндеттерге ие болатын жеке т±лѓалар мен зањды т±лѓаларды айтамыз. Ќ±ќыќтыќ ќатынас субъектілері ќ±ќыќтарѓа жєне айќындалѓан міндеттерге ие болатын ќ±ќыќтыќ ќатынасќа ќатысушылар. Ќ±ќыќтыќ ќатынас субъектілері µзініњ ќ±ќыќ, єрекет ќабілеттілігін пайдаланѓан ќ±ќыќ субъектісі.

Ќ±ќыќтыќ ќатынас субъектілері екі топќа жіктеледі: жеке жєне ±жымдыќ. Жеке субъектілерге мыналар жатады:

1. азаматтар;

2. екі азаматтылыѓы бар адамдар;

3. азаматтыѓы жоќ адамдар;

4. шет ел азаматтары.

Азаматтығы жоқ адамдар мен шетел азаматтары ҚР азаматтар сияқты заңнамада көрсетілген кейбір шектеулерден басқа жағдайда Қазақстан аумағында құқықтық қатынасқа түсуге болады: жекелеп айтқанда, олар ҚР өкілетті органдарға сайлануға және сайлауға, мемлекеттік аппаратта белгілі лауазым иеленуіне, Қару Күштеріне борыш өтеуге және т.с.с. болмайды

¦жымдыќ субъектілерге мыналар жатады:

1. мемлекет толығымен (мысалы, мемлекет басқа мемлекеттермен халықаралық қатынасқа түссе, мемлекеттік меншік бойынша азаматтық-құқықтық қатынасқа түссе және т.б.);

2. мемлекеттік ±йымдар;

3. мемлекеттік емес ±йымдар (жеке фирмалар, коммерциялық банктер және т.б.);

4. қоғамдық бірлестіктер.

Жеке ќ±ќыќтыќ ќатынастар аймаѓындаѓы ±жымдыќ субъектілер зањды т±лѓа белгісіне ие. Қр АК 33 бабының 1 тармақшасына сәйкес, зањды ±йым дегеніміз меншік, шаруашылыќ ж‰ргізу немесе жедел басќару ќ±ќыѓындаѓы оќшау м‰лкі бар жєне сол м‰лкімен µз міндеттемелері бойынша жауап беретін, µз атынан м‰ліктік жєне м‰ліктік емес жеке ќ±ќыќтар мен міндеттерге ие болып, оларды ж‰зеге асыра алатын, сотта талапкер жєне жауапкер бола алатын ±йымды айтамыз.

Ќ±ќыќтыќ ќатынас субъектілері мєселесін кµтергенде ќ±ќыќ ќабілеттілік жєне єрекет ќабілеттілік туралы ерекше тоќталу ќажет.

Ќ±ќыќ ќабілеттілік – азаматтыќ ќ±ќыќќа ие болып, міндет атќару ќабілеті. Ќ±ќыќ ќабілеттілік адамѓа тумысынан беріледі, µлгенде жойылады. (ҚР АК 13 бабын қараңыз).

Кейбір жаѓдайда анасыныњ ќ±рсаѓындаѓы тіршілік белгісін берген балалардыњ да ќ±ќыќќа ќабілеттілігі танылады. Мысалы, м±рагерлік ќ±ќыќ.

Єрекет ќабілеттілік ќ±ќыќ субъектілерініњ µз єрекетімен ќ±ќыќтарѓа ие болуѓа жєне оны ж‰зеге асыруѓа, µзі ‰шін міндеттер жасап, оларды орындауѓа ќабілеттілігін айтамыз. Єрекет ќабілеттілік субъектініњ психикалыќ жєне жастыќ ќасиеттеріне байланысты. (ҚР АК 17 бабын қараңыз).

Єрекет ќабілеттіліктіњ бірнеше т‰рі кездеседі:

• толыќ єрекет ќабілеттілік (18 жастан басталады);

• жартылай єрекет ќабілеттілік (14 пен 18 жас аралыѓында);

• шектелген єрекет ќабілеттілік (Ішімдікке немесе нашаќорлыќќа салынуына байланысты отбасын ауыр материалдыќ жаѓдайѓа єкелетін болса, жаќын туыстарыныњ µтінішімен немесе прокурордыњ талабымен сот арќылы шектеу). Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтары конституциялық құрылысты қорғау, қоғамдық тәртіпті, адамның құқықтары мен бостандықтарын, халықтың денсаулығы мен имандылығын сақтау мақсатына қажетті шамада ғана және тек заңмен шектелуі мүмкін (ҚР Конституциясының 39 бабы);

• єрекет ќабілеттілігініњ болмауы. Ж‰йке ауруларымен ауруына байланысты кємелетке толѓан субъект µз єрекетіне жауап бере алмайтын жаѓдайда болса, сот органыныњ шешімімен єрекет ќабілетсіз деп танылады.

