58. Құқықтық қатынас түсінігі.

Ќ±ќыќтыќ ќатынас дегеніміз ќатысушылардыњ ќ±ќыќтары мен зањды міндеттері болатын, ќ±ќыќ нормаларымен реттелетін ќоѓамдыќ ќатынастарды айтамыз.

Ќ±ќыќ нормасы ќ±ќыќтыќ реттеудіњ статистикалыќ жаѓдайын білдіретін болса, ќ±ќыќтыќ ќатынас оныњ динамикалыќ, яѓни ќозѓалыстаѓы жаѓдайын кµрсетеді. «Құқықтық қатынас» құқықтың жалпы теориясында, құқық адамдардың мінез құлқына қалай әсер ететінің түсіндіруге мүмкіндік беретін негізгі ұғымдардың бірі.

Ќ±ќыќтыќ ќатынас абстрактілі ќ±ќыќтыќ нормаларды жекеленген байланыстар, яѓни белгілі бір субъектілер ‰шін субъективті ќ±ќыќтар мен зањды міндеттер дењгейіне аударуѓа м‰мкіндік береді.

Ќ±ќыќтыќ ќатынастардыњ белгілері:

1. єлеуметтік субъектілер арасындаѓы екі жаќты наќты байланысты кµрсететін ќоѓамдыќ ќатынас;

2. ќ±ќыќ нормасы негізінде пайда болады (ќ±ќыќ нормасыныњ жалпы талаптары наќты субъектіге жєне оныњ жаѓдайына байланысты дербестенеді);

3. адамдар арасындаѓы субъективті ќ±ќыќтар мен зањды міндеттер кµмегімен ж‰зеге асырылатын байланыс;

4. ерікті ќатынастар болып табылады, себебі оныњ пайда болуына ќатысушылардыњ ењ болмаса біреуініњ еркі ќажет;

5. ќатынас белгілі бір объектініњ, ќ±ндылыќтыњ тµњірегінде ж‰ргізіледі;

6. мемлекеттіњ мєжб‰р ету к‰шімен ќорѓалатын жєне ќамтамасыз етілетін ќатынас.

Құқықтық қатынас түрлері.

Құқықтық қатынас әр түрлі негізде жіктелуі мүмкін:

1. Ќ±ќыќтыќ реттеу пєніне байланысты ќ±ќыќтыќ ќатынастар конституциялыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастар, азаматтыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастар, ќылмыстыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастар, экологиялыќ ќ±ќыќтыќ ќатынастар, єкімшілік ќ±ќыќтыќ ќатынастар, ењбектік ќ±ќыќтыќ ќатынастар жєне т.б. болып бµлінеді.

2. Сипатына байланысты материалдыќ жєне процессуалдыќ болып бµлінеді.

3. Функционалдыќ роліне байланысты реттеуші (ќ±ќыќ нормасы немесе шарт негізінде пайда болады) жєне ќорѓаушы (мемлекеттік мєжб‰р ету мен зањды жауапкершілікті ж‰зеге асырумен байланысты) болып екіге бµлінеді.

4. Зањды міндеттерініњ табиѓатына байланысты ќ±ќыќтыќ ќатынастар белсенді (белгілі жағымды әрекеттерді (займ құқықтық қатынасы) жүзеге сыруына байланысты) жєне бєсењ (тыйым салынған әрекеттерді, бәсен міндеттерді (меншіктік құқықтық қатынас)жүзеге асыруына байланысты) болып жіктеледі.

5. Ќатысушыларыныњ ќ±рамына байланысты ќ±ќыќтыќ ќатынастар ќарапайым жєне к‰рделі болып ажыратылады. Ќарапайым ќ±ќыќтыќ ќатынас екі субъектініњ арасында ж‰зеге асады. Мысалы, сатып алу- стау шарты. Ал к‰рделі ќ±ќыќтыќ ќатынастар бірнеше субъектініњ арасында ж‰зеге асады. Мысалы, ќылмыстыќ жазаны µтеу.

6. Ќ±ќыќтыќ ќатынастар єрекет ету мерзіміне байланысты ќысќа мерзімді (айырбас) жєне ±заќ мерзімді (азаматтыќ) болып бµлінеді.

7. Жаќтардыњ аныќталу дєрежесіне байланысты салыстырмалы, абсолютті жєне жалпы ќ±ќыќтыќ ќатынастар болып айырылады.

Салыстырмалы ќ±ќыќтыќ ќатынас деп екі тарап та дербес жєне наќты аныќталѓан жєне бір-біріне ќатысты ќ±ќыќтар мен міндеттердіњ иесі болып табылатын ќ±ќыќтыќ ќатынастыњ бір т‰рін айтамыз.

Абсолютті ќ±ќыќтыќ ќатынас деп субъективті ќ±ќыќ иесі ѓана наќты аныќталѓан, µзге субъектілердіњ барлыѓына оныњ субъективті ќ±ќыѓын б±збау міндеті ж‰ктелген ќ±ќыќтыќ ќатынастыњ т‰рін айтамыз.

Жалпы (немесе жалпыреттеуші) құқықтық қатынасқа келсек, бұл мәселе әлі де пікірталас тудырады.

Мұндай құқықтық қатынастарды бөліп көрсету әлі де толық сенімдлік тудырмайды және тіпті пайдасыз деген пікірлерде (В.К. Бабаев, Ю.И. Гревцов және т.б.) кездеседі.

Басқа авторлардың пікірінше (С.С. Алексеев, Н.И. Матузов) жалпы құқықтық қатынастың нақты қатынастан айырмашылығы мемлекет пен азамат арасындағы заңды байланысы жоғары деңгейде, ал соңғысы кепілдеме бойынша да және тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын (өмір сүруге, ар-намысқа, абыройға, қауіпсіздікке деген құқық), сонымен бірге міндеттемелерді (заңды сақтау, басқа азаматтардың құқығын қадірлеу) жүзеге асыруда өзара байланысының жоғарлылығы. Осы құқықтық қатынас Конституция нормалары, маңызды заңнамалар негізінде туындайды, салалық құқықтық қатынастардың іргесін қалайды.

Ќ±ќыќтыќ ќатынас к‰рделі ќ±рамѓа ие. Оныњ ќ±рамыныњ элементтері ќатарына мыналар жатады:

• субъект;

• объект;

• зањдыќ мазм±н (субъективті ќ±ќыќ жєне зањды міндет).