Ќазіргі кезде азаматтыќ ќ±ќыќта 16 толѓан жасµспірімдер ењбек контрактісі бойынша ењбек ететін болса немесе ата-анасыныњ немесе ќамќоршыларыныњ келісімімен кєсіпкерлік ќызметпен айналысатын болса, толыќ єрекет ќабілетті деп сот арќылы тануѓа р±ќсат етіледі.

Ќ±ќыќ субъектілік – мемлекетпен танылѓан ќ±ќыќ, ќ±ќыќтыќ ќатынас субъектісі болу ќабілеті (ќ±ќыќ ќабілеттілік пен єрекет ќабілеттіліктіњ бірлігі).

Қ±ќыќтыќ ќатынастыњ объектісі деп ќ±ќыќтыќ ќатынасќа т‰суші субъектініњ жеке ќ±ќыќтары мен зањды міндеттерін ж‰зеге асыру арќылы µз ќажеттіліктерін (рухани, м‰ліктік, єлеуметтік игіліктер) м‰дделерін ќанаѓаттандыруын айтамыз.

Адамдар құқықтық қатынасқа өз мүддесін қанағаттандыру ұшін түседі. Бұл мақсатқа белгілі игіліктің алуын қамтамасыз етуші құқықтар мен міндеттер арқылы жетеді.

Ќ±ќыќтыќ ќатынастыњ пєні деп материалдыќ немесе рухани ќ±ндылыќтарды, сондай-аќ ќ±ќыќтыќ ќатынастыњ пайда болуына себеп болатын адам єрекетін айтамыз.

Объектіні т‰сінудіњ екі т‰рлі жаѓы танылѓан:

• ќ±ќыќтыќ ќатынастыњ объектісі болып тек адам єрекеті танылады;

• ќ±ќыќтыќ ќатынастыњ объектілері сан ќырлы. Олардыњ ќатарына:

1. материалдыќ ќ±ндылыќтар (м‰лік, зат, ќ±ндылыќтар т.б.);

2. материалдыќ емес ќ±ндылыќтар (адам µмірі, денсаулыѓы, намысы, ар-±яты);

3. рухани шыѓармашылыќ туындылары (єдебиет, µнер, музыка, ѓылым, компьютер бағдарламалары және т.б.);

4. ќ±ќыќтыќ ќатынасќа ќатысушылардыњ єрекетініњ нєтижесі (тасымал шарт негізінде туындаған құқықтық қатынастар, құрылысқа жалдану шарты және т.б.) ;

5. баѓалы ќаѓаздар мен ќ±жаттар (ақша, акциялар, дипломдар, аттестаттар және т.б.).

Құқықтық қатынас мазмұны – субъективтік құқық пен заңдық міндеттер.

Субъективті ќ±ќыќ – субъектіге жеке м‰ддесін ќанаѓаттандыруѓа м‰мкіндік беретін зањды м‰мкін болатын єрекет мµлшері. Оныњ негізгі ролі, мањызы субъектіге µз м‰ддесін ќанаѓаттандыруѓа, белгілі бір ќ±ндылыќтарѓа ќол жеткізуге м‰мкіндік беру болып табылады.

Субъективті құқық:

1. мүмкіндігі бар мінез құлық;

2. мүмкіндігі бар мінез құлық мөлшері;

3. өкілдігі бар тұлғаның мүддесін жүзеге асырады;

4. мемлекетпен қорғалады.

Зањды міндет дегеніміз µкілді жанныњ м‰ддесін ќанаѓаттандыру ‰шін таѓайындалѓан зањды ќажетті єрекет µлшемі. Міндеттілік субъективті ќ±ќыќты ж‰зеге асыру кепілі. Субъективті құқықсыз бұл фикцияға айналады.

Заңдық міндет субъективті құқықтың келесі жағы бола отырып, мынадай құрылымға ие.

1. белгілі бір єрекеттерді жасау немесе олардан бас тарту міндеті;

2. µкілді жанныњ заңды талаптарына бет б±ру ќажеттілігі;

3. аталѓан талаптарды орындамаѓан жаѓдайда зањды жауапкершілік тарту ќажеттілігі;

4. контрагентке ќ±ндылыќтарды пайдалану ќ±ќыѓына кедергі келтірмеу